Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ԱՌԱՋԱԲԱՆ

Յուրաքանչյուր ժողովրդի դիրքորոշումը կամ պետության վարած քաղաքականությունը թելադրվում է ինչպես այն իրավիճակով, որի մեջ հայտնվել է նա պատմական տվյալ ժամանակահատվածում, այնպես եւ ունեցած պատմական իր ավանդույթի բեռով: Ըստ այդմ՝ ճիշտ հասկանալու եւ գնահատելու համար որոշակի ժամանակաշրջանում վարվող քաղաքականությունն ու քաղաքական կողմնորոշումները, պետք է ստույգ պատկերացում ունենալ մեկ կողմից տվյալ շրջանում ժողովրդի իրավիճակի մասին եւ մյուս կողմից՝ պարզել, թե որքանով ճշգրիտ են կողմնորոշվել տվյալ պատմական իրավիճակում ժամանակի գործիչները [1] ։

ԺԸ. դարի վերջին քառորդը հայ ժողովրդի պատմության շրջադարձային իրադարձություններից մեկի՝ Արեւելյան Հայաստանի Ռուսաստանին միացմանը անմիջականորեն նախորդող ժամանակաշրջանն էր, որի ամբողջական եւ հիմնավոր ուսումնասիրությունը կարող է պատասխան տալ այն հարցին, թե որքանո՞վ անհրաժեշտ ու անխուսափելի էր ժամանակի հայ գործիչների որդեգրած արտաքին քաղաքական դիրքորոշումը: Հայ-ռուսական հարաբերությունները առավել աշխուժացան ԺԸ. դարի 80-ական թվականներին, որով եւ պայմանավորված է հայ պատմաբանների հետաքրքրությունը նշված թվականների իրադարձությունների լուսաբանման խնդիրների նկատմամբ: Կարեւոր է նաեւ այն փոխհարաբերությունների վերհանումը, որ առկա էին ինչպես հայ եւ վրաց գործիչների, այնպես էլ հայ գործիչների եւ ինքնուրույնության ուղին բռնած մահմեդական խանությունների միջեւ: Հակադիր էին հաճախ նաեւ Ռուսաստանի նկատմամբ նրանց դիրքորոշումները: Պակաս կարեւոր չէ միջազգային փոխհարաբերությունների իրական վիճակի եւ այդ բնագավառում հայ գործիչների ունեցած իրազեկության լուսաբանումը: Եթե մինչեւ ԺԸ. դարի սկիզբը Այսրկովկասը գտնվում էր հիմնականում Պարսկաստանի ու 0սմանյան պետության շահախնդրությունների ոլորտում, ապա ԺԸ. դարի 20-30-ական եւ հատկապես 60-ական թվականներից նրանց միանում է նաեւ Ռուսաստանը: Հայ գործիչները պարտավոր էին միաժամանակ հարաբերությունների մեջ լինել կամ նշված երեք պետությունների հետ եւ կամ դաշինքի գնալով նրանցից որեւէ մեկի հետ՝ ելք փնտրել ժողովրդի անվտանգության ու ազատագրության համար: Ուշագրավ է այդ առումով այն հաղորդումը, թե դեռեւս ԺԸ. դարի առաջին քառորդին ազատագրական պայքարի ելած արցախահայության ներկայացուցիչներից ոմանք թուրքերի կողմն են, ոմանք՝ պարսիկների եւ ոմանք էլ՝ ռուսների, եւ այդ այն պահին, երբ կնքվում էր ռուս-թուրքական 1724 թ. պայմանագիրը, եւ նրանց արդեն հայտնի էր դարձել ընթացող բանակցությունների ու պայմանավորվածության փաստը [2]: Դերբենտի ռուսական պարետին ուղարկած նամակում Մարտիրոս վարդապետը Արցախից ժամանած բանագնացի տեղեկատվության հիման վրա 1724 թ. փետրվարի 24-ին հաղորդում էր. «Էլչի Կարապետ Իվանով դեղ է հասել, Աւան եւ Միրզա ուզբաշոց մոտն է, լաւ ուզում են, եւս առաւել Եսայի կաթողիկոս: Սարգիս Չարաբերթցի Կարմիր աչքի կողմն է: Եսայի Գուլուստանեցի Օսմանցունց կողմն է. Եսային գնացել է, թէ Օսմանլու բերէ: Մէլիք Պաղի թոռնը՝ մէլիք Պաղըր, կանա [3] Կարմիր աչքի կողմն է: Մէլիք Թամրազ եւ այլ ուզբաշիք ձեր հրամանոց ծառայ են» [4]: Իվան Կարապետի 1724 թ. ապրիլի 4-ով թվագրված նամակում ասվում է, որ թեեւ ցանկալի, սակայն «Ոչ ով հաւատման չէ, թէ թագայորէն ղօշուն կուկո էստեղ. թէ Հայ, թէ Ղզլպաշ, եւ թէ Վրացի, ոչ ով հաւատման չէ. ասում ան, թայ Գ. (3) դարի է լսում էնք, թէ Ըռուստն գալիս է, չենք տեսման: Եւ էս երկրումս թէ Խայ, թէ Ղզլպաշ, թէ Վրացի մարդ կռվարար շատ կայ: Ասում ան, թէ վախման էնք Ըռուստն չգայ, ետոյ մեծ նեղութիւն խասնի մեզ: Եւ էս Խայերին մէչտեղն Քուրդ կայ: Էս Խայերն ասում ան, թէ Զատիկն /5/ առենք, երեքշապաթ կամ չորէքշապաթ օր կու գնանք Քուրտին վերէն. Քուրտն փչացնէնք, որ տեղէս մինչ ի Երեւան ողջ Խայեր ան, Ա. (1) կու տառնան» [5]:

Ավելին, 1726 թ. նոյեմբերի 15-ի՝ Ավան եւ Օհան յուզբաշիների նամակից պարզ է, որ ռուսական օժանդակության ստացման հեռանկարը այլեւս հուսադրման համար անգամ պիտանի չէր, եւ հայրենիքը լքելու ռուսական առաջարկություններին ի հակակշիռ՝ Արցախում ձեւավորվում էր թուրքական ռազմակալման հետ բանակցությունների, համակերպման ու ժամանակավոր դաշինքի տեսակետը: «... Եսայի հոգեւոր տէրն քանի որ Ղարայպաղումս մէլիք կայ, եւս քաթխուդայ կայ ժողովէց, ղօշուն կապէցին, որ ըստուքիւ եւ մեզ յետ կռիւ ին անում, թէ մէք օսմանցուց ղուլուղկան ենք, ձեզ ուզիլ չէնք: Հոգեւոր տէրն կանկնել է, թէ Դ. (4) տարի է, որ Ուռուսն մեզ խափում է՝ ես կուկամ զձեզ անօրինաց ծեռաց ազատեմք, էլ եկաւ ոչ, յիմայ օսմանցունց ղուլուղական եմք» [6]:

Խոսուն է այն փաստը եւս, որ արցախահայությանը երկար հուսադրելուց հետո Պետրոս Առաջինը, նրանց առաջարկելով տեղափոխվել Մերձկասպյան տարածքներ [7], հստակ գիտակցում եւ միաժամանակ հրահանգում էր Կ. Պոլսի իր դեսպանին, թե՝ թուրքական կառավարության կողմից բողոքի դեպքում պետք է պատասխանել, որ հայերի տեղափոխումը ձեռնտու է նաեւ սուլթանին, քանզի հայերի հեռացումով ավելի դյուրին կդառնա թուրքերի կողմից Հայաստանի գրավումը [8]:

ԺԸ. դարի առաջին երեսնամյակի հայոց ազատագրական պայքարի շրջանը, սակայն, ավարտվեց Նադիր շահի կողմից Իրանի տիրապետության վերահաստատմամբ՝ հայ բնակչությանն ու նրա ավագանուն արտոնություններ տալու եւ Արցախի հայկական իշխանություններին որոշակի կարգավիճակ շնորհելու արդյունքով:

Նադիր շահի սպանությունից հետո, ինչպես ողջ Պարսկաստանում, այնպես էլ այսրկովկասյան տարածաշրջանում տեղի ունեցած տեղաշարժերն ու իրադարձությունները մեծ հարված հասցրին հայկական իշխանությունների միասնությանն ու նրա էթնիկ տեղաբաշխվածության հարաբերակցությանը: Պարսկաստանում կենտրոնական իշխանության փաստական վերացման պարագայում կրկին իրական հնարավորություն էր ստեղծվել տեղական կառավարիչների եւ ժողովուրդների համար վերականգնելու իրենց անկախությունը, ապահովելու ինքնապաշտպանությունը, ցուցադրելու կամ դրսեւորելու քաղաքական կենսունակություն: Ստեղծված համեմատաբար նպաստավոր հնարավորությունների օգտագործումով իրենց համար անկախ գոյավիճակ ապահովեցին Քարթլիի կառավարիչ Թեյմուրազ Երկրորդը, Կախեթի կառավարիչ Հերակլ Երկրորդը, Շաքի-Շիրվանի կառավարիչ Հաջի Չելեբին, Արցախի մատույցներում թափառող Փանահ խանը եւ ուրիշներ: Նադիր շահի գահակալության ընթացքում Արարատյան երկրում մեծ դիրք ուներ Մելիք Մանուչարը, որ «ունելով միշտ ի պատրաստի բազմութիւն զօրականաց ի քաջաց Հայոց, որոց սպարապետ էր հաւատարիմն իւր Գրիգոր» [9], Նադիրից հետո դավադրության զոհ դարձավ: Իր իշխանության ամրապնդմամբ մտահոգված Երեւանի խանը, որը հասկանալով, թե իրական հնարավորություն է Մելիք Մանուչարի համար «բազմացուցեալ զզօրս իւր՝ տիրեսցէ ամրոցաց եւ բռնասցի յերկրին Արարատայ», 1747 թ. հունիսի 22-ին կարողանում է խաբեությամբ հրավիրել նրան Երեւանի այգիներից մեկը եւ սպանել տալ [10], «իսկ զօրք Մանիչարայ յուսահատեալ ցրուեցան աստանդական» [11]: Մելիք Մանուչարին Երեւանի մելիքի պաշտոնում հաջորդած Մելիք Հակոբջանը, որին Սահակ Ահագին կաթողիկոսը պատվիրել էր հովանավոր լինել Էջմիածնի նկատմամբ իր բացակայության պայմաններում [12], այլեւս ի վիճակի չեղավ Երեւանում իր ձեռքում կենտրոնացնել իշխանությունը:

Հայոց պայքարը անհաջողությամբ է ավարտվում Նախիջեւանում, որտեղ ինքնապաշտպանություն կազմակերպած Շահկերտ գյուղի բնակչությանը չի հաջողվում ընդլայնել դիմադրական ճակատը: Արցախի մելիքությունների ուժերը քաղաքական նպաստավոր այդ պահին ոչ միայն չեն վերածվում միասնական բանակի, մեկ բռունցքի, այլեւ մելիքներից մեկը՝ Մելիք Շահնազարը, Արցախի կենտրոնում հարմարագույն բնական ամրությունը՝ Շուշին, զիջում է հակառակորդին: Այդ ամենը, սակայն, բնավ չի ենթադրում, թէ հայ գործիչները համակերպվում են տիրող իրավիճակին եւ դադարում են ձգտել իրենց հայրենիքում ստեղծելու անվտանգ կյանքի պայմաններ, փնտրել ապահովության նոր հնարավորություններ:

Ինչպես հայտնի է, Էջմիածնի եւ ռուսական արքունիքի միջեւ պաշտոնական փոխհարաբերությունները սկիզբ են առել Սիմեոն Երեւանցու կողմից հատուկ պատվիրակության Պետերբուրգ առաքումով, որից հետո հայկական եկեղեցիներում հիշատակվում էր Ռուսաց կայսեր անունը, եւ այդ՝ մահմեդական տիրակալության պայմաններում: Սիմեոն Երեւանցին, սակայն, կտրականապես դեմ ելավ Հովսեփ Էմինի գործունեության ձեւին (1760-ական թթ. ) ու Շահամիր Շահամիրյանի հովանավորությամբ գործող Մովսես Բաղրամյանի «Նոր Տետրակի» հրատարակմանը (1772 թ. ), գտնելով, որ դրանք վնասակար են, քանզի չնախապատրաստված ապստամբության պարագայում հարցականի տակ կդրվի հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության խնդիրը [13]:

ԺԸ. դարում Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի վարած քաղաքականության ուղղորդումը եւ միասնականության ապահովումը բարդանում էր, քանզի ժողովուրդը գտնվում էր սոցիալ-տնտեսական տարբեր մակարդակի, իրարամերժ շահեր ունեցող ու քաղաքականություն վարող պետությունների կազմում: Ցրված զանգվածների տարբեր հատվածներում, բնականաբար, առաջացել էին նաեւ տեղական շահեր, որոնք հաճախ չէին համընկնում նրա այլ հատվածների շահերին: Յուրաքանչյուր հատված առաջադրում էր իր շահերի արտահայտմանը որդեգրված հասարակական-քաղաքական գործիչներ [14], իսկ այդ գործիչները իրենց գործունեությունը ծավալելու ժամանակ չէին կարող հաշվի չառնել այն քաղաքականությունը, որը իրականացվում էր ինչպես տարբեր երկրներում հայերի նկատմամբ, այնպես էլ պետությունների միջեւ եղած փոխհարաբերությունները, որոնց կազմի մեջ գտնվում էին հայ ժողովրդի տարբեր հատվածները պատմական տվյալ պահին [15]:

Հայոց պատմության նույն ժամանակահատվածի բացառիկ կարեւորություն ներկայացնող հարցերից է այն ընդհանուրի վերհանումը, որը միավորում էր տարբեր երկրներում ապաստանած հայությանը, այն, ինչը անվանվում է համազգային շահ, համազգային խնդիր [16]:

ԺԹ. դարի սկզբին Ռուսաստանի կողմից Վրաստանի նվաճումից հետո վերացվեց վրաց թագավորությունը, որը, ինչ խոսք, խոշոր հարված էր վրաց պետականության զարգացման գործընթացին: Սակայն այն իրավիճակի ուսումնասիրությունը, որի մեջ հայտնվել էր Վրաստանը ԺԸ. դարի վերջին, ապացուցում է, որ չնայած Հերակլ Երկրորդի անդուլ ջանքերին, Վրաստանը եւս ի վիճակի չէր այլեւս դիմագրավելու Պարսկաստանի եւ Թուրքիայի գնալով ավելի սպառնալի դարձող նվաճողական քաղաքականությանը, որը թելադրված էր տարածաշրջանում խոշոր տերությունների շահերի բեւեռացումով ու բախումով: Կովկասյան լեռնաշղթան այլեւս դադարեց բաժանարար խոչընդոտ հանդիսանալ հյուսիս-հարավ կապերի համար՝ Արեւելք-Արեւմուտք արագ զարգացման միտումներ դրսեւորող հարաբերությունների պայմաններում, կապիտալի կուտակման ուղին բռնած պետությունները այլեւս չէին կարող հանդուրժել Կովկասի ռազմա-քաղաքական ու առեւտրա-տնտեսական կարեւոր նշանակության ԺԸ. դարի երկրորդ կեսի ինքնավար կարգավիճակը:

ԺԸ. երկրորդ կեսին եւ ԺԹ. դարի առաջին կեսին Ռուսաստանի հետ ունեցած իրենց փոխհարաբերությունների պատմության գնահատման գործում տարբեր հետազոտողներ սահմանափակվելով, որպես կանոն, միայն սեփական ժողովրդի հետ ունեցած հարաբերությունների փաստից, Ռուսաստանի քաղաքականության մեջ չեն շեշտադրել այն ընդհանուր մոդելը, որ կիրառվում էր այլ ժողովուրդների նկատմամբ Ռուսաստանի վարած դիվանագիտական քայլերի ժամանակ: Կովկասյան ժողովուրդների նկատմամբ Ռուսաստանի վարած քաղաքականության դրսեւորումները մեծ չափով նմանություններ են բացահայտում անգամ տարբեր կարգավիճակ ունեցող Վրաստանին, պարսից խանություններին եւ պետականություն չունեցող ու ազգային ձգտումներ դրսեւորող ժողովուրդներին Ռուսաստանի գերիշխանությունը ընդունելի դարձնելու ռուսական քաղաքականության մեջ: Պետականություն ունեցող ժողովուրդներին պայմանագրերի միջոցով խոստում էր տրվում պահպանելու, իսկ չունեցող ժողովուրդներին՝ վերականգնելու պետականությունը: Միայն Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելու եւ ռուսական տիրապետության ամրապնդումից հետո էր նշված ժողովուրդների համար պարզվում, որ նախկինում ունեցած հավաստիացումներն ու խոստումները այլեւս կիրառում չեն կարող գտնել, իսկ ետդարձի ուղին փակված էր շատ ամուր կերպով: Նման փաստեր են արձանագրված ինչպես հայ, վրաց եւ այսրկովկասյան տարբեր խանությունների հետ հարաբերություններում, այնպես էլ Հյուսիսային Կովկասում, կալմիկների եւ այլոց հետ Ռուսաստանի ունեցած փոխհարաբերություններում:

Մեր ժողովրդի ճակատագրում խոշոր իրադարձություն էր 19-րդ դարի սկզբից Այսրկովկասի եւ այդ թվում նաեւ Արեւելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին, որով մինչ այդ երկատված Հայաստանը թեեւ հայտնվեց եռատված վիճակում, սակայն այն ոչ միայն հետագա ուսումնասիրողների, այլեւ բուն իսկ ժամանակակիցների կողմից դիտվում էր, այնուամենայնիվ, որպես առաջընթաց քայլ: Ի տարբերություն Վրաստանի, Հայաստանի նվաճումը Ռուսաստանի կողմից պատմագիտության մեջ միանշանակ դրականորեն է դիտարկվում: Առաջին անգամ արտագաղթի փոխարեն տեղի ունեցավ ներգաղթ, մի հանգամանք, որը երազում էին ԺԸ. դարի հայ ազատագրական շարժման գործիչները եւ որը կարեւոր դեր պետք է ունենար հայոց պետականության վերստեղծման համար: Հայության ներգաղթի ալիքը, նրանց կարծիքով, կարող էր ընդգրկել անգամ Հնդկաստանը: Հատկանշական է այդ առումով Մակուի խանության ճակատագիրը: Եթե Ռուսաստանին միացումից հետո Այսրկովկասում աճում էր հայ բնակչության քանակը, ապա Մակուի խանությունը մշտապես բնակեցված լինելով հիմնականում հայերով եւ գտնվելով Երեւանի ու Նախիջեւանի խանությունների հետ սերտ կապի մեջ, Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո, սակայն, մնալով Պարսկաստանի կազմում, աստիճանաբար հայաթափ եղավ [17]:

Մեզ համար առանձնահատուկ նշանակություն ունի երկրամասի հետագա ճակատագրի հարցում իրադարձություններին ժամանակակից ու մասնակից գործիչների վերաբերմունքի դրսեւորումների պարզաբանման խնդիրը: Քաղաքական իրադարձությունները հասունանում եւ զարգանում էին արագորեն: Արդ, կարեւոր է պարզաբանել, թե որքանո՞վ էր Այսրկովկասի միացմանը նպաստել հայ ժողովրդի որդեգրած քաղաքականությունը, ի՞նչ ակնկալություններ ու սպասելիքներ են եղել եւ որքանո՞վ արդարացված ու հիմնավոր, ինչո՞ւ եւ ինչպե՞ս էր ներկայացվում ու ընկալվում Ռուսաստանի կողմից իրականացվող՝ Այսրկովկասի նվաճումը որպես տեղի ժողովուրդներին օժանդակութան ցուցաբերում, եւ այդ՝ ոչ միայն հայ, այլեւ մնացած ժողովուրդների կողմից: Այսպիսով, ուսումնասիրության նպատակն է ներկայացնել միացմանը անմիջականորեն նախորդող ժամանակաշրջանի քաղաքական մտքի ելեւէջներն ու իրական պատկերը:

Դեռեւս կենդանի էր Գեորգի 12-րդ Վրաց թագավորը, երբ (1800 թ. օգոստոսի 2-ին) Աստրախանից Աղալո Լազրովը գրում էր Հովակիմ Լազարյանին. «Փոստումս Թիֆլիզուցն շատ ձախ լուր եկաւ ի կողմանէ բարբարոս պարսիցն, որ Բաբախանի որդին եւ սարդարն եկել են մօտ Սուրբ Էջմիածնայ, միաբանքն բոլորն ցրուեալ են, եւ Թիֆլիզ եւս մեծ երկիւղի միջի է, նախ Աստուծոյ եւ ապա ողորմած կայսեր ողորմութիւնն հասանի, որ չլինի թէ կրկին փորցութիւն պատահի ողորմելեացն» [18]: Նույն թվականի սեպտեմբերի 20-ին գրած նամակում Աղալո Լազրովը նշում է. «Թէպէտ վեհազնութիւն ձեր մեծապէս յուսադրէ՝ չունիլ ինչ հոգս ի կողմանէ Պարսից, բայց տարաբաղտ բնակիչք Թիֆլիզու կան ի մեծ կասկածանս. օրաւուր զօրք Պարսից առաւելուն եւ զառիւծու բացեալ զբերանս կլանել ջանան: Հինգ հարիւր պարսիկ մտեալ ի Սուրբ Էջմիածին բազում աւերս են հասուցեալ, քանի մի եպիսկոպոսունք եւս կախեալ եւ ի ներ փայտի ձգեալ, երեք հազար թուման դրամս են առեալ եւ մին հազար թումանի եւս քարեղէն: Ալեքսանդր արքայորդին եւս ապստամբեալ յարքայէն՝ գնացեալ է ի Դաղստուն առ 0մար խան եւ զօրաժողով լեալ անդ՝ եկեալ մեծ աւերութիւն է հասուցեալ երկրին Կախէթու եւ մինչ ցհինգ հարիւր հոգի եւս ի գերութիւն վարեալ՝ ամրափակեալ են զամրոցն գոլով եւ զօրքն Ռուստաց ի միջի, զի՞նչ ասացից, օգնութիւն ի տեառնէ հասցէ» [19]: 1801 թվականի փետրվարի 28-ին, երբ հայտնի էր դարձել Վրաստանի միացման մասին Պավել Առաջինի հրովարտակի լուրը, Աղալո Լազրովը նամակով դիմել էր Հովակիմ Լազարյանին. «Հայրենեաց մերոց սեպհականաբար վիճակիլն ընդ հայրենացն Ռուսաստանու, ի հարկէ ձեզ լաւապէս ծանօթ, մնայ ինձ այժմ սպասել գթածաբար խորհրդատուութիւն ձերոյ, թէ՝ արդեօք դիմելն իմ ի հայրենիս իցէ՞ բարի, թէ ոչ» [20]: 1801 թվականի մայիսի 21-ին նույն նամակագիրը արտահայտելով ժամանակի հասարակական կարծիքը, կրկին դիմում է Հ. Լազարյանին. «Ի նորոգ ամենողորմ մեծի կայսերէս տակաւին ոչինչ նշան հրամանաց երեւի սակս հայրենեաց մերոց, որոյ աղագաւ կամ ի մեծի մտատանջութեան: Խնդրեմ ամենախոնարհաբար, եթէ իցէ այնպիսի ներհակ լուր՝ ընդդէմ յուսոյն մեր, վաղ ուրեմն հրամայեսջիք ինձ առ ի զգուշանալ» [21]: Գեներալ Կնորինգի ետ կանչվելը Վրաստանից Ռուսաստան հայ գործիչներին խուճապի էր մատնել: Թվում էր, թե Ռուսաստանը կարող է եւս մեկ անգամ ետ քաշել իր զորքերը, եւ Այսրկովկասը, մասնավորապես Արեւելյան Վրաստանը, կրկին կմատնվեր Պարսից զորքերի վրիժառությանը: Այդ մասին Թիֆլիսից կատարված հարցումի հիման վրա Աստրախանում Լազարյանների տան հավատարմատար Աղալո Լազրովը (նրա ընտանիքն այդ ժամանակ գտնվում էր Թիֆլիսում), 1801 թվականի հունիսի 13-ին գրած նամակում տագնապած գրում է Հովակիմ Լազարյանին. «Թիֆլիզու գրեանք եկաւ: Մայիսի 28-էն եւ 29-էն գրած. շատ երկիւղ են կրում, թէ չլինի՞ բանն այլ կերպ դառնայ, որովհետեւ պարոն ղեներալ Կնորղինն շատ փոքր է մնացեալ տեղն եւ վերայ դառել: Ի հարկէ, ձերում վեհազնութեանն յայտ իսկ կու լինի ապագայն՝ որպէս լինիլն, խնդրեմ երկու տողիւ հրամայես, որ մին հոքս անեն» [22]: Հայ եւ վրաց գործիչների մոտ դեռեւս թարմ էին չորս-հինգ տարի առաջ՝ 1796-97 թթ., ռուսական արշավանքի դադարեցմամբ պայմանավորված արհավիրքները: Պավել Առաջինի սպանության լուրը խոր երկյուղի մատնեց ռուսական զորքերին աջակցած բնակչությանը: Ուշագրավ է, որ Աղալո Լազրովի հունիսի 13-ի հարցմանը, ինչպես երեւում է նրա հուլիսի 18-ի նամակից, Հովակիմ Լազարյանը եւս տվել էր խուսափողական պատասխան. «Ի յերկբայութեան գոլն կատարեալ վճիռն հայրենեաց մերոց ցաւիմ յոյժ, արասցէ տէր խնայել զխղճալի ժողովուրդն եւ ի կողմն բարութեան իմիք վիճակել» [23]: Առաջիկա շաբաթները եւս ոչինչ հուսադրող լուրեր չեն տվել Աստրախանում: Այդ է պատճառը, որ Աղալո Լազրովը օգոստոսի 1-ին դիմում է Հովակիմ Լազարյանին նոր խնդրանքով. «Որովհետեւ համայն մեծամեծ իշխանք ներկայիս ժողովին յայդր, խնդրեմ երկայնամտութեամբ տալ ինձ խորհուրդ եւ, եթէ բարւոք համարէք, կարէ վեհազնութիւն ձեր ի դիմաց իմոց միջնորդել առ նորին գերազանցութիւնն, թէ Սէրգէ Լազրիչիւ իցէ, եթէ այլով, գիր իմն գրել տացէ ի Վրացտուն՝ առ արքայազն Դաւիթն, զի ընտանեացս արձակումն լինիցի, որոյ համեմատ առ նորին վեհազնութիւնն աղայ Մինասն (իմա՝ Մինաս Լազարյան - Պ. Չ. ) եւս աղերսեալ եմ... » [24]:

Աղալո Լազրովի արտահայտած մտահոգությունը եզակի ու անտեղի չէր: Այդ մտայնությունը հասարակական կարծիք ու տրամադրություն էր դարձել եւ տարածված էր ոչ միայն Թիֆլիսում, այլեւ Էջմիածնում, եւ այդ որպես լծակ փորձում էր օգտագործել Դավիթ Արքայազնը՝ իր քաղաքականությունը հայոց վրա տարածելու եւ, մասնավորապես, Էջմիածնի միաբանության վրա ճնշում գործադրելու նպատակով: Եթե Գեորգի 12-րդը Ղուկաս կաթողիկոսի մահից հետո հայոց կաթողիկոսական գահի համար պաշտպանում էր Հովսեփ Արղությանի թեկնածությունը եւ հիմնավորում իր իրավունքը այդ կատարելու այն հանգամանքով, որ «բոլոր ազգքն Հայոց կոչեն զմեզ արքայ ինքեանց, նաեւ գիտեն զմեզ ազգական արքայիցն Հայոց», ապա Գեորգիի ու քիչ անց նաեւ Հ. Արղությանի մահից հետո, Վրաստանի կառավարիչ նշանակված Դավիթ Արքայազնը Էջմիածնի միաբաններին խորհուրդ է տալիս կաթողիկոս օծել Դավիթ արքեպիսկոպոսին եւ հակառակ չգնալ Ռուսական կայսեր հրամանին, որովհետեւ մի գուցե ռուսները նեղանան ու հեռանան եւ իրենք՝ հայերը, զրկվեն մոտալուտ ազատությունից. «թողեալ ձեր զմերձաւորն, զոր ունիք ի միջի ձերում, ձգտիք առ հեռաւորն, յորմէ երեւի, թէ դուք կամ զառաջադրեալ իրացն զոչ ինչ գիտելով, թէ մեք եւ դուք որոցպիսեաց շնորհաց եմք ակնկալ ի դրանէ յայնմանէ (իմա՝ Ռուսաց - Պ. Չ. ) (որոյեւ ահա նշանն երեւի ազատութեան հասարակապէս մեր եւ ձեր) եւ կամ թէ՝ գիտելով զայն, բայց ոչ ունելով զփոյթ ինչ հասարակաց եւ զազատութեանցն ազգի եւ երկրի ձերոյ եւ մերոյ՝ միայն զանձանց եւ եթ զհաճոյսն եւ զկամսն պաշտէք, որ այդ ոչ է օգուտ ձեր եւ մեր, վասն զի գուցէ թէ ի դոյնպիսի անհամաձայնութեանց, որ փոքր թուի ձեզ, զայնպիսի առիթս ընկալեալ նոցա (իմա՝ Ռուսաց - Պ. Չ. ), որով նահանջ եւ արգել ակնկալութեանցս մերոց եղիցի» [25]:

Հայ-ռուսական ու հայ-վրացական հարաբերությունները եղել են բազմակողմանի ու, չնայած հայոց պետականության չգոյությանը, ընդգրկել են ոչ միայն տնտեսական ու հոգեւոր-մշակութային փոխհարաբերությունները, այլեւ ներառել քաղաքական-դիվանագիտական բանակցությունները՝ նպատակ ունենալով հասնել գեթ այն բանին, որ Հայաստանը, ազատագրվելով մահմեդական պետությունների լծից, ձեռք բերի որոշակի ինքնուրույնություն եւ կամ անցնի քրիստոնյա պետության հովանու ներքո: Կարեւոր է դիտել նաեւ, որ հայ եւ վրաց հարաբերությունները ու հայ գաղթավայրերը Վրաստանում ունեին դարերի պատմություն: Խույս տալով մահմեդական միջավայրի կամայականություններից եւ մուտք գործելով Վրաստան [26], հայազգի բնակչությունը հայտնվել ու մշտապես գտնվել է վրաց ֆեոդալական իշխանությունների վերահսկողության ներքո եւ հիմնականում գործել է ի շահ վրաց հասարակության բարօրության: Այդ է պատճառը, որ Կ. Պոլսից Վրաստան ժամանած Պողոս Արաբյանը 1782 թ. ապրիլի 10-ին Թիֆլիզից իր եղբորը ուղղած նամակում՝ խորհուրդ տալով չգալ Վրաստան, գրում է. «տեղդ ծանր նստէ՝ բանիտ եւ գործիտ մուղայէթ եղիր կասեմ նէ, զահիր քեզ բարւոյ տիրանալդ չե՞մ կամենար, թէ որ չկամենամ լաւութեանդ՝ կէնճութեանս խերն չտեսնում, այ յիմարք, այ տգետք, ամէն բանն չի գրուիր, մտքերնիտ ու՞ր է, չեմ գիտեր, վախ, տէմիշլեր քի (Թէֆլիզէ կիտէրսէն՝ էյլենմէ, էյլէնիրսէն՝ էվլէնմէ, էվլէնիրսէն՝ քաբունու իքի էյլէ այրլանմա եւ այլն), էյ, իմացա՞ր մի այժմ բանին ու՞ր կայանալն, պաշն դաշտան դաշա վուրմաինճէ՝ քատըր պիլինմէզ, ահա ասելիքս ասի եւ վճարեցի, այժմ դու գիտէս, որն է լաւն՝ զայն արա, այսուհետեւ անպարտ եմ» [27]:

Ռուսաստանում հայ գաղթօջախների հիմնումը հիմնականում տեղի է ունեցել ԺԸ. դարի ընթացքում, մեծ թափ ստացել նրա երկրորդ կեսին, իսկ դարավերջին անգամ նպաստավոր է հանդիսացել ցրված հայ բնակչության մեջ մոռացված հայերենի եւ էթնիկ ինքնագիտակցության արթնացման առումով եւս: Խոսուն է այդ առումով 1787-91 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո հիմնված Գրիգորիոպոլի գաղութի օրինակը եւ այնտեղ հայերենի ուսուցման գործի ձեռնարկումը թյուրքախոս (ղփչաղախոս) հայ բնակչության մեջ: Բնակավայրերում հայ համայնքների խոշորացումը հնարավորություն էր ընձեռում դպրոցների բացման, մշակութային ու հոգեւոր կենտրոնների ստեղծման համար: Հայոց դրական վերաբերմունքը ապահովելու նպատակով ու ելնելով իր քաղաքական ու տնտեսական շահերից, ռուսական պետությունը 1790-ական թվականների վերջերին ընդառաջումների է գնում Ռուսաստանի հայ համայնքների խնդրանքները բավարարելու գործում՝ ռուսահայ գաղթավայրերը ստանում են միանման արտոնություններ [28], վերահաստատվում է ռուսական արքունիքի բարյացկամությունը Էջմիածնի նկատմամբ եւ այլն: Օգտագործելով ինչպես Այսրկովկասում, այնպես էլ միջազգային հարաբերություններում ստեղծված նպաստավոր իրադրությունը, Ռուսաստանը 1799 թ. ձեռնամուխ է լինում Այսրկովկասի միացմանը:

Կարեւոր է այն փաստի արձանագրումը, որ մահմեդական տիրակալները եւ նրանց ցեղախմբերը, որ նստակեցության կամ կիսաքոչվորության անցնելով բնավորվել էին Հայաստանում [29], գիտեին, որ իրենք գտնվում են ուրիշի պատմական տարածքում [30] եւ որ հայ ժողովրդի տնտեսական ու քաղաքական յուրաքանչյուր առաջընթաց սպառնալիք է իրենց տիրապետության հարատեւությանը: Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում նրանք առաջնորդվում էին այն նախապայմանով, որպեսզի ռուսական տիրապետության պայմաններում եւս պահպանեն իրենց իշխանությունը: Ըստ այդմ, Ռուսաստանի կողմից հայերին օժանդակելու խոստումը կարող էր բացառել մահմեդական տիրակալների Ռուսաստանին հպատակվելու հնարավորությունը: Այսրկովկասյան խանությունների հետ հարաբերություններում Ռուսաստանը, ինչպես եւ Վրաստանը, վստահ լինելով հայոց հետ նրանց շահերի անհամատեղելիությանը, հաճախ հենց լավատեղյակ հայերին էին վստահում իրենց դիվանագիտական բնույթի հանձնարարությունների կատարումը:

[1] Վերջին ժամանակներս հրատարակվում են ուսումնասիրություններ, որտեղ հարցականի տակ է դրվում Ռուսաստանի կողմից Այսրկովկասի նվաճման նպատակահարմարությունը՝ Ռուսաստանի պետական շահերի տեսանկյունից: Խոսելով 1768-74 թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմից հետո կնքված Քյուչուկ Կայնարջիի պայմանագրի մասին, ասվում է մասնավորապես. "Россия начинает продвигаться в иное, Закавказское геополитическое пространство. Политические мотивы, толкавшие ее к такому продвижению, явно преобладают, оттесняя на задний план собственно российские государственные интересы. Имперская алчность и относительная легкость продвижения России в Закавказье заставляли забыть о мотивах целесообразности такого расширения и возможностях освоения новых территорий". (С. Ф. Орешкова, Н. Ю. Ульченко. Россия и Турция (проблемы формирования границ), Москва, ИВ РАН, 1999, с. 39).. Նման պնդում տե՛ս նաեւ « Российско-турецкие отношения: История, современное состояние и перспективы», М., 2003, с. 28.

[2] Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века (Сбор. документов), т. II, ч. II, под ред. А. Иоаннисяна, Ереван, 1967, с. 72.

[3] Կրկին, դարձյալ, եւս:

[4] Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века..., т. II, ч. II, с. 72.

[5] Նույն տեղում, էջ 99:

[6] Նույն տեղում, էջ 286-287: Դեռեւս 1722 թ. սեպտեմբերի 3- ին Պետրոս 1- ինը տեղեկանալով թուրքական արքունիքի տեսակետին, թե "... ежели Всероссийский монарх кроме Шемахи не пожелает себе предвосприять больших прогрессов в Персии, ибо хотя де Шемахою и овладеет, то может отговориться причиною за учинение обиды в российским купцам от лязгов, что Порта вытерпит, хотя и не приятно" (АВПР, ф. СРТ, 1722, д. 4, с. 237) հանձնարարում էր Նեպլյուեւին ազնվորեն վստահեցնել Օսմանյան արքունիքին, որ "... хотя наши войска и принуждены к Шемахе для сатисфакции над известными перскими ребелями..., но оные к турецким границам в Жоржию и Армению не будут приближатца, но токмо поле берегов Касп и йского моря маршировать имеет, в чем тебе и ныне сему повелеваем Порте накрепко обнадеживать" (АВПР, ф. СРТ, 1722, д. 4, с. 56. Բերված են ըստ m. papaSvili, saqarTvelos sagareo-politikuri urTierTobani (XVIII saukunis pirveli meoTxedi), Tbilisi, 1992, gv. 104).

[7] Պետրոս Առաջինը Մերձկասպյան տարածքներ տեղափոխվելու առաջարկ կատարել էր նաեւ վրացիներին. տե՛ս devi kaWarava. saqarTvelo - ruseTis urTierTobis sakiTxisaTvis ( XVII - XVIII ss. ). - qarTuli diplomatia, weliwdeuli. 4, Tbilisi, 1997, gv. 324-325.

[8] Эзов Г. А. Сношения Петра Великаго с армянским народом. Документы. СПб, 1898, с. LXVII - LXVIII. “Петр послал к Румянцеву в Константинополь рескрипт: “Приехали к нам армянские депутаты с просьбою защитить от неприятелей... Мы им объявили, что помочь им войском не можем вследствие заключенного с Портою договора, а поселиться в прикаспийских наших провинциях позволили и нашу обнадеживательную грамоту послали. Если турки станут вам об этом говорить, то отвечайте, что мы сами армян не призывали, но они нас по единоверию просили взять их под свое покровительство; нам, ради христианства, армянам, как христианам, отказать в том было нельзя, как и визир сам часто объявил, что ”по единоверию просящим покровительства, отказать невозможно. Надобно смотреть только, чтоб земли принадлежали тому, за кем выговорены в договоре, а народам не надобно препятствовять переходить в ту или другую сторону. Порте еще выгоднее будет, когда армяне выйдут, потому что она тогда без сопротивления землями их овладеет".

[9] Տե՛ս « Յովհաննու Մէլիք - Սելիմեանց. Համառօտւթիւն պատմութեան Հայկազունեանց » ( ՄՄ, ձեռ. 2888, թ. 341 բ ):

[10] ՄՄ, ձեռ. 2888, թ. 341 բ: Հմմտ. Հայ ժողովրդի պատմություն, IV, Երեւան, 1972, էջ 191.

[11] « Յետ որոյ զօրացեալ պարսից՝ տիրեցին տանց եւ կայից, կահուց եւ կարասից եւ ամենայն երեւելի ընչից Մանիչարայ եւ կալան յարքունիս: Իսկ կին նորա յետ բազում տառապանաց, ամուսնացուցեալ զմին ի դստերաց իւրոց ընդ միոյ առն իշխանաւորի Հայոց յաշխարհէն Սիւնեաց, եւ զմիւս դուստրն իւր առեալ գնաց ի Վրաստան եւ ամուսնացոյց զնա ընդ մէլիք Աւետիսի, յորմէ ծնաւ քնեազ Տարչինն » ( ՄՄ, ձեռ. 2888, թ. 341 բ ): Մելիք Ավետիքի կինը մահացել էր 1777 թ.

[12] Մելիք Հակոբջանի 1756 թ. մայիսի 26- ի նամակը « Իսահակայ Ամենից Հայոց կաթողիկոսիդ » տե՛ս ՄՄ, ձեռ. 6241, թ. 48 բ:

[13] Армяно-русские отношения в XVIII веке. 1760-1800”. Сборник документов. т. IV, Ереван, 1990, с. 61-62.

[14] 1792 թ. Գրիգոր վարդապետին գրած նամակում Հովսեփ Արղությանը Գրիգորիուպոլից հաղորդում էր, թե «... Անօրէն եւ անաստուած Զաքարիա բեչյ պատրիարգ կոչեցեալն ուրացեալ զԱստուած եւ զհաւատս մեր, խնդիրք է տուեալ Թուրքաց սուլթանին եւ Ռէյիզ աֆանդուն, թէ Յովսէփ արքեպիսկոպոսն Ռուստաց մի Ընդհանրական գիրք է տպեալ՝ ընդդէմ է մեր հաւատոյն եւ ձերոյ տերութեանն: Զի ով ոք կարդայ՝ ռուս լինի, նոքայ հրամայեալ են թարգմանել եւ տեսանել, թէ ի՞նչ է ընդդիմութիւնն, այժմ թարգմանեն, եւ բոլոր քաղաքն, իբրեւ զծով ծփայ, եւ նա նախանձու զհաւատ եկեղեցւոյն իւրոյ ուրանայ եւ զսուրբ Ներսէս Շնորհալին, իւր մեղրաբուխ բանիւն մատնեալ է անհաւատից, որպէս հրեայքն՝ զՔրիստոս: Իշխանքն կշտամբեալ են, բայց չէ լուեալ: Մէք զհարկաւորն գրեցաք իշխանացն, գուբեռնաթն գրեաց դեսպանին, գրաֆն եւս գրելոց է » ( ՄՄ, ձեռ. 2949, թ. 270 բ ):

[15] Հայ մատենագրության մեջ առկա են այնպիսի վկայությունները, երբ սեփական կամ օտար տիրակալների մասին արտահայտվում են տրամագծորեն հակառակ ու իրարամերժ կարծիքներ: Եթե մեկ դեպքում սկզբնաղբյուրներում բազմաթիվ են նկարագրված օտար տիրակալների կատարած ավերածություններն ու բռնությունները, ապա այլ հեղինակների կողմից նույն տիրակալները երբեմն ներկայացված են որպես հայասեր եւ կամ հայանպաստ գործիչներ: Տե՛ս Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԷ դար, հ. Ա, Կազմեցին Վազգեն Հակոբյան, Աշոտ Հովհաննիսյան, Երեւան, 1974, էջ 144:

[16] Պետականության վերականգնման ձգտումը երբեք չի լքել հայերին. տարբեր ժամանակներում նրանք դրսեւորել են այդ երազանքը նաեւ գրավոր հուշարձաններում՝ բանաստեղծության ու արձակի ձեւով, աղոթքի ու դիմումի տեսքով եւ այլն: Նման դրսեւորման մի փաստի ենք հանդիպում նաեւ ՄՄ 1760 ձեռագրի մեջ, որտեղ գրիչը 263 թերթ արտագրելուց հետո, խոսքն ուղղելով Աստծուն, գրում է. «... ըղձմամբ հայեսցուք յարարչագործ եւ ի նախախնամական գթութեանցն Աստուծոյ, զի քաղցր եւ յ՞աշտ ակամբ հայեսցի ի ժառանգութիւն եւ յանդամս որդւոյ իւրոյ սիրելոյ, հովանաւորեալ պահեսցէ ընդ ամրածածուկ թեւօք իւրովք, յամենայն փորձութեանց հոգոյ եւ մարմնոյ, անխռով խաղաղութեամբ այժմ եւ յաւիտեանս, ամէն:

Մանաւանդ զազգս հայկազեան, զտաժանեալս եւ զվարատեալս մեղօք զցր ( թ. 267 բ ) ուեալս ընդ երեսս երկրի, իբրեւ զփոշի մեղացն հողմով հոսեալ, ի յազգս եւ յազինս օտարասեռս, հայեսցուք յամենախնամ եւ յամենագութ արարչէն, զի որ եհարն դարձեալ բժշկեսցէ, եւ գրգմամբ հոգոյն իբրեւ հաւ զձագս իւր ժողովեալ՝ ընդ թեւօքն իւրովք եւ ամրածածուկ աջովն իւրով հաւաքեալ վերըստին ի սեպհական ի բնիկ եւ ի հայրենի երկիրս եւ ի գաւառս հայկազեան վիճակի. նոր նորոգեալ նորոգեսցէ իբրեւ զառաջնաստեղծն պերճ փառօք եւ բարգաւաճեալ բարի արգասիւք, կարողացուսցէ, կազդուրացուսցէ եւ հաստահիմն արասցէ թագաւորական եւ քահանայական ճոխութեամբ եւ ամենայն որպիսութեամբ բարեաց. յաղթօղ եւ զօրաւոր արասցէ, ընդդէմ ամենայն ներհակաց ճշմարտութեան, ամէն: ( թ. 274 ա )... Մանաւանդ զստորասուզեալ եւ ներգեւեալ տունս Թորգոմայ Ասքանազեան ազին, Սաբեթեան ազգիս Հայկազեան զվերջացեալս եւ զթշուառացեալս յամենայն բարեաց՝ ի թագաւորական գահոյց, ի պատրիարգական աթոռոց, ի յիշխանական պերճութեանց, ի հայրենական ժառանգութեանց եւ ի փարթամ արգասեաց, եւ յամենայնէ թափուր եւ ունայն եղեալ, ցրուեալ եւ վարատեալ, տարագիր եւ տարաշխարհիկ ընդ ոլորտս տիեզերաց եւ եմք տառապեալ ի յերկրի այսօր վասն մեղաց մերոց... եւ վերստին դարձեալ զառաջինն նորոգեսցէ, որպէս էաքն նախ գերագոյն քան զազինս եւ պատիւ փառաց, անալէկոծ կենօք, եւ խաղաղութեան արգասիւք հաստատեսցէ զաթոռ եւ զգաւազան իշխանութեան թագաւորական պետութեան եւ քահանայական օծութեան ազգիս Հայկազեան... »:

[17] 1828 թ. հունվարի 25- ին կազմված Предположение на составление проекта для управления Эриванскою и Нахичеванскою провинциями” փաստաթղթի առաջին իսկ կետում նշված էր “Местное положение сих провинций, Макинского магала и народы оныя населяемыя требуют, чтобы управление оными было нераздельно... Округи, принадлежавшия прежде к Грузии Шурагел и Бомбаки, по местному своему положению отделяем цепью гор от Грузии и заключая в себе народ одинакий с провинциею Эриванскою, должны присоединится ко оной” (ЦГВИА, д. 35, оп. 5, д. 2488, л. 14):

[18] Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Լազարյանների արխիվ, թղ թ. 102, գործ 6, վավ. 281, բնագիր:

[19] Նույն տեղում, վավ. 284, բնագիր:

[20] Նույն տեղում, վավ. 297, բնագիր:

[21] Նույն տեղում, վավ. 300, բնագիր:

[22] Նույն տեղում, վավ. 304:

[23] Նույն տեղում, վավ. 305:

[24] Նույն տեղում, վավ. 306:

[25] ՄՄ, ԿԴ, թղթ. 11, վավ. 38:

[26] Ենթադրվում է, որ ԺԸ. դարի վերջերին Վրաստանի հայոց քանակը պետք է կազմեր ողջ բնակչության 10 տոկոսը: Տե՛ս Վ. Մարտիրոսյան, Վրաստանի հայոց թվաքանակը XVIII դարում, - « Պատմա - բանասիրական հանդես », 2001, թիվ 2, էջ 164168: Ըստ Վ. Ջաոշվիլու հաշվարկի, Վրաստանի բնակչությունը 1770- ական թթ. պետք է կազմեր 750-770 հազար բնակիչ: Տե՛ս vaxtang jaoSvili, saqarTvelos mosaxleoba XVIII - XX saukuneeSi, Tb., 1984, gv. 53. 1803 թ. հունվարին անցկացված մարդահամարով միայն Թիֆլիսի բնակչության ընդհանուր քանակի 74. 3 տոկոսը հայեր էին, 21. 5 տոկոսը վրացիներ, 2. 2 տոկոսը՝ թաթարներ, 1. 3 տոկոսը կաթոլիկներ ( հիմնականում՝ հայազգի - Պ. Չ. ): Տե՛ս “ saistorio moambe ”, wigni II, Tbilisi, 1925, gv. 28-29. Առավել ճշգրիտ են 1832 թ. մարդահամարի տվյալները, ըստ որի Վրաստանում կային. վրացիներ -101000 արական սեռի բնակիչ, հայեր -56300, թաթարներ -41200, օսեր -15440, փշավներ -2040, թուշեր -2400, խեվսուրներ -1510, հույներ -1810, գերմանացի -1040, հրեա -500: Ընդ. - 224300: Գումարելով արական սեռի բնակչության քանակին մոտավորապես եւ նույնքան իգական բնակչություն, ապա միայն հայոց թիվը կունենանք 112. 600 անձ: Համեմատության համար արձանագրելի է, որ մինչ պարսկահայերի ու արեւմտահայոց ներգաղթը, ըստ Ներսես Աշտարակեցու 1828 թ. հուլիսի 13- ին գրած նամակում ներկայացրած տվյալների « աղքատացեալ հայրենիք մեր Արարատեանն աշխարհ, որ զրկեալ յամենայն բազմաւորաց իւրոց ժառանգաւորաց ունէր միայն ի ծոց իւր զտունս 3337 եւ անձինս 18. 576, ըստ հաւատարիմ նորոգ մեր տումարագրութեանց » ( տե՛ս Վ. Ա. Դիլոյան, Արեւելյան Հայաստանը 19- րդ դարի առաջին երեսնամյակին եւ հայ - ռուսական հարաբերությունները, Երեւան, 1989, էջ 310):

[27] Վենետիկ - Ս. Ղազար, ձեռ. 2690, թ. 15 ա: Թուրքերենից թարգմանաբար՝ « Թիֆլիս գնալու դեպքում՝ չմնաս, մնալու դեպքում չամուսնանաս, ամուսնանալու դեպքում՝ դռնիցդ երկու քայլ չհեռանաս »:

[28] 1799 թ. օգոստոսի 11- ին Հ. Արղությանը գրում էր Աստրախան, թե « Երկնաւոր թագաւորն օրհնեսցէ զմեծ կայսրն մեր, եթէ իցէր հայոց թագաւորն, ոչ առնէր ձեզ այսքան ողորմութիւն ըստ մարմնաւոր կացութեան ձերոյ: Եւ զհոգեւոր կանցիստօրն հաստատեալ է հզօր զօրութեամբ՝ ենթ հրամանի իմոյ եւ կառավարութեան... յուսամ մինչեւ յամսոյս 20 ողորմած թագաւորն ձեռք դնիցէ, յայսմհետէ ցնծասցեն ամենայն ազգքն մեր ի յերկրի աստ, զի ոչ ոք մնաց առանց մեծի ողորմութեան.. » ( ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 285 բ -286 ա ):

[29] Հակոբ Փափազյան, Օտար տիրապետությունը Արարատյան երկրում ( ԺԷ. դար ), - ՀՀ ԳԱ « Լրաբեր հասարակական գիտությունների », Երեւան, 1977, 1, էջ 42-43:

[30] Դիւան հայոց պատմութեան, Դ., էջ 729-730: