Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

10
1780թ. մայիսի 22 - ՍԻՄԵՈՆ ԵՐԵՒԱՆՑԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ԶՄՅՈՒՌՆԻԱՅԻ ԹԵՄԻՆ ՀԵՐԱԿԼ 2-ՐԴԻ 1779 Թ. ԱՐՇԱՎԱՆՔԻ ՀԵՏԵՒԱՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 

ՅԻՍՈՒՍԻ ՔՐԻՍՏՈՍԻ ԾԱՌԱՅ ՏԷՐ ՍԻՄԷՕՆ՝ ՈՐՈՅ ՇՆՈՐՀԻՒՆ ԵՒ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ ԵՒ ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԱՍՏՈՒԱԾԱՅՆՈՅ ԵՒ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆԻ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՍ ՔՐԻՍՏՈՍԻ, ՆԱԵՒ ԼՈՒՍԱԿԵՐՏԻ ՔՐԻՍՏՈՍԱԻՋԻ ԵՒ ՇՆՈՐՀԱՏՈՒԻ ՄԵԾԻ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

Յորմէ ժամանեսցի թուղթ սիրոյ, ողջունի եւ օրհնութեան եւ նամակ պահպանութեան, շնորհք առաքելական, եւ Աստուածային բազմապատիկ օրհնութիւնն եւ նախախնամական գթութիւնն, ի վերայ սիրելի եւ հոգեւոր որդւոցդ մերոց՝ հարազատ եւ լուսածնունդ զաւակացդ եւ տերունի ժողովրդոցդ Սրբոյ Աթոռոյս, Հայկասեր Լուսաւորչակրօն եւ միաբնադաւան հաւատացելոցդ ի Քրիստոս, որք զետեղեալ կայք ի Տէրունի վիճակսդ մեր ի յԱստուածախնամ մայրաքաղաքդ Զմիւռին եւ ի շրջակայ վիճակս դորա, սիրելի եւ հոգեւոր որդւոցդ մերոյ եւ շնորհասուն զաւակիդ Սրբոյ Աթոռոյս եւ ծայրագոյն նուիրակիդ եւ Առաջնորդիդ դոյնոյ օրհնեցելոյ մայրաքաղաքիդ Փիլիպպոս Աստուածիմաստ վարդապետիդ, այլեւ համայնից սրբասէր քահանայից, ուսումնասէր սարկաւագաց, պերճապատիւ իշխանաց, փառազարդ Դօլվաթաւորաց, հարազատ եւ հաւատարիմ գանձապետաց եւ եկեղեցական իշխանաց, հանճարեղ արուեստապետաց, վայելչագործ արհեստաւորաց, իմաստնախոհ վաճառականաց, արդարավաստակ երկրագործաց եւ այլ առհասարակ միահամուռ ամենայն ժողովրդականաց խմբից, մեծամեծաց եւ փոքերց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, երիտասարդաց եւ կուսից խնդալ ի Տէր յարազուարճ ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ: Ամէն:

Շնորհք ընդ Ձեզ եւ երկնաւոր խաղաղութիւն յԱստուծոյ Հօրէ ամենակալէ եւ ի Տեառնէ մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ, եւ ի սրբոյ Հոգւոյն կենարարէ իջեալ հանգիցէ ի վերայ Ձեր, եկեսցէ եւ բնակեսցի առ Ձեզ, իբրեւ զյորձանս գետոց. եւ որպէս զվտակս աղբերաց, յորդահոս բղխմամբ, եւ առատապէս ծաւալմամբ: Ընդ որոյ հովանաւորութեամբն զօրասջիք եւ պահպանեսջիք միշտ: Ամէն:

Եւ ընդ սիրոյ եւ օրհնութեան գրոյս ծանուցումն լիցի սիրելեացդ մերոց եւ հարազատ որդւոցդ եւ տէրունի ժողովրդոցդ Սրբոյ Աթոռոյս Էջմիածնի: Զի գիրք սուրբք զաշխարհս ծովու նմանեցուցանեն, որ եւ յիրաւի եւ ճշմարիտ իսկ է: Զի որպէս ծովն ոչ կարէ միշտ ի միակերպ կացութեան եւ ի նոյնութեան մնալ, նոյնպէս եւ աշխարհս իւրովք բնակչօքն: Բայց այս հասարակ նմանութիւնս առ յայնպիսի աշխարհ եւ երկիր յարմարի, որք զհանրաիշխօղ թագաւորութիւնս ունին: Քանզի որպէս ծովն մինչ ոչ հարկի ի բուռն բաղխմանէ հողմոյ՝ ոչ վրդովի եւ ոչ խռովի, նոյնպէս եւ հանրաիշխօղ եւ ըստ կանօնի թագաւորք մինչ ոչ հարկին ի զօրեղ պատճառաց եւ ի հարկաւոր նիւթոց, ոչ վրդովին եւ ոչ զխռովութիւն ինչ յարուցանեն: Ուստի, այսպիսիքս որպէս ի կռուիլն եւ ի խռովիլն՝ ունին զզօրեղ պատճառս եւ զհարկաւոր նիւթս որովք վրդովին, նոյնպէս եւ ի հաշտիլն ունին զհաստատուն դաշնադրութիւնս եւ զկանօնս՝ որովք մնան ի խաղաղութեան: Իսկ առ յայնպիսի աշխարհ եւ երկիր, որք ոչ ունին զհանրաիշխօղ թագաւորս, ոչ յարմարի այս նմանութիւն, քանզի այնպիսեաց երկրաց եւ կալուածոց բնակիչքն՝ ոչ ի կռուիլն եւ ոչ ի վրդովիլն ունին զզօրեղ պատճառս եւ զհարկաւոր նիւթս եւ ոչ ի հաշտիլն եւ ի խաղաղիլն՝ զհաստատուն կանօնս եւ զդաշնադրութիւնս: Քանզի այսպիսեաց կալուածոց բնակիչքն ամենեքեան լինին անկանօնք եւ անգլուխք, ամենեքեան լինին չափազանցք եւ ի վեր ձկտօղք, վասն այսորիկ եւ ոչ պակասին յայսպիսեաց ի զուր վրդովմունք եւ անպատճառ կռիւք: Քանզի, որք զօրեղքն են եւ կարօղք կերպիւ իմն, կամին զանզօրսն եւ զտկարսն իսպառ կլանել եւ կամ մերկել չպահելով զկանօնս հասարակաշինութեան: Իսկ որք անզօրքն են եւ տկարք, ոչ կամին հնազանդիլ եւ ընդ բռամբ ուրուք լինիլ, չճանաչելով զչափ անձին: Վասն այսորիկ եւ կալուածք այսպիսեաց՝ առաւել քան զծովս ունին անպակաս զխռովութիւնս եւ զվրդովմունս անկանօնս եւ անժամանակս: Որպէս ահա այս երկիր եւ կալուածս Պարսից, որ մինչեւ ի Նատրշահ կոչեցեալն մինչ ունէր զթագաւորութիւնս, կայր ի կանօնի եւ ի կարգի, եւ ապա մինչ բարձաւ թագաւորութիւնն, ընդ նմին բարձան ամենայն կարգք եւ կանոնք եւ իւրաքանչիւր իշխօղք եղեն անգլուխք եւ ինքնագլուխք, եւ զոր ինչ եւ կամեցան՝ արարին եւ առնեն մինչեւ ցայսօր, որպէս ի վերդ ասացաք: Ապա եւ երկրիս մերոյ իշխօղն իբրեւ ետես, թէ ամենեքեան եղեն ինքնագլուխք եւ զօրեղքն զանզօրսն կլանեն եւ առ ոտն հարկանեն, յարեցաւ ի յիշխօղն Վրաց, եւ արար զնա յենարան ինքեան, ի յօգնութիւն եւ ի պահպանութիւն յայլոց թշնամեաց, որում եւ եղեւ ընծայատու, տալով յիւրաքանչիւր ամի: Եւ միջոց ինչ տեւեաց այս անհիմն բարեկամութիւնս, որով եւ երկիրս այս եկաց ապահով եւ աներկիւղ յարտաքուստ թշնամեաց, քանզի յամենեցունց յայտնի էր յաղթօղ լինիլն իշխողին վրաց եւ բարեկամութեանն ընդ Երեւանու: Ապա որպէս ի վերդ ասացաք, մինչ անգլուխք են եւ անկանօնք, երկուքն եւս ոչ մնացին ի միում կանօնի եւ ոչ զհասարակաշահ չափն պահեցին, քանզի առօղն կամեցաւ ամ ըստ ամէ յաւելուլ զառնլին, եւ տուօղն կամեցաւ պակասեցուցանել քան զարժանն: Ահա յայտնի պատճառ, յորմէ ծնանի կռիւ եւ ատելութիւն: Յայսմանէ հարկեցեալ առողին, նախապէս ի ՌՄԺԴ (1765) թուոջն մերում դիմեաց բազմաւ զօրօք ի վերայ իշխողին երկրիս Երեւանու: Եւ սա մինչ ոչ կարէ ընդդէմ կալ նմա, զերկրականսն աստ եւ անդ ցրուեալ փախոյց, եւ զոմանս ընդ ինքեան ի յամրոցն ժողովեալ ամրացաւ, եւ զմեզ առաքեաց ընդ յառաջ եկողին՝ ի համոզել ի խաղաղութիւն: Որ եւ գնացեալ շնորհօքն Աստուծոյ առաք զսիրտ նորա եւ կակղացուցաք զխստութիւնն եւ չափաւոր ինչ տրօք դարձուցաք յետս ի տեղի իւր՝ ոչինչ տալով վնաս երկրիս, եւ կանօնելով, զի այսքան առցէ ամստամէ: Տեւեաց այս կանօն յերիս ամս հազիւ, եւ կրկին անկաւ խռովութիւն: Ուստի եւ ի ՌՄԺԸ (1769) թուոջն եւս վերստին դիմեաց ծանու զօրօք ի յերկիրս յայս: Եւ իշխօղն երկրիս մերոյ եւս արար նոյնպէս, որպէս յանցելումն արար, եւ զմեզ առաքեաց ընդ յառաջ: Եւ յայս անգամ եւս շնորհօքն Աստուծոյ ի խաղաղութիւն ածաք եւ դարձուցաք յետս՝ չթողլով զգլխաւոր վնաս ինչ տալ երկրին մերում: Տեւեաց այս խաղաղութիւն եւս յամս ութն [1]: Ապա ի ՌՄԻԷ (1778) թուոջն մերում, վերստին արթնացաւ նոյն խռովութիւնն յոչինչ պատճառաց, որպէս ի վերդ ասացաք: Որ եւ թէպէտ կամեցաւ գալ, սակայն արգելեցաւ պատճառաւ իւիք: Իսկ ի մտանելն մեր ՌՄԻԸ (1779) թիւն, ի յամիսն մարտի, սկսաւ յաճախիլ ձայնն եւ տարածիլ երկիւղն գալստեան նորին ի սիրտս երկրականացս: Ուստի եւ իշխօղն երկրիս մերում ի մարտ ամսոյն սկսաւ զպատրաստութիւն ամրոցին տեսանել եւ զերկիրն որքան հնար է, դատարկել՝ զբնակիչսն զորս ի Ղարս, ի Բայազիտ եւ յայլ յերկիրս փախուցանել աղխիւքն իւրեանց, եւ զորս ի յամրոցն իւր ժողովել: Այսպէս եկաց երկիրս այս երերեալ եւ երկիւղափակ ի մարտէն մինչեւ ի յօգոստոսի վերջն, յամենայնի ամայացեալ, որպէս թէ՝ բաց ի յամրոցէն եւ յԱթոռոյս: Ապա ի սեպտեմբերի հինգն եկօղն եմուտ յերկիրս մեր մեծաւ պատրաստութեամբ եւ ծանու զօրօք, որք էին աւելի, քան զքսան հազարս. Լէզկի, Չէրքէզ, Օս, Թուշ, Բաշաչուխ, Տաճիկ եւ Վրացի. այլատեսակք եւ այլալեզուք, եւ որպէս թէ ոչ մարդիկք, այլ՝ մարդակերք: Իսկ եւ մերոցն ճարահատեալ յայս անգամ եւս առաքեցին զմեզ ընդ յառաջ, զի թերեւս գտցուք զհնարն խաղաղութեան: Որեւ գնացաք իսկ. եւ ի սեպտեմբերի Ժ (10) պատահեցաք նմա ի յՕշական գեօղն մեր, ուր նստաւ յաւուրս վեց ընդ մեզ: Եւ յետ բազմակերպ խօսակցութեանց, տեսաք, զի ոչ աղաչանաց լսէ, եւ ոչ խաղաղութեան տեղի տայ: Իսկ պահանջմունքն օն անդր քան զչափն եւ պատրաստութիւնն՝ որպէս թէ զամրոցն առնլոց է եւ իսպառ ընդ ձեռամբ ածելոց: Ապա եւ մեք գրեցաք երկիցս յամրոցն իշխողին մերոյ՝ ծանուցանելով զամենայն պարագայսն եւ զկերպ գալստեանն եւ զպահանջմունսն: Եւ նա եւս ոչ մեր գրեցելոցն անսաց եւ ոչ սորին պահանջմանցն տեղի ետ: Եւ այսպէս երկու կողմունքն եւս մնացին յամառութեան: Եւ ապա ի Սուրբ Խաչի Կիւրակէին ելեալ ի յՕշականու՝ եկեալ նստաւ ի Փարաքար գեօղն, որ է ի մէջ Սրբոյ Աթոռոյս եւ բերդին Երեւանու, ուր եւ նստաւ յաւուրս յիսուն: Եւ յայսքան միջոցումս մեք եւս ընդ նմա ի մէջ բանակին տատանէաք: Իբրեւ ետես թէ յամրոցէն նշան հնազանդութեան եւ կամ ըստ պահանջմանն տալոյ կամք ոչ գոյ, եւ ամրոցն եւս ոչ առնանի, զի ամուր է եւ անառիկ, ապա եւ սա սկսաւ այնուհետեւ ցրուել զայլանդակ զօրս իւր ի բոլոր երկիրս Երեւանու, որք եւ քակեցին եւ աւերեցին զամենայն շէնս, զմարդ գտեալ գերեցին, զանասունս եւ զայլս կահս եւ զինչս, եւ զամբարս հատից եւ զդարանս պահեստից զամենայնն հանեալ աւարեցին եւ առին, եւ զփախստեայսն երկրիս ի Ղարս, ի Բայազիդ եւ յայլս տեղիս դարանեալս զամենայնն ընդ ձեռամբ ածեալ բերին առ յինքեանս, եւ յետոյ զամենայնն զկայունս եւ զգնայունս, եւ զի ձեռն բերեալ փախստեայսն՝ վարեցին ի յիւրեանց երկիր, եւ ապա զմնացեալ շէնսն եւ զգեօղսն միահամուռ հրոյ ճարակ տուեալ՝ ինքեանք ելեալ գնացին ի նոյեմբերի Գ (3):

Եւ մնացաք յերկրոջս՝ Աթոռս իւրովին, մեր Էջմիածնի եւ յՕշականու գեօղականքն իւրայնովքն, որք յԱթոռոջս գոլով՝ ոչ կարացին տանիլ: Նաեւ այնք, որք ի բերդն էին ամրացեալք: Եւ յայլ ուրեք ի յերկրոջս բաց ի քարանց, զոչ ինչ թողին: Երկրիս որպէսն այսպէս: Իսկ գոլով մեր այսքան միջոցս ի մէջ բանակին, տեսանելով զայս ամենայն, եւ մարմնով եւս տկար, արդեօ՞ք զի՞նչ իցեմք կրեալ յայնքան բարբարոս ազգաց եւ զկեանս մեր ո՞րպէս իցեմք անցուցեալ, ոչ կարեմք ի գիր արկանել, յիրաւի մահու ցանկայաք եւ ոչ հասանէաք: Եւ Սուրբ Աթոռս թէ որքան վնասեցաւ եւ որքան նեղութիւնս եւ տառապանս կրեաց ի բարբարոս զօրաց, հանդերձ միաբանիւք, խոհեմութեամբ է իմանալի, զի յերկրոջս այլ շէն ոչ գոյր, բաց ի յԱթոռոյս. ուստի այնքան զօրքն, որք անխափան միշտ յԱթոռս լցեալք էին՝ ի յուտել, ի յըմպել, եւ զայլ հարկաւոր պէտս լցուցանել:

Բաց ի յասպիսեաց ներքուստ վնասուց զհնգեսին մեծամեծ այգիսն մեր հիմնայատակ արարին, եւ զԺ (10) մլքատու գեօղորայսն մեր ամայացուցին, թողումք եւ զայլսն, որք չեն գրելիք: Եւ սոքա այսպէս արարեալ գնացին: Իսկ յետ այսորիկ մինչ ելին բերդարգելքն եւ տեսին զորպէսն գեօղից եւ տանց իւրեանց եւ զաւարիլն ամենայն կահից եւ ընչից իւրեանց, եւ զինքեանս մերկ եւ զրկեալք յամենայնէ, ոչ տուն ունին նստելոյ, ոչ հաց ունին ուտելոյ, ոչ անասուն ունին լծելոյ եւ վարելոյ, եւ ոչ սերմն՝ ցանելոյ, վասնորոյ եւ նոքա ի մէնջ սկսան խնդրել զամենայն պիտոյսն, եւ մեք եւս ետուք եւ տամք եւս, թէ կամաւ, եւ թէ ակամայ, թէ սիրով եւ թէ ի հարկէ:

Արդ, յանցեալ տարւոյ մարտ ամսոյն մինչեւ ցայժմ այսպէս թշուառութեամբ անցուցաք զկեանս մեր, եւ գրեթէ զամենայն հոգալիս եւ զյատուկ գործս մեր ամենեւին ի բաց թողաք եւ զգիր եւ զգրիչ մեր խափան արարաք որպէս յուսահատեալք ի կենաց: Եւ այժմ եւս մինչ գրեմ զայս, կամք ի մէջ մեծի վարանման եւ ցաւոց վասն երկուց գլխաւոր պատճառաց: Նախ, զի երկրիս մնացորդքն ամենեքեան, թէ Հայք եւ թէ Տաճիկք, գոլով աղքատք եւ մերկացեալք յամենայնի, ի վերայ մեր կուտեալք ի մէնջ խնդրեն եւ առնուն զամենայն պիտոյսն, չհաւատալով, զի եւ մեք դատարկացաք յամենայնէ: Դատարկացաք զոր ասեմ, մի հարեւանցի եւ ըստ սովորութեան այլոց կարծիցէք (զոր չեմք ի գործ ածեալ մեք մինչեւ ցայսօր, շնորհօքն Աստուծոյ), այլ զճշմարիտն գրեմ, քանզի յամիսս յերկուս զծանրութիւն քսան հազար զօրացն կրեցաք՝ տալով եւ կերակրելով, եւ յետ այնորիկ զպակասութիւն միոյ երկրի լցուցաք եւ լնումք դեռեւս: Ուստի այնքան դատարկացաւ Սուրբ Աթոռս յամենայնէ եւ մանաւանդ ի յուտելեաց մարդոյ եւ անասնոյ, մինչ զի ի Ղարսայ եւ ի Բայազիտու զօգնութիւն խնդրեցաք, զորս Աստուած օրհնեսցէ իւրեանց գեօղորէիւքն, զի եթէ նոքա ոչ օգնիցէին մեզ յայս նեղ ժամանակիս, շատ դժուարին լինէր Աթոռոյս բանն: Աստուած շէն պահեսցէ զնոսա՝ բոլոր ազգաւն մերով, զի օգնեցին ցաւակցօրէն, եւ եւս օգնեն յամենայնի: Եւ երկրորդ ցաւն մեր է վասն ապագային, թէ արդեօք զի՞նչ է լինելոց, յորմէ մնացորդք երկրիս որպէս թէ ի վերայ փշոց նստեալ կան, կասկածելով զվերստին գալստենէ նորին, որ հաւաստի լինելոց է՝ եթէ հաշտութիւն ոչ լինիցի: Եւ յայնժամ մեք եւ Աթոռս թէ որպէ՞ս եմք կելոց Աստուծոյ է յանձին, բայց ջանամք մեք եւ այլք գտանել զհնարն

  245 խաղաղութեան, զոր Աստուած գտցէ: Եւ այժմ եւս տակաւին եմք իբր ի կալանի երկրաւ, զի ոչ գնացօղ գոյ եւ ոչ եկօղ՝ վասն ամայութեան երկրիս եւ վտանկաւորութեան ճանապարհացն: Եթէ ի Ղարսայ եւ ի Բայազիտու եկօղ եւ գնացօղ պատահի ի մէնջ, եւ կամ գիր, Ժ(10) թուանկչով պարտիմք տանիլ եւ բերել: Ահա այս էր ստոյգն, զոր կարճառօտ գրեցի սիրելեացդ մերոց: Ուստի, ի լսելն ձեր, ի միոյ կողմանէ պարտիք տրտմիլ եւ ցաւիլ վասն թշուառութեան խղճալւոյ երկրիս եւ բազմադիմի վնասակրութեանն սրբոյ Աթոռոյս՝ ծնօղիս ձերոյ, եւ ի միոյ կողմանէ պարտիք մխիթարիլ եւ փառս տալ Աստուծոյ, զի շնորհօք նորին եւ Սրբոյ իջման տեղւոյս, եւ օգնականութեամբ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, Սուրբ Աթոռս՝ մայրս ձեր, թէպէտ ըստ մարմնաւորին կարի վնասեցաւ եւ դատարկացաւ յամենայնի որպէս ասացաք, սակայն ըստ հոգեւորին մնաց պայծառ եւ անարատ յամենայնի իւրովք միաբանիւք, որպէս տապանն Նոյի ի մէջ աշխարհածուփ ալէկոծութեան: Եւ բազմաց փախստէից եւս՝ թէ հայոց եւ թէ տաճկաց պահապան եւ ազատութեան պատճառ եղեւ, զի բաց ի բազմաց անձանց որք ընդ հովանեաւ մերով զերծան ի գերչաց, աւելի քան զերկու հարիւր եւս զգերիս դրամով ազատեցաք ի լէզկեաց, թէ զհայս եւ թէ զտաճիկս, ի փառս Աստուծոյ եւ ի պարծանս ազգիս մերոյ՝ եւ ի բարձրութիւն անուան Սրբոյ Աթոռոյս: Եւ այսպէս գիտացեալ զորպէսն մեր՝ լերուք ողջք եւ օրհնեալք եւ զօրացեալք ի Տէր եւ յանձնեցեալք ի խնամս եւ ի գթութիւնս Նորին եւ Շնորհք Սրբոյ Աթոռոյս եղիցի ընդ ձեզ յամենայն ժամ: Ամէն:

Գրեցաւ ի ՌՄԻԹ (1780) թուոջս, ի մայիսի ԻԲ (22) առ Դրան լուսածաւալ եւ տիեզերաբաղձ Մեծի Աթոռոյս Սրբոյ Էջմիածնի: 

ՄՄ, Կաթողիկոսական դիւան, թղթ. 243, վավ. 50:

1780 թ. հուլիսի 21-ին կաթողիկոսի հիվանդության ժամանակ (մահ. հուլիսի 26) գրված եւ որոշ խմբագրումների ենթարկված (որով պատասխանատվության հիմնական մասը բարդվում էր Երեւանի խանի վրա) Ռուսահայոց ուղղված նույնաբնույթ նամակը տես Г. А. Эзов. Начало сношений Эчмиадзинскаго патриаршаго престола с русским правительством. Приложение 2 -"Кавказский вестник"(ежемесячный научно-литературный журнал), Тифлис, 1901, ¹ 10 (Книга XXII ), с. 64-72..