Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

2. 2 ՀԱՅ-ՎՐԱՑԱԿԱՆ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆԵՐՈՒՄ

Հայ-վրացական միացյալ թագավորության գոյության հնարավորության գաղափարը կարող էր սկիզբ առնել ԺԸ. դարում, ձեւավորվել Ժ-ԺԱ. դարերում հայ Բագրատունիների գերակայության, իսկ այնուհետեւ ԺԲ-ԺԳ. դարերում՝ վրաց Բագրատունիների քաղաքականության արդյունքում: Հետագա դարերում՝ ընդհուպ մինչեւ ԺԸ. դարի վերջ, հնարավոր է՝ այն շարունակել է իր գոյությունը բազմապիսի դրսեւորումներով ու ընկալումներով: Եւ սակայն միասնական կարծիք ու հստակություն չկա նման պետության ընկալման եւ սահմանումի մեջ: Նիկողայոս Ադոնցի բնորոշմամբ. «Բագրատունեաց գործունեութեան դաշտն էր Հայաստանն արաբական լայնարձակ մտքով, այսինքն՝ ամբողջ Կովկասը (իմա՝ Արմինան - Պ. Չ. ), որի աշխարհագրական եւ քաղաքական կենտրոնն էր իրապէս Շիրակը, իշխանական նոր ոստանը: Այստեղից բղխած կամ ներշնչուած ջանքերը տանում էին դէպի մի հոյակապ կառուցում, որ է՝ հաւաքել-խմբել կովկասեան բոլոր ցեղերը մի եւ հանուր քաղաքական յարկի տակ, ներդաշնակել նրանց կեանքն ու գործունեութիւնը համագործակցութեան եւ համերաշխութեան գետնի վրայ, Բագրատունի ծառի հովանու ներքեւ... Բագրատունիք յաջողեցին իրենց ծրագիրը մինչեւ մի որոշ աստիճան: Բաւական է վերյիշել Վրաց տարեգրքի զրոյցը, որ Թորգոմի ութ որդիները, գլուխ ունենալով Հայոսին, կազմում էին մի ընտանիք, որ նրանք բոլորը խօսում էին մի լեզու, եւ այդ լեզուն հայերէնն էր [1]: Եթէ չենք ուզում արհամարհել այս զրոյցները, որպէս անարժէք եւ մտացածին առասպելներ, ապա պետք է ընդունենք, որ նրանք պատմական յայտնի շրջանի ոչ միայն գաղափարական որոնումների, այլեւ իրական հասումների արձագանք են: Այդ շրջանը Բագրատունյաց դարն է: Բագրատունի կորովի գործիչներն էին, որ հարթեցին, պատրաստեցին այն հողը, որի վրայ իրաւ կարող էին բողբոջել կովկասեան եղբայրակցութեան սերմերը եւ նրանց ձայնատու եւ գաղափարախօս զրոյցները... Բագրատունյաց փորձը՝ ընդգրկել համայն Կովկասը՝ ինչպես մի ընտանիք, մի քաղաքական կենակցության շաղկապի մեջ, ներկայանում է մեզ որպես մի խիզախում՝ գաղափարական լայնությամբ անօրինակ միջնադարյան նեղսիրտ մթնոլորտում եւ կազմում է այս նշանավոր տոհմի պատմական փառքը» [2]:

Գագիկ 1-ինի Հայոց եւ Վրաց թագավոր լինելու փաստը լոկ ինքնահորջոջում չէր եւ արձանագրվել է իր գահակալության ընթացքում ժամանակի առավել հայտնի ճարտարապետական կառույցների վրա փորագրված արձանագրություններում՝ որպես համընդհանուր ճանաչում ունեցող կարգավիճակ. «Ի : ՆԾ: թ[ուին] Հայոց, : ՄԺԹ: թ[ուին] Հոռոմոց ի ժամանակս ա[ստուա]ծապատիւ եւ հոգեւոր Տ[եառ]ն Սարգսի Հայոց կաթաղիկոսի եւ ի մեծափառ թագաւորութեանն Գագկա Հայոց եւ Վրաց շահանշահի, ես՝ Կատրանիդէ հայոց թագուհի, դուստր Վասակա Սիւնեաց թագաւորի... հրամանաւ առն իմո Գագկա շահանշահի, շինեցի զՍուրբ Կաթողիկէս, զոր էր հիմնադրեալ Մեծին Սմպատա... » [3]: Ուշագրավ հանգամանք է, որ, ըստ Դավթի որդու Սմբատի հաղորդման, գրեթե նույն ժամանակ համակովկասյան տիրակալի դիրքի ու ազդեցության հավակնում էր նաեւ Վրաց Բագրատ 3-րդը (978-1014 թթ. ). Այդպես է ներկայացնում պատմիչը [4]. «Գրավեց ամբողջ Կովկասը միապետությամբ՝ Ջիքերի երկրից մինչեւ Գուրգան, իսկ Ատրպատականն ու Շիրվանը հարկատու դարձրեց, Հայաստանի թագավորներին ըստ իր կամքի էր կառավարում»:

ԺԲ-ԺԳ. դարերում հայ-վրացական հարաբերությունները եւ Զաքարյան տոհմի խաղացած դերը շատ ավելի հանգամանորեն ուսումնասիրված է եւ իր մանրամասնությունների մեջ մեծ չափով հայտնի: Աշոտ Հովհաննիսյանը Իրավացիորեն շեշտում է, որ «XI-XIII դարերում վրաց Բագրատունիները հանդես էին գալիս Հայաստանում ոչ որպես նվաճողներ, այլ որպես գահաժառանգորդներ, որոնց զենքի հաղթանակին, որչափ այն ուղղված էր օտարակալության դեմ, հայ ժողովուրդը ակտիվորեն ընդառաջում եւ աջակցում էր: Վերամիավորելով Հայաստանն ու Վրաստանը, վրաց Բագրատունիները չէին դիտում Հայաստանը որպես իրենց անձնատուր եղած մի երկիր, այլ որպես իրենց տոհմին պատկանած մի տիրույթ, որի ֆեոդալական ազատությունները վերականգնվել էին հայ եւ վրաց ուժերի համատեղ ջանքերով» [5]: Ս. Երեմյանի ընդհանրացումով. «Հայկական հողերի՝ Վրացական ավատատիրական միապետության կազմի մեջ գտնվելու ժամանակաշրջանը ազդել է նաեւ հաջորդ սերունդների մտածողության վրա հետագայում եւս (XVIII դ. )» [6]:

Հայոց եւ վրաց ընդհանուր մտահոգության ու ձեռնարկումի արդյունք էր 1238-1240 թթ. Նոր Գետիկից ու Խաչենից հայազգի պատվիրակության ժամանումը Հռոմ՝ Վանական վարդապետի, Վարդան Արեւելցու եւ այլոց մասնակցությամբ՝ Մոնղոլական արշավանքների դեմ օժանդակություն գտնելու հույսով [7]: Մենք հավանական ենք համարել այդ խմբի կողմից Հռոմի Գրիգոր Թ. պապին ուղղված նամակի Հռոմ տանելու եւ պատասխան նամակը բերելու հանգամանքը [8], որտեղ պապը պատասխանելով Վրաց Ռուսուդան թագուհուն եւ նրա որդուն՝ Դավթին, գրում էր. «Ձեր նամակում եղած տեղեկությունը, որ թաթարները՝ կաթոլիկ եկեղեցու թշնամիները, հարձակվել են ձեր թագավորության վրա եւ ձեզ ծանր վնասներ են հասցրել, նվազեցրեց մեր ուրախությունը եւ վշտացրեց մեզ» [9]: Հայ-վրացական նման ձեռնարկումը միանգամայն բնական էր, քանզի Կիրակոս Գանձակեցու դիպուկ բնորոշմամբ. «Ընդ այն ժամանակս թագաւորութիւնն Վրաց նուազեալ էր, զի էր ընդ ձեռամբ կնոջ, որում անուն էր Ռուզուդան, դուստր Թամարին, քոյր Լաշային... վարէր զիշխանութիւն թագաւորութեանն ի ձեռն զօրագլխացն Իւանէի, եւ որդւոյ իւրոյ Աւագին, եւ Շահնշահի՝ որդւոյ Զաքարէի, եւ Վահրամայ եւ այլոցն» [10]:

Ուշագրավ է, որ մոնղոլական տիրապետության պայմաններում անգամ, Դավիթ Արքայազնի կողմից իր հոր՝ Դեմետրեի, թագավորությունը (Ավանում գտնվող վանքի նվիրատվական արձանագրության մեջ) բնորոշվել է որպես «Վրաց եւ Հայոց». "Ի թուիս ՉԼԴ (1285) յաշխարհակալութեան արքայից արքային Արղունին, ի թագաւորութեան Վրաց եւ Հայոց Դէմէտրէի, ես՝ Դաւիթ, որդի Դէմէտրի թագաւորին, թողի զԱւանայ այգեաց շարէտն վասն միամտութեան սոցա եւ յերկարութեան կենաց մերոց եւ թողութեան մեղաց մերոց... " [11]:

ԺԴ. դարում եւս վրաց Բագրատունիները փորձում են մոնղոլ - թաթարական լծի դեմ պայքարում հենվել հայվրացական զինակցության վրա: Երեւանն անգամ երբեմն ընկալվում էր Վրաստանի մեջ: Այսպես, օրինակ, Վարդան Այգեկցու քարոզների ժողովածուն Ղրիմի Սուրխաթ քաղաքում 1336 թ. ընդօրինակող Տերտեր Երեւանցին իր հիշատակարանում գրում էր, թե

«Յերկրէն եկի այն Վրացտան, Ի քաղաքէն այն պատուական, Որ իր անունն է Երեւան. Խոր Վիրապի նա հարեւան: Ի ծովս անցայ այս անսահման Ի քաղաքս ելայ ի ֆռանկ Կաֆան... » [12]:

Հայազգի հեղինակները միշտ չէ, սակայն, որ միանշանակ պաշտպանել են վրաց իշխանությունների վարած արտաքին կամ ներքին քաղաքականությունը, հաճախ արձանագրել են նաեւ հայ եւ վրաց ժողովուրդներին ծանր տառապանքներ պատճառած իրադարձություններ, եւ քննադատել Վրաց թագավորների անհեռատես գործողությունները: Այսպես, Լենկ Թեմուրի արշավանքների ժամանակ «Եւ մինչ սակաւ մի խաղաղացեալ երկիր՝ փոքր ինչ ոգի առին մարդիկ ի սաստիկ ցասմանէ չարին, արքայն Վրաց Գօրգի անարի յաղթութիւն ինչ արարեալ... եկն ի դղեակն Երընջակոյ ի գաւառին Նախջաւանայ, եհան անտի զորդի Ահմատ ղանին- զսուլտան Տահիրն, որ էր հսարեալ ի զաւրացն Թամուր-Լանկին յՊԼԵ (1386) ամէն մինչ ի ՊԽԸ (1399) ամ թըւականին, զամս ԺԳ. (13): Վասն որոյ մըրմըռեալ գազանութեամբ կատաղին այն Լանկ-Թամուրն, եւ դարձեալ ել երրորդ անգամ անթիւ զաւրաւք բազմութեամբ, առաւել քան զառաջինն եւ զերկրորդն» [13]:

Եթե Թովմա Մեծոփեցին ԺԵ. դարում (1441թ. ) [14] նախատական դիրքորոշում է դրսեւորում Վրաց Բագրատունի իշխանությունների վարած անկայուն ու ոչ համարձակ քաղաքականության նկատմամբ, ապա այդ եւս թելադրված էր Հայոց այն ակնկալություններով, հուսախաբությամբ, կրած տառապանքներով եւ առաջարկությունների չիրականացմամբ, որ կապվում ու պայմանավորվում էին Վրաց իշխանությունների դիրքորոշման հետ: Խոսուն է Թովմա Մեծոփեցու եզրահանգումը. «Մեք, հանապազ յոյս ի վրացիքն ունելով, պարծէաք ի մէջ անօրինաց, յայնմանէ յուսահատեալ՝ առաջի անօրինաց ափիբերան եդաք» [15]:

Հայերեն ավետարանի գրիչը եւս, ձայնակցելով Թ. Մեծոփեցուն, Հաղբատում գրած իր հիշատակարանում 1441 թ. արձանագրում է. «յայսմ ամի ղանն Դայվրիժու Ջահանշահ Իմիրզայն՝ որդի թուրքման Ուսուփին՝ որդոյ Ղարա-Մահմադին, ելեալ բազում զաւրաւք եւ անթիւ հեծելաւք մահմետականաւք՝ եկն ի Վերաստուն, ի վերայ Վրաց, զի ոչ հնազանդէին ազգն Վրաց ղանին Թավրիժու: Եւ յորժամ եկն ազգն Տաճկաց՝ փախստական եղեն ազգն Վրաց եւ մտան ի յԱփխազս, եւ մնաց ազգս Հայոց, որք եկեալ էին եւ բնակեալ ի Վրացտունս [16], ի ձեռն անաւրինաց եւ իբրեւ զկատաղած գազան յարձակեցան ի վերայ հայոց, եւ սուր եդեալ ի վերա, եւ սպանին իբրեւ հազարաց հնգից անողորմ, եւ աւելի քան զվաթսուն կրաւնա[ւ]որ եւ քահանայ սրով եւ քարիւ քարկոծեցին եւ սպանին, եւ բազում եկեղեցիք ի հիմանց տապալեցին, եւ զբազում մանկունս ի մարցն խլէին եւ ընդ քարիւ հարկանէին, եւ մայրն զայն տեսանէր, եւ զբազում մանկունս անմեղս մերկացուցանէին եւ սրով խոցոտէին... Եւ Գ (3) ամիս նստան ի վերա ամուրին Սամշուլտու, եւ յորժամ խաբէութեամբ առին զբերդն, թէ որպէս յափշտակեցին զինչսն կամ որպէս բաժանեցին զայրքն ի կանանցն, կամ որպէս խլէին զորդ... » [17]:

Միաժամանակ ուշ միջնադարում կան նաեւ ակնկալություններ արձանագրող շատ այլ որակումներ ու նաեւ հայ բնակչության շարունակվող ներգաղթ դեպի Վրաստան: 1417թ. Գանձասարում գրած իր հիշատակարանում գրիչ Մատթէոս Մոնոզոնը արձանագրելով Յուսուֆի արշավանքի մասին դեպի Շիրվան, նշում է նաեւ Շիրվանի տիրակալին օգնության գնացած Վրաց թագավոր Կոստանդինի զոհվելու մասին: Հիշատակելով այդ, Մատթեոսը շարունակում է չափածո բացատրել իր վերաբերմունքը այդ փաստին. «... Ապա եհաս ինձ ժամ լալոյ / Եւ ըզփըխցուկս իմ թափելոյ, / Զի քան զայս ամս գիրս գրելոյ, / Երիւք ամաւք յառաջ այսոյ / Սպանաւ արքայն Վըրացտանոյ՝/ Այն Կոստանդին՝ գերեալն հոգւոյ, / ի ձեռըն չար ազգ թուրքմենոյ, / Որոյ Ուսուփ անուն գոլոյ: / Եւ մեզ էած սուգ գերագոյ / 'Ստ երկուց դիմաց եւ խորհըրդոյ, / Զի փոխանորդ զնա ունէաք / Մեր մեծ ազգին, զոր կորուսաք... » [18]: Վրաց թագավորները եւս անգամ նույն ԺԵ. դարում (Գիորգի, Ալեքսանդր, Բագրատ, Կոնստանտին եւ այլք) իրենց տիտղոսաշարում պահպանում էին Հայոց թագավոր ներկայանալու հավակնությունը, որպես հիմնավորում ունենալով հիմնականում Հայաստանի հյուսիսային հատվածի (վրաց. աղբյուրներում անվանված Սոմխիթ=Հայք, Հայաստան) [19] Վրաստանի կազմի մեջ լինելու պարագան, այնպես էլ նաեւ վերհուշ-ձգտումը Վրաստանի ավելի ընդարձակ սահմանների մասին [20]: Ուշագրավ է, որ 1562 թ. Ալեքսանդր թագավորի հրովարտակը Մցխեթի Բասիլ կաթողիկոսին, որտեղ իր տիտղոսաշարում ի թիվս «Քարթլիի, Կախեթի, Սաաթաբագոյի» իր իշխանության ներքո արձանագրում է նաեւ Սոմխեթ-Հայաստանը, նույնությամբ հաստատված է Հերակլ 2-րդ թագավորի կողմից [21]: 1392թ. վրացերեն վավերագրերից մեկում, որտեղ թվարկված են վրաց կաթողիկոսարանի տիրույթները, Փարվանան եւս անվանված է Սոմխիթում (Հայքում) գտնվող վայր [22]:

Այն փաստը, որ վրացական վավերագրերում եւ Վրաց թագավորների տիտղոսաշարում Սոմխիթ անվանումը հաճախ միայն Վրաստանի կազմի մեջ եղած մեկ գավառը չէ, այլ հայկական տարածքները անբողջությամբ (այդ թվում եւ Լոռին), լավագույնս ցույց է տալիս Սիմոն 1-ինի օրինակը. 1592թ. հրովարտակում իր տիտղոսների թվարկման մեջ նա նշում է ըստ ազգությունների ու տարածքների. «Մեր, աստուածապսակ թագավորաց թագավորի, կամոքն Աստծո Ափխազաց, Վրաց, Կախից, Ռանից, Հայոց թագավորի, Շանում եւ Շիրվանում եւ ամբողջ Արեւելքում եւ մինչեւ Արեւմուտք հաստատուն տիրակալություն ունեցողի... » [23]:

Ուշագրավ է Փարսադան Գորգիջանիձեի հաղորդած տեղեկությունը Գանձասարի Հայոց կաթողիկոսի եւ Վրաց Թեյմուրազ 1-ին թագավորի հանդիպման մասին 1630-ական թթ. սկզբին [24]:

ԺԷ. դարի վերջին քառորդին եւս Սոմխիթը շարունակում էր մնալ Վրաստանի կազմում եւ արձանագրվել որպես առանձին միավոր [25]: ԺԸ. դ. առաջին տասնամյակներին Վրաց իշխողներին հաջողվում է Պարսից գերակայության ներքո իրենց ազդեցությունը կամ իշխանությունը տարածել նաեւ Երեւանի ու Ղազախ-Շամշադինի վրա՝ Երեւանում որպես Պարսից արքունիքի կողմից նշանակված բեկլարբեկ, իսկ Ղազախ-Շամշադինում՝ որպես ֆեոդալ սեփականատեր: Այդպիսին է իրեն ներկայացնում Կախեթի թագավոր Կոնստանդինը 1723 թ. ՝ Հերակլ 1-ինի 1692 թ. արձակած հրովարտակի իր հաստատագրում [26]: Իրավացի էր Ն. Բերձենիշվիլին, երբ արձանագրում էր, թե «Феодальная "Сакартвело"(Грузия) никогда не поглашало окончательно понятий "Абхазии", "Картлии", "Кахетии", "Сомхитии" и т. д. и титулатура царя об'единенной феодальной Грузии никогда не превращалось в формулу лишь с историческим содержанием» (Ֆեոդալական "Սաքարթվելոն" (Վրաստանը) վերջնականապես երբեք չմարսեց "Աբխազիա", "Քարթլի", "Կախեթ", "Սոմխիթ" եւ այլն հասկացությունները եւ միավորված ֆեոդալական Վրաստանի թագավորի տիտղոսաշարը երբեք չվերածվեց միայն պատմական բովանդակություն ունեցող բանաձեւի) [27]:

Վրաց իրականության մեջ ավանդույթը խախտելու վճռական քայլ կատարվեց ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին, ինչը արձանագրվել է Հերակլ 2-րդի կողմից 1770 թ. ապրիլի 5-ով թվագրված եւ Ռուսական արքունիք ուղարկված Վրաստանի մարդահամարի ցուցակի մեջ, երբ Վրաստանի կազմում գտնվող Սոմխիթը անվանվում էր արդեն Ստորին Քարթլի (Ստորին Վիրք), ինչը եւ շարունակվում է մինչեւ այսօր՝ վրաց հետազոտողների կողմից ետադարձ ժխտելով նաեւ նախորդ դարերի մտայնությունն ու իրականությունը՝ վերածելով այդ բանավիճային խնդրի [28]: Ահա «Ցուցակի» տեղեկությունը.

"q. ars aoxrebuli sruliad somxiTi, qveyana didi da mravali, da amisi ayrili kaci ormocisagan erTi Tu darComila. erTmanerTSi arian xiznad.

q. agreTve ars sabaraTasSvilo, aoxrebuli qveyana didi da keTili, amisi kaci asisagan erTi Tu morComila sadme, erTmaneTSi arian xiznad:

da es somxiTi da sabaraTiano Sesworebuli aris qarTlisa, naxevar qarTli hqvian da uwodeben amJamad qvemo qarTlad" [29]:

Թարգմ. «Լիովին ավերված է Սոմխիթը, երկիր մեծ եւ բազմառատ, եւ սրա տեղահան բնակիչներից քառասունից հազիվ մեկը թե մնացել է, այլուր են՝ փախստական:

Նույնպես է [եւ] Սաբարաթաշվիլոն [30] ՝ ավերված մեծ եւ բարեբեր երկիր է, սրա բնակիչներից հարյուրից մեկը հազիվ թե մնացել է որեւէ տեղ, փախստական այլուր են ապաստանել:

Եւ այս Սոմխիթը (Հայքը) ու Սաբարաթաշվիլոն հավասարեցված (նույնացված- Պ. Չ. ) են Քարթլիին, կիսով Քարթլի են անվանում եւ այժմ կոչում են Ստորին Քարթլի [Ստորին Վիրք]»:

Հարկ է արձանագրել, թե ընդգծված հատվածի վրացերենից ռուսերեն թարգմանության մեջ Վ. Գամրեկելին, որ Մոսկովյան արխիվներում այդ վավերագրի բնագրի հայտնաբերողներից եւ այն առաջինը հրատարակողներից մեկն է [31], թույլ է տվել բնագրի ընկալման ազատություն եւ ներկայացրել հետեւյալ կերպ. «А эти Сомхити и Сабаратиано, вместе если сопоставить, равны половине Картли, называются Картли и в настоящее время именуются Нижней Картли» [32]. Հերակլը միայն արձանագրում էր, որ այն այժմ արդեն անվանում են Քարթլի, այդպիսով ընդգծելով նախկինում նրանց Քարթլիի մաս չկազմելու փաստը: Ըստ այդմ, ռուսերենում վրացերենից թարգմանությունը պետք է լիներ "А этот Сомхити и Сабаратиано приравнены Картлии, половина [людей] называют Картли и ныне именуют как Нижняя Картли".

Յաս. Լորթքիփանիձեն, « Ստորին Քարթլի » իր աշխատության մեջ ստիպված է խոստովանել, որ « Քարթլիի թագավորության այն նահանգի անվանումը, որը կազմում է այս ուսումնասիրության առարկան, մենք անվանեցինք " Քվեմո Քարթլի " ( Ստորին Վիրք ), թեեւ ժամանակակից, այսինքն՝ ԺԸ. դարի առաջին քառորդի, աղբյուրներում այս անվանումը հազվադեպ է հանդիպում: Այդ անվանումը գտնում ենք միայն 1720 եւ 1749 թթ. երկու հրովարտակում ( Հնութ. I - դ  215, 217); փոխարենը վավերագրերում հիշատակվում է " Զեմո Քարթլի " ( Վերին Քարթլի ) եւ " Շիդա Քարթլի " ( Ներքին (= Միջին ) Վիրք ), հետեւաբար եղել է " Ստորին Քարթլի " եւս: Այս անվանումը հանդիպում է հետագա ժամանակների վավերագրերում [ հղվում է վերոբերյալ 1770 թ. մարդահամարի ցուցակը ]» [33]:

Վրաստանի մարդահամարի ցուցակում արձանագրված Սոմխիթի ավերածության ու մարդաթափ լինելու ժամանակի ու հանգամանքների մասին ականատեսի իրազեկությամբ հաղորդում է Պապունա Օրբելիանին: Նկարագրելով 1748/49 թթ. զինված հակամարտությունները Վրաստանում Թեյմուրազ 2- րդի կողմից Քարթլիի կառավարիչ նշանակված Հերակլ 2- րդի ու Աբդուլլա բեկի [34] միջեւ, նա գրում է. « Ելավ Սամշվիլդեից լեկի [35] զորքը, կողոպտեցին Սոմխիթի ձորահովիտը եւ բերեցին Սամշվիլդեի բերդը: Նեղության մեջ ընկավ Սոմխիթի ձորահովիտը, չկարողացան այլեւս մնալ իրենց երկրում, գաղթեց Սոմխիթի մելիքը իր գերդաստանով ու հպատակներով, նույնպես եւ Արղությանները, Սանահինի ողջ ձորահովիտը եւ Հաղպատի ձորահովիտը, եկան քաղաք [ իմա՝ Թիֆլիս ] եւ քաղաքից [36] միասնաբար գնացին Մուխրան: Մուխրանի տեր Կոնստանտինեն [ նրանց ] տեղ հատկացրեց եւ տեղավորեց իր երկրում: Ամբողջ Սոմխիթում, Բոլնիսից բացի ու Սամծեվրիսից բացի, շինություն ոչ մի տեղ չկար: Օրբելիանների տիրույթը եւս այնպես դատարկվեց, որ Դմանիսից ու Փիտարեթից բացի շինություն ոչ մի տեղ չկար » [37]:

ԺԸ. դ. երկրորդ կեսին Վրաց թագավորները իրենց ստորագրություններում եւ տիտղոսաշարում այլեւս դադարում են Սոմխիթ = Հայաստանի արձանագրումը, սակայն այդ բնավ չի նշանակում, թե նրանք դադարում են հավակնություններ ունենալ Հայաստանի նկատմամբ: Առավել ուշագրավ է, որ նման հավակնությունների դրսեւորում տեսնում ենք անգամ Արեւմտյան Վրաստանի, այն է՝ Իմերեթի, թագավոր Սողոմոն 1- ինի կողմից: Նա, հավակնելով " Ողջ Վրաստանի " թագավոր հորջորջվելու գայթակղությանը, իր տիտղոսաշարի թվարկման մեջ էր ընդգրկել ընդարձակ տարածքները եւ այն ձեւակերպել որպես " թագավոր Ողջ Վրաստանի, Հայոց, Կախից, Ռանից, Ափխազաց թագավոր, Շահնշահ եւ Շիրվանշահ " [38]: Բնական է, որ այդ չէր կարող չհարուցել Հերակլ Երկրորդի դժգոհությունը, որը ջանալով ընդլայնել Արեւելյան Վրաստանի ազդեցության ոլորտներն ու սահմանները, միաժամանակ իր տիտղոսաշարում չի գործածել այնպիսի կարգավիճակ, որը գերազանցեր իրական վիճակը [39]: Հերակլ 2- րդի տիտղոսի մեջ որպես հիմնական տիրույթ նշվում են միայն Քարթլին եւ Կախեթը ու հաջորդում էր երբեմն " իշխող Երեւանու, Գանձակու եւ այլն " ձեւը, իսկ ավելի հաճախ՝ միայն " եւ այլոց " արտահայտությունը, կամ մասնավորեցվում Բորչալու - Ղազախ հավելումով: Իրավիճակը, սակայն, մասամբ փոխվեց, երբ ընդառաջելով Շ. Շահամիրյանի ծրագրերին, Հերակլը նախ Վրաց իշխանի տիտղոս, իսկ ապա եւ Լոռին նվիրեց Շ. Շահամիրյանին՝ որպես Վրաստանի ենթակայության ներքո գտնվող Հայաստանի մի հատված [40]: Եթե վրաց իրականության մեջ ԺԸ. դ. երկրորդ կեսին սկսել էր նվազել ու մթագնել Սոմխիթի դերը՝ սակավամարդ լինելու հետեւանքով, ապա հայ իրականության մեջ հայ - վրացական միացյալ պետության ստեղծման համար տեսական հիմնավորումների, ծրագրերի ու առաջարկների արծարծումները կրկին վերակենդանացնում են " Սոմխիթ = Հայաստան "- ի գաղափարը:

1787 թ. հոկտեմբերի 15- ին Ղուկաս Կարնեցուն գրած նամակում Շ. Շահամիրյանը պնդում է, թե « եւ յոյժ բարեգոյն լինի հովվութիւն ի վերայ մեր Բագրատունեաց՝ հաւատարմաց մերոց, քան թէ Օսմանջկաց եւ Սեֆիֆաց եւ այլն »: Ավելին, Շ. Շահամիրյանը Ղուկաս Կարնեցուց պահանջում է « հանել մի ի որդոց Բագրատունեաց ի նոցանէ ( իմա՝ ի Վրաց - Պ. Չ. ) եւ ամուսնացուցանել ընդ ումեմն ազատի եւ կամ ազնուազարմի Հայոց եւ նշանաւորել նմա ժառանգորդ ի վերայ Տանն Հայոց ըստ օրինացն Հայաստանեայց »: Շ. Շահամիրյանը համոզված է, թե իրեն վրաց իշխանի տիտղոս շնորհելու փաստը եւ Հերակլի առաջարկը՝ « որում հրամայեաց զիս շարել որոք կարգադրութիւնք վասն բարեպէս կառավարութեանն աշխարհին իւրոյ », հետեւանք են նրա, որ « ի վաղնջուց ժամանակէ ի նոցանէ բուրէ ի քիմս իմ ցանկութիւն սրտից նոցա, զի ցանկան միաբանութիւն երկուց ազգաց, այսինքն՝ Հայոց եւ Վրաց » [41]:

Շ. Շահամիրյանը մտադրվել էր դիտարկել Լոռին որպես Հայաստանի ապագա Հանրապետության համար միջուկ [42]: Շահամիրյանի խմբակը ուրվագծել էր Սահմանադրություն Հայաստանի ապագա Հանրապետության համար (« Որոգայթ փառաց »): Հազիվ թե հնարավոր է փաստարկել Ռ. Հյուսընի պնդումը, թե Շահամիրյանի ծրագիրը հավանություն չգտավ Ղարաբաղի մելիքների կողմից [43]: Ավելին, Շ. Շահամիրյանը եւս 1786- ին ողջունելով Գեորգիեւյան պայմանագիրը [44], հատկապես կարեւորում էր նրա 6- րդ կետը, ըստ որի Վրաստանն իրավունք էր ստանում Այսրկովկասում ընդարձակելու իր սահմանները ռուսական օժանդակության շնորհիվ:

Ինչպես նախորդ դարերում, ԺԸ. դարում եւս, հանուն Հայաստանի հայ գործիչները ընդառաջում էին վրաց հավակնություններին: Հ. Արղությանը գրում էր իր եղբորորդուն՝ իշխան Սոլոմոնին. « Եթէ հայեսցին դոքա յիմ սէրն առ հայրենին իմ եւ աշխատանքն վասն հաստատութեան թագաւորութեան իւրեանց եւ պայծառութեան, ի միտ ածցեն եւ ինձ ցուցցեն զայն շնորհ, ոչ եթէ փեշքաշ, այլ իմ անձն եւ իմ Հայոց ազգն մատուցանելոց եմ դոցա.. իբրեւ զզոհ եւ տեսանելոց են յայնժամ իմ շնորհակալութիւնն արդեամբ եւ բանիւ, որպէս խօսեցեալ եմ ընդ արքայորդի Դաւիթին, եթէ ոչ է մոռացեալ զայնս, զի իմ կամքն է կակղեցուցանել զդոսա եւ կոչել ոչ միայն թագաւոր Վրաց, այլեւ Հայոց » [45]: Այստեղ ուշագրավ է նաեւ այն, որ 1783 թ. Գեորգիեւյան պայմանագրի կնքումը եւս վրացական կողմի համար դիտարկվել ու բնութագրվել է որպես Վրաստանի զոհաբերում Ռուսաստանին, եւ Հ. Արղությանի վերոբերյալ ընդգծված արտահայտությունը, թվում է, համահունչ է նրան, ինչ որ արտասանել է Գ. Ճավճավաձեն 1783 թ. հուլիսի 19- ին Պ. Ս. Պոտյոմկինի հետ առաջին տեսակցության ժամանակ Հերակլ Բ - ի անունից. « Հերակլը զոհաբերում է ինչպես ինքն իրեն, այնպես էլ իր թագավորությունը » [46]: Զ. Ցքիտիշվիլու մեկնաբանմամբ, « Գարսեւանը այս հայտարարությամբ, ինչպես եւ Հերակլը, ձայնակցում է Ռուսական ցարի նվաճողական ձգտումներին, որպես զի նրան օգտագործի Վրաստանի օգտի համար եւ ստանա Ռուսաստանի իշխանության ռազմա - տնտեսական օգնությունը երկրի վերականգնման ու փրկության համար » [47]:

Ի տարբերություն հայոց դիրքորոշման, վրաց վերաբերմունքը հայոց նկատմամբ գնալով առավել կոշտանում էր, որով եւ պայմանավորված էր այն « կակղեցուցանելու » ձգտումը: Ակնհայտ է, որ « կակղեցուցանել »- ի ներքո Հ. Արղությանը ակնկալում է որոշակի վերաբերմունք՝ Վրաց արքունիքից զիջումների ու շնորհների կորզում իր եւ իր տոհմակիցների համար, որի դիմաց նա չի պատրաստվում « փեշքաշ » կամ « քրթամ » ՝ կաշառք, տալ, եւ այդ սպասումների մեջ նրա մրցակիցն է վիրահայ ազդեցիկ տոհմերին մեկի ներկայացուցիչը՝ « Ղօրղանի որդին ». « Յաղագս մեր խանգարեալ գիւղօրէիցն գիտասցես, որ ես ոչ փէշքաշ եւ ոչ քրթամ տալոյ ֆիքր չունիմ, այժմ եւ ամօթ է ինձ եւ դոցա, որովհետեւ ոչ են տուեալ, այլ իւր հայրն իւր գրովն Ղազան գումբէթ եւ Գօգ գումբէթ ինձ է տուեալ թէ՝ յորժամ Ռուստաց զօրքն մնան եւ այլն. այլ Ղօրղանի որդին զօրեղ էր, հրաման նորա ոչնչացոյց, որպէս ինքն արքայն գիտէ » [48]: Հ. Արղությանի հավակնությունները, ինչպես ակնհայտ է, նոր չէին: Դեռեւս Հերակլի կողմից 1783 թ. օգոստոսի 28- ին ստացած հրովարտակով Արղությանները հայտարարել էին, որ իրենց տոհմը ուղղակի շարունակությունն է Երկայնաբազուկ - Զաքարյանների՝ դրանով իսկ փորձելով հիմնավորել Վրաստանում իրենց հավակնությունները, պահանջներն ու իրավունքները [49]. Ինչպես ակնհայտ է Հովհան արքայազնի « Կալմասոբայից », վրաց միջավայրը փորձում էր վերապահություն դրսեւորել եւ ընդդիմանալ Արղությանների եւ նրանց հավակնությունների նկատմամբ: Այսպես, երբ Սոլոմոն Արղությանը պնդում էր, թէ՝ « ես վաղուց էի Մխարգրձել եւ ահա Սանահինն էլ սրանց իբրեւ դամբան ունիմ », Հովհան արքայազնը պատասխանում է. « Չվիրավորվեք, դուք Գյանջեցի եք, Ռանից կամ Ղարաբաղից եկած, Գյանջայի հայ Արղութայի զավակներ, որը Զաքարիա բեչ Մխարգրձելիի արտամուսնական զավակն էր, եկել եք Ռոստոմ թագավորի [1632-1658] օրով: Իսկ երբ մաիարբաշը Նադըր Շահին զիջել տվեց Թեյմուրազ եւ Էրեկլե թագավորներին Քարթլին եւ Կախեթը, իսկ Աբդուլաբեկին հանեց տեղից, ապա [ Էրեկլե ] թագավորը ձեզ շնորհեց ազնվականության աստիճան եւ այս դամբանն ու գյուղը, թեեւ հնում այս տեղն ու դամբանը Հայոց թագավորինն էր, իսկ հետո Թամար թագուհու կողմից սա իբրեւ դամբան տրվեց Մխարգրձելիներին՝ թագավորի սարդարներին: Եվ ի վերջո քո հորեղբայր Հովսեփ վարդապետը Էրեկլե թագավորից [ գիր ] խնդրեց իր ազգատոհմի հաստատման մասին, եւ Էրեկլեն շնորհեց ձեզ այն, եւ նա հաստատել տվեց ձեզ այս թագավորի տված գրի ուժով՝ իբրեւ Մխարգրձելիության իշխանների՝ Ռուսաստանի կայսր Պավել Պետրովիչի կողմից, եւ գյուղն էլ այնտեղ ձեռք բերեց » [50]:

ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին, երբ, ինչպես ասվեց, սակավամարդ կամ մարդաթափ դարձած Սոմխիթը եւ հարակից տարածքները Վրաց իրականության մեջ մասամբ արդեն սկսել էին ընկալվել ու անվանվել որպես Ստորին Քարթլի, Վրաց իշխանությունները, այնուամենայնիվ, հանուն Վրաստանի տնտեսական վերականգնումի եւ գայթակղված Շ. Շահամիրյանի առաջարկներից, շարունակում են չմոռանալ նաեւ այն դիտելու որպես Հայք եւ ստիպված են լինում կոչ անելու հայերին՝ գալ եւ ապաստանել « ընդ եղբայրս իւրեանց, բնակեսցին ի սեպուհ աշխարհս իւրեանց » [51]:

Առավել խոսուն է Գեորգի 12- րդի 1800 թ. հունվարի սկզբներին գրած նամակը Էջմիածնի միաբանությանը, որ փորձում է " Հայոց թագավոր " ներկայանալու հիմնավորումով միջամտել Հայոց կաթողիկոսի ընտրությունների խնդրին եւ ոչ միայն առաջադրել Հովսեփ Արղությանի թեկնածությունը, այլեւ սպառնալ, թե. « Յայտ իսկ է ձերումդ սրբութեան, որ տերութիւնն մեր ոչ է օտար ի Սրբոյ Աթոռոյդ, այլ ունիմք եւ մեք մասն եւ բոլոր ազգքն Հայոց կոչեն զմեզ արքայ ինքեանց: Նաեւ գիտեն զմեզ ազգական արքայիցն Հայոց: Արդ, եթէ այդպէս է, ապա ուրեմն պարտիք եւ դուք լսօղ լինիլ Սրբոյ Աթոռոյդ օգտակամ բանիցն մերոց եւ տալ հաւանութիւն իսկ.... եւ որքան ի յիս կարողութիւն գոյ, մինչեւ ի հեղումն արեանս ջանալոց եմ ի վերայ օրինաւոր առաջադրութեանս... » [52]: Հայոց եւ Վրաց թագավոր ներկայանալու փաստը, որ միանգամայն համահունչ էր Վրաց իշխանությունների շահերին ու հավակնություններին, նպաստավոր ձեւով օգտագործվում էր Վրաց պետության կողմից իր ներքին ու արտաքին քաղաքականության ձեւավորման ժամանակ: Նկատառելի է այն հանգամանքը, որ Գեորգի 12- րդը իր թելադրանքը պարտադրելու եւ հայոց թագավոր եւս ներկայանալու ժամանակ Երեւանի ու Գանձակի խանությունները այլեւս չէին գտնվում Վրաստանից կախման մեջ: Նրանք 1795 թ. Աղա - Մահմադ խանի արշավանքից հետո փաստորեն ընդունել էին Պարսից գերիշխանությունը եւ, օգտվելով Պարսից իշխանության վերահսկողության թուլացումից, փորձում էին ընդամենը վարել արտաքին խուսանավման քաղաքականություն՝ մնալով պարսից գերակայության ոլորտում: Հերակլին գրած իր նամակում " Վրաստանի եւ Հայաստանի թագավոր " է անվանում նրան Հովսեփ Էմինը՝ երազելով նրա միջոցով ազատագրել ողջ հայ ժողովրդին [53]: Ուշագրավ է նաեւ Հակոբ Շամախեցի կաթողիկոսի 1760 թ. գրած նամակը Ելիզավետա թագուհուն՝ Թեյմուրազ Երկրորդի խնդիրներին ընդառաջելու միջնորդությամբ [54]: Հայոց կաթողիկոսը իր միջնորդությունը հիմնավորում է նրանով, որ Թեյմուրազն ու նրա որդի Հերակլ 2- րդը « զցայգ եւ զցերեկ ընդդիմացան եւ ընդդիմանան եւս Լեզկեաց եւ յաղթեցին եւս բազում անգամ եւ... մնացեալ քրիստոնեայք՝ թէ Հայք եւ թէ Վիրք եւ թէ այլազգիք եւս, զի զնոսա եւս գերեն, նախ Աստուծոյ եւ ապայ դոցա պահպանութեամբն կան այժմ » [55]:

Հայ պատմագիտության մեջ տարածում էր ստացել, սակայն, նաեւ այն տեսակետը, թե 1720- ական թթ. սկզբներին, « տակավին արշավանքից առաջ Պետրոս ցարը բանակցությունների մեջ էր մտել հայ եւ վրացի ներկայացուցիչների հետ, խոստանալով կազմակերպել հայ - վրացական պետություն՝ Ռուսաստանի հովանու ներքո » [56]: Իրոք, Պետրոս 1- ինը մտադիր էր Վախթանգին հանձնել Երեւանը [57]: Այդ մասին Վախթանգը իմացավ միայն 1722 թ. նոյեմբերի 24- ին, երբ Գանձակում Արցախահայոց բանակի հետ երկու ամիս ապարդյուն սպասելուց հետո վերադարձավ Թիֆլիս եւ ընդունեց Պետրոսի պատվիրակ Ի. Տոլստոյին, որ Թիֆլիս էր ժամանել Թուրքեստանովի ուղեկցությամբ: Վախթանգը մինչ այդ արդեն հանդես էր եկել Շամախին ավերած լեզգիների դեմ եւ Շահ Հուսեյնի կողմից դեռեւս 1721 թ. սեպտեմբերին լիազորվել էր զբաղվելու Կախեթի եւ Ղարաբաղի պաշտպանությամբ [58]: Ի. Տոլստոյը պետք է Վախթանգի մոտ մնար մինչեւ նոր կարգադրություն ստանալը եւ նրան հաղորդեր արշավանքի դադարեցման պատճառների մասին, Վախթանգին եւ Եսայի Հասան - Ջալալյանին հանձներ Պետրոսի նամակները [59] եւ տեղեկացներ նաեւ 1723 թ. արշավանքի ծրագրերի մասին [60]: Ռուսական կողմը Վախթանգին խորհուրդ էր տալիս, որ եթե նա նպատակահարմար գտնի, ապա թող Պարսից շահին առաջարկություն անի նաեւ բոլոր քրիստոնյաներին իր ( իմա՝ Վախթանգի - Պ. Չ. ) հպատակությանը հանձնելու մասին՝ եւ, որպես փոխհատուցում՝ շահին խոստանա օգնություն ընդդեմ խռովարարների [61]: Ռուսական կողմը իր վրա էր վերցնում շահի հետ այդ խնդիրների շուրջը բանակցելու եւ պայմանագիր կնքելու նախաձեռնությունը [62]:

Արձանագրելով այդ տեսակետը, ակադ. Աշոտ Հովհաննիսյանը իրավացիորեն շեշտում է, թե « Իհարկե, սխալ կլիներ ենթադրել, թե ցարը առաջ էր քաշում հայ - վրացական թագավորության գաղափարը՝ ելնելով հայ եւ վրաց ժողովուրդների ինքնորոշման ձգտումներից: Նա ընդառաջում էր հայ եւ վրաց ղեկավարների « ազատագրման » գաղափարին, որչափ դա կարող էր նպաստել Կասպիականի ավազանում Ռուսաստանի ամրանալուն » [63]: Ուստիեւ այդ գաղափար - խոստումը Պետրոս I - ի կողմից զուտ դիվանագիտական քայլ կարող է դիտվել եւ ոչ ավելին: Բնականաբար, տվյալ դեպքում Պետրոսը ընդամենը փորձում էր հենվել հայ եւ վրաց գործիչների նախորդ ժամանակներում ունեցած համագործակցության ծրագրերին՝ շահելու համար նրանց աջակցությունը:

Միանգամայն հիմնավոր է, ուստի, այն հետեւության արձանագրումը, թե « արդեն 1703 թ. վերջերին ձեւավորվում էր ռուս - վրաց - հայկական քաղաքական ու ռազմական դաշինքը, եւ սկսվել էին գործնական քայլեր՝ դաշինքի ամրապնդման եւ ապագա գործողությունների նախապատրաստման համար » [64]: Հետեւաբար հայ եւ վրաց գործիչների համար ազատագրական պայքարում հայ - վրաց - ռուսական համագործակցության ընդունելի լինելու խնդիրը արդեն ուրվագծվել էր 1720- ական թվականներից շատ ավելի առաջ, իրենց իսկ՝ հայ եւ վրաց գործիչների կողմից եւ ոչ՝ ռուսական իշխանությունների նախաձեռնությամբ: Հայազգի գործիչները որոշակի ակնկալությամբ հետեւում էին նաեւ դեռեւս Պարսկաստանում բանտարկության ժամանակ Վախթանգ VI - ի կողմից Հռոմի եւ ֆրանսիական արքունիքի հետ վարվող գաղտնի բանակցությունների ընթացքին ու արդյունքներին [65]: Նույն այդ ժամանակ (1716 թ. ) Պարսկաստանում գտնվող Պետրոս I - ի պատվիրակ Ա. Վոլինսկին թեեւ Վախթանգին ազատելու մասին միջնորդելու կամ ջանքեր գործադրելու հրահանգ ուներ, քանզի նման խնդրանքով Պետրոս I - ին դեռեւս մինչեւ Ա. Վոլինսկու ճանապարհվելը [66] Պետերբուրգում դիմել էին (1715 թ. մարտ ) Իմերեթի թագուհի Եկատերինան եւ ուրիշներ, սակայն Ա. Վոլինսկին Պարսկաստանում կասկածանքով էր վերաբերվում Վախթանգի կողմից արված համագործակցության առաջարկներին եւ զգուշացավ նրա հետ կապեր հաստատելուց [67]: Վախթանգը դեռեւս չգիտեր, որ չնայած այդ ամենին, Ռուսական արքունիքից Պարսից շահին եւ Հնդկաստան ուղարկվելիք նամակներում ցարի տիտղոսաշարի քննարկման առիթով Սենատը 1716 թ. մայիսի 18- ին արդեն որոշել էր Պետրոս I - ի տիտղոսաշարի մեջ մտցնել «Государь Иверские земли, Карталинских и Грузинских царей и Кабардинские земли Черкаских и Горских князей» (« Տիրակալ Իբերական երկրի Քարթլիի եւ Վրաստանի թագավորների եւ Կաբարդական երկրի Չերքեզական եւ Լեռնական իշխանների ») ձեւակերպումը եւ այն պետք է օգտագործվեր բոլոր դեպքերում, բացի միայն Պարսից շահին ուղղված նամակներից: Իրոք, նույն ժամանակ Հնդկաստան «падишаху Индии Джахандар шаху» ուղարկված նամակում առկա է այդ ձեւակերպումը [68]:

720- ական թվականների իրադարձությունները, սակայն, միանգամայն ապացուցեցին Իսրայել Օրու խոստումների իրական լինելը՝ Վախթանգ VI - ի բանակը եւ հայկական զորքերը Գանձակի մոտ Չոլակ ուխտավայրում իրոք միասին սպասում էին Ռուսական բանակի ժամանելու մասին հաղորդումների: Հայ եւ Վրաց զորքերի այդ հանդիպումը կարող էր հայ - վրաց զինակցության հիման վրա հայ - վրաց թագավորության ստեղծման հնարավորության համար նախադրյալ ընկալվել: Սակայն երկու ամիս անց հայ - վրաց զորքերի վերադարձը, իսկ 1723 թ. մայիսին Վախթանգ VI - ի իշխանությունից զրկվելն ու Վրաստանից Ռուսաստան հեռանալը բացառեցին այդ միտումների հետագա զարգացումները: Չիրականացավ նաեւ Իվան Կարապետի միջոցով հայոց ազատագրական պայքարին օժանդակելու Պետրոս I - ի խոստումը, եւ Վրաստանը, իսկ այնուհետեւ նաեւ Հայաստանը, գրեթե ամբողջությամբ ընկան Օսմանյան լծի ներքո: Սյունյաց եւ Արցախահայոց պայքարը օսմանների դեմ շարունակվեց մինչեւ Նադիրի կողմից թուրքերին վռնդելու շրջանը՝ ունենալով նաեւ Ռուսաստանից օժանդակություն ստանալու խոստումն ու հուսադրումը, իսկ փոխարենը՝ Հայոց ազատագրական պայքարը կարեւոր ներդրում էր Ռուսաստանի կողմից Մերձկասպյան տարածքների գրավումը դյուրացնելու գործում [69]: Կարեւոր է ընդգծել նաեւ, որ Հայ ազատագրական ուժերը շարունակում էին պայքարը Օսմանյան նվաճողների դեմ, այլեւս չհուսալով թուրքերի կողմից գրավված Վրաստանի օգնությունը կամ, առավել եւս, չմտածելով Հայ - վրացական թագավորության ստեղծման մասին: Արդեն իսկ նկատված է [70], որ «1723 թվականին հաջորդած իրադարձությունները ` թուրքերի կողմից Թիֆլիսի գրավումը եւ Վախտանգին իշխանությունից զրկելը, որ չհասցրեց ստանալ ռուսական զորքերի օգնությունը, որոնք մոտ երկու ամիս անց գրավեցին Բաքուն, վերջնականապես թաղեցին հայ - վրացական պետության ստեղծման Պետրոսի ծրագիրը »:  

Իրավացի է դիտված, թե « Բաքուն գրավելու հարցում նա [ իմա՝ Պետրոս 1- ինը - Պ. Չ. ] չհապաղեց զորք ուղարկել, մի բան, որ ըստ էության չկատարեց Վրաստանի եւ Հայաստանի հարցում » [71]:

Միանգամայն ակներեւ է, որ ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին հայ - վրացական պետության ստեղծման հնարավորության հարցը եւ Վրաց Բագրատունիներին Հայոց թագավոր եւս ճանաչելու ձգտումները չէին կարող հիմնված լինել Պետրոս 1- ինի 1722 թթ. տված խոստումի վրա: Այն հայ - վրացական երկարատեւ հարաբերություններին ուղեկցող գաղափարի արդյունք էր: Ռուսաստանը, ինչպես ԺԸ. դարի առաջին քառորդին, այնպես էլ դարի վերջին քառորդին հմտորեն օգտագործում էր մահմեդական լծի դեմ հայ - վրացական համագործակցության հնարավորության հույսը եւ անկախություն ձեռք բերելու երազանքը: ԺԸ. դարի երկրորդ կեսի առանձնահատկությունն էր Ռուսաստանի կողմից Վրաստանի նկրտումներին Հայաստանի տարածքի նկատմամբ բավարարում տալու միջոցով՝ շահելու վրացի եւ հայ գործիչների օժանդակությունը՝ Այսրկովկասում իր տիրապետությունը հաստատելու համար: Այդ առումով հասկանալի եւ բացատրելի է դառնում նաեւ այն փաստը, որ 1796 թ. Վ. Զուբովի հրամանատարությամբ Ռուսական բանակի այսրկովկասյան արշավանքի ժամանակ եւս Երեւանի գրավումը վերապահվում էր Հերակլ 2- րդին՝ բավարարում տալու ինչպես վրաց հավակնություններին, այնպես էլ դիվանագիտական հիմնավորում ստեղծելու՝ Օսմանյան Թուրքիայի հետ անմիջական ընդհարումից խուսափելու համար:

Թերեւս առանձին արձանագրման արժանի է միայն 1783 թ. ապրիլի 6- ին Գ. Պոտյոմկինի հայտնի հրահանգը Պ. Ս. Պոտյոմկինին. « Ձեզ ուղարկված կարգադրություններից դուք կհասկանաք ինչպես պետք է կապերը սերտացնել Հերակլ թագավորի հետ: Ձեռք բերելով նրա վստահությունը, Դուք անվերապահ կկառավարեք նրան:  Շուշիի խան Իբրահիմին պետք է տապալել, քանզի դրանից հետո Ղարաբաղը կկազմի Հայկական, բացի Ռուսաստանից, բոլորից անկախ, մարզ... Սրանով եւ Հայկական մյուս ուժեղ նահանգները կամ կհետեւեն նրանց օրինակին, կամ թե մեծ քանակով [ հայեր ] կսկսեն գալ Ղարաբաղ » [72]: Իր այդ քայլի մասին Գ. Պոտյոմկինը ծանուցել է Եկատերինա 2- րդին 1783 թ. մայիսի 19- ին. « Դեռեւս չունենալով Ձեր Կայսերական Մեծության կարգադրությունը, ես գեն. - պոր. Պոտյոմկինին Շուշիի Իբրահիմ խանի վերաբերյալ հրահանգ եմ տվել, որ կմոտեցնի նրան հնազանդության: Այստեղ անհրաժեշտ է քննարկել, որպեսզի հարմար առիթով նրա մարզը, որ բաղկացած է հայ ժողովրդից, հանձնել ազգային կառավարմանը եւ դրանով վերականգնել Ասիայում քրիստոնեական պետություն, ըստ Կայսերական մեծության Ձեր խոստումների՝ տրված իմ միջոցով Հայոց մելիքներին » [73]:

Տվյալ պարագայում, ինչպես ակնհայտ է, շրջանցված է Վրաստանը, որին եւ հարկատու էին Երեւանի ու Գանձակի խաները, իսկ Արցախի հայ մելիքների հետ իր հարաբերությունները Հերակլի համար եւս միջոց էին՝ Իբրահիմի հետ հարաբերությունները կարգավորելու գործում: Նման իրավիճակում դժվար չէ պատկերացնել Հերակլի մտահոգությունները ապագայի համար: Գ. Պոտյոմկինի այդ նամակները եւ հրահանգները գրվում եւ Այսրկովկաս էին ուղարկվում 1783 թ. գարնանը, երբ զուգահեռ ընթանում էին նաեւ բանակցությունները ռուս - վրացական պայմանագրի շուրջ, որի մի շարք ձեւակերպումներին Վրաստանը համառորեն դիմադրում էր, եւ որը կնքվեց ի վերջո Գեորգիեւսկում միայն 1783 թ. հուլիսի 24- ին: Դրանից հետո սպասելով Գեորգիեւյան պայմանագրի վավերացման արարողությանը, Հերակլը արդեն պահանջում է Վրաստանին միացնել Գանձակի նահանգը, որի համար Գ. Պոտյոմկինը 1784 թ. ապրիլի 6- ի զեկուցագրում ծանուցում է Եկատերինա 2- րդին. « Վաղուց արդեն նրան պատկանող պարսկական Գանձակ նահանգը Վրաստանին միացնելու նրա ցանկության մասին, խնդրում եմ Ձերդ Կայսերական Մեծության բարձրագույն կարգադրությունը » [74] ։

1784 թ. կրկին աշխուժանում են գրագրությունները Հայոց ազատագրության մասին: Ռուսաց արքունիքի համար ակնհայտ էր, որ " Իբրահիմ խանը, վախենալով իր բռնապետությունից բաց թողնել այս ( իմա՝ հայ - Պ. Չ. ) ժողովրդին, փորձում է միանալ Ռուսաստանին " [75]: 1786 թ. մայիսի 26- ին Ս. Բուռնաշեւը արդեն ստացել էր Իբրահիմ խանի մայիսի 23- ին գրած նամակը, որը նա ուղարկել էր Պ. Ս. Պոտյոմկինին: Արցախը ոչինչ հուսադրող լուրեր չի ստանում: Արդյո՞ք Հայոց պետականության վերականգնումի հնարավորության մասին լուրերը լրացուցիչ լծակներ չէին նաեւ Վրաց թագավորի եւ Ղարաբաղի խանի հնազանդեցումը արագացնելու ու Ռուսաստանի մուտքը Այսրկովկաս դյուրացնելու համար: Այդպիսի հարցադրումը դառնում է տրամաբանական եւ հավանական, որովհետեւ Հերակլը այդ լուրերից հետո ստորագրում է պայմանագիրը, համոզում է Արցախի Իբրահիմ խանին Ռուսաստանի հովանավորությունը հայցելու նամակ գրել Ռուսական արքունիք, իսկ Գեորգիեւյան պայմանագրով էլ իրավունք է ստանում Ռուսաստանի օժանդակությամբ գրավված բոլոր տարածքները միացնելու Վրաստանին. " Артикул вторый. Ея Имп. Величество... обещает и обнадеживает Императорским Своим словом за Себя и Преемников Своих, что милость и покровительство их от Светлейших Царей Карталинских и Кахетинских никогда отъемлемы не будут. В доказательство чего, Ея Величество дает Императорское Свое ручательство на сохранение целости настоящих владений Его Светлости Царя Ираклия Теймуразовича, предполагая распространить таковое ручательство и на такие владения, кои в течение времени по обстоятельствам приобретены и прочным образом за ним утверждены будут" [76] (« Հոդված երկրորդ. Նորին Կայսերական Մեծությունը ... խոստանում եւ հուսադրում է Կայսերական Իր խոսքով ` իր եւ իր հաջորդների անունից, որ նրանց ողորմածությունն ու հովանավորությունը Քարթլիի եւ Կախեթի թագավորներից երբեք անպակաս չեն լինի: Ի հաստատություն որի Նորին Մեծությունը Կայսերական Իր երաշխավորությունն է տալիս պահպանելու ամբողջության մեջ Նորին Պայծառափայլություն Հերակլ Թեյմուրազի որդու ներկա տիրույթները, հուսալով նույնպիսի երաշխավորություն տարածել նաեւ այնպիսի տիրույթների վրա, որոնք ժամանակի ընթացքում ձեռք կբերվեն հանգամանքների բերումով եւ նրան կհանձնվեն հաստատուն կերպով »): Շուտով, սակայն, ծագում են նոր խնդիրներ:

Գեորգիեւսկյան պայմանագիրը դեռեւս նոր էր վավերացվել (1784 թ. հունվար ), երբ Ա. Ա. Բեզբորոդկոյի հաղորդմամբ, Գ. Ա. Պոտյոմկինը 1784 թ. մայիսին նամակով ծանուցել էր իրեն Պարսկաստանի ներկա փոխարքա Ալի Մուրադ խանի կողմից առաքված դեսպանագնացի ժամանելու մասին, « պատրաստակամությունը անելու ամենը,  ինչ մեզ համար անհրաժեշտ է, ցանկանալով ստանալ թագուհու բարեացկամությունը եւ իր շահական արժանավորության ճանաչումը » եւ այն մասին, թե Գ. Պոտյոմկինը « համարում է այս առավել հուսալի միջոց պարսկական մեր գործերն ավարտելու համար ` նրա հետ պայմանագրի կնքումով » [77]: Ի հեճուկս Գեորգիեւսկյան պայմանագրի, արդեն ենթադրվում էր, որ Ալի Մուրադ խանի հետ կնքելիք պայմանագրով « կարգավորված կլինեն մեր ձեռքբերումները, Հերակլի թագավորության սահմանները, Հայկական անկախ մարզերի դրությունը եւ մյուսը ` Կասպյան ծովափերից ձեւավորելիքը » [78]: Ենթադրվող երեք մարզերի գաղափարը թելադրում էր շարունակել Արցախի մելիքներին հուսադրումը, որի մասին լուրերի ի հայտ գալը, սակայն, չէին կարող չանհանգստացնել ոչ միայն Իբրահիմին, այլեւ Հերակլին:

1786 թ. նոյեմբերի 2- ին Պ. Ս. Պոտյոմկինին գրած նամակում Հերակլ 2- րդը հիշեցնում է տեղի ունեցած իրադարձությունների « տրամաբանական » ընթացքը եւ Այսրկովկասում իրադրության շիկացման, Վրաստանի կրած դժվարությունների ու թուրքական արքունիքի հետ Իբրահիմի մերձեցումի համար մեղադրում ռուսական կողմին. " Ձեզ հայտնի է, որ մեր եւ Իբրահիմ խանի միջեւ եղել է փոխադարձ երդում, եւ նա միշտ արտահայտվում էր դեպի մեզ այնպիսի բավականությամբ, որ թե մենք ում հովանավորությանը դիմենք, ապա նա եւս դրան կհամաձայներ եւ երբ մենք մտանք Ռուսական գահի հովանու ներքո, այնժամ մենք խորհուրդ տվեցինք Իբրահիմ խանին, որպեսզի նա եւս բարեհաճի դեպի Ռուսական բարձրագույն արքունիքին, որպեսզի նա լիազորագրով Ձեր բարձրագունեղության մոտ ուղարկի իր մարդուն, որը եւ ուղարկեց մոլլա Վալիին այն նույն մարդու հետ՝ բացատրելով իր նվիրվածությունը եւ ջանասիրությունը համառուսական արքունիքին: Բավական ընդարձակորեն ձեզ հաղորդել է, որից հետո մենք ( եւս ) համոզել ենք մեր խորհուրդներով, որպեսզի նա ուղարկի իր հատուկ ներկայացուցչին, որը եւ ուղարկել է Մուսա Սուլթանին Բարձրագույն արքունիք: Ձեզ այդ բոլորը հայտնի է, թե ի՞նչ գործերով է ուղարկվել եւ ինչո՞վ է վերադարձել ետ:

Երբ այստեղ ժամանեց Բարձրագույն արքունիքից դոկտոր Ռայնեգսը, հենց նույն ժամանակ Ռուսաստանից եկավ խամսեցի մի հայ, նույն այդ հայը բերեց Խամսայի մելիքներին նամակներ: Նրանց մասին մենք ոչինչ տեղյակ չէինք, թե ի՞նչ գործեր էր նա կատարում, որոշ ժամանակ անց մելիքներից՝ իրենցից իսկ, նրանց ամբողջ գրագրությունը բացահայտվեց: Տեղեկանալով այդ մասին, Իբրահիմ խանը ծայր աստիճան վրդովվեց եւ բռնագրավեց մելիքությունը մելիք Աբովից, որից հետո սկսեց մեր հանդեպ եւս դժգոհել, եւ այդ պատճառով՝ նաեւ ռուսական հովանավորությունից: Այդ ժամանակից սկսեց մեր նկատմամբ թշնամանալ, սկսեց գրագրություն Օսմանյան արքունիքի, Էրզրումի Պատալ փաշայի եւ Ախալցխայի Սուլեյման փաշայի հետ, հրահրում էր նրանց, որ նրանք եւս մեր նկատմամբ թշնամանան " [79]: