Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

21
1794 թ. հոկտեմբերի 25 - ՀՈՎՍԵՓ ԱՐՂՈՒԹՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ  ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՄԱԳԻՍՏՐԱՏԻՆ 

Յայտնի է մագիստրաթին յանդուգն համարձակական լրբութիւն քաղաքիս խառնիճաղանճ ժողովրդեանն յառաջ քան զմտանելն մեր ի քաղաքս եւ զկնի մտանելոյն, թէ որքա՞ն խռովութիւնս յարուցին ընդ վայր եւ իզուր որքա՞ն ամբոխս կուտեցին ի տումն ընդդէմ բարձրագոյն հրամանին կայսերական մեծութեանն եւ ընդդէմ բարեկարգութեան քաղաքիս, մինչեւ համարձակիլ եւ առ մեզ գրել գիր լրբութեան, անուամբ տումն տեղւոյս, ոչ երբէք էր կապակցեալ համաձայնիլ ընդ խռովարարաց եւ նացա անպատշաճասութիւնն գրել մեզ, ոչ ունէր զիրաւունս տումն եւ իւր անպատշաճ ժողովն գիր շինել եւ արտաքսելարհամարհանօք զերեւելի արսն քաղաքիս, ոչ պատշաճ էր տումին եւ իւր խռովարար ժողովոյն յանդգնիլ եւ զգործս եւ զվճիռս մագիստրաթին արհամարհել յաղագս Սուրբ Լուսաւորչու հայեաթին, որ հասարակաց հաւանութեամբ, թագաւորական կնքով եւ դատաւորաց ստորագրութեամբ տուեալ է մեզ հոգեւոր իշխանութիւնն, ոչ ունէր զիրաւունս Տումն եւ իւր չար ժողովն խռովարար պահանջել եկեղեցւոյ արդիւնքն եւ արգելուլ տանելոյ ի յԱռաջնորդարանն, ոչ ունէր Տումն իրաւունս՝ ինքն իւր խռովարար ամբոխիւն համարձակիլ ձեռնամուխ լինիլ ի հոգեւոր իշխանութիւնս մեր, զորս ունիմ յաստուծոյ ի թագաւորէն եւ ի Հայրապետէն եւ ի յիմ յատուկ աշխատանացն քաղաքիս, որ նա կարիցէր պահանջել զեկեղեցական անօթսն:

Գիտէ Մագիստրաթն, թէ որքան հեզութեամբ համբերեցի յանդգնութիւնն նոցա եւ որքան մեղմութեամբ պատասխանեցի Տումի եղեալ անշրջանկատ նստողացն, որք ոչ զչափս իւրեանց գիտեն եւ ոչ զպատիւ մեր: Վասն այն, զի մի առաւել գրգռեցից զգռեհիկ յարուցմունս նոցին, այլ տարայ ըստ օրինակի Քրիստոսի Փրկչին իմոյ: Աղքատքն ձեր ոչ ամաչեցին ի գթոյս, իշխանքն ձեր ոչ պատկառեցան ի պատւոյս, հասարակութիւն ձեր ոչ ի միտ բերին զայնքան երախտիսն իմ, որ յամս ԺԶ (16) ունիմ ի վերայ քաղաքիս: Այլ ջանացին խափանել զմուտ նորաշէն վանիցն, զորս իմով արդեամբ կառուցի վասն ձեր, կամեցան եւ զարդիւնս նորա հատանել, զորս ի հարց եւ ի ծնողաց ունին ի Լուսաւորչէ անտի: Հակառակեցան կառուցմանց եւ կանօնաց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, զորս ունին ի յԱստուծոյ, եւ ի թագաւորէն տուեցեալ, որպէս յայտնի է ի չորրորդ գլուխն պրվէլէկին: Կազմեցին զզանազան մեքենյս կամ ականաթս անդ որսալ զկանօնս սրբոց հարց մերոց եւ եկեղեցեաց, որպէս թէ ինքեանք նոր օրէնսդիր լինիլ կարգաց եւ կանօնաց եկեղեցւոյ մերոյ: Ոչ մեզ եւ կանօնաց մերոց միայն հակառակեցան, այլեւ ձեր քաղաքի հասարակութեան տուեալ ձեռնարկութեանն, որ յինէն խնդրեալ են զոմանս կանօնս բարեկարգութեան եւ մեք հաստատեալ եմք զնոյնն վասն բարեկարգութեան, որպէս ձեռնագիր եւ խնդիր ձեր հասարակութեան առ մեզ է, որ բազում մարդիկ, որք անդ ձեռնարկեալ են, մոռացեալ զայն, այժմ ընդ նոր ժողովսն եւս են միաւորեալ գրով ձեռին իւրեանց, ոչ գիտեն նոքա այժմ, առ մե՞զ են կապակցեալք, թէ առ նոր խռովարար ժողովն, որ խանգարիչն է նախնեացն կանօնաց եւ քաղաքիս բարեկարգութեան: Անօթք, որք բերեալ են ի Ղրիմու յաղագս յիշատակի մերոյ եւ բերօղացն ի դէֆտէրս երկուս անցուցեալ ունիմ, որոց մինն է առ մեզ եւ միւսն ի մագիստրաթն, յառաջ, այժմ չգիտեմ ու՞ր շրջի: Ամենայն իշխանօք քաղաքիս բերին առ մեզ, զորս ի նոցանէ անպիտան գտաք, խորհրդով եւ ներկայութեամբ դատաւորաց, հոգեբարձուաց եւ իշխանաց քաղաքիս նոր շինել ետուք, որպէս յայտնի է ձեզ ամենայնից, որք ունիք զկատարեալ տեսութիւն: Իսկ որք մօռացօղքն են խօսից եւ կանօնաց իւրեանց, նոքա նման են կուրաց եւ խլից, որ երբէք ոչ տեսանել կարէն եւ ոչ՝ լսել: Այնքան անօթն շինեցեալ է իմով յատուկ արդեամբ, որպէս երեւի ի դէֆտէրէն, վասն շնորհակալութեան եւ ոչ եթէ վասն անգոհունակութեան: Յաղագս մնացելոյն պատուիրեմ բառնալ ի յըզգեստատնէն զայն ամենայն եւ զգայթակղութիւնն ի քաղաքէս, յանձնել ում հարկն է, պահպանել մեծաւ զգուշութեամբ մինչեւ ցժամանակն Լուսաւորչայ շինութեանն, որպէս աւանդեալ գոյ վասն այսմ կանօն հասարակաց հաւանութեամբ եւ եթէ կորուսէ ոք, իբրեւ տէր եւ հովիւ եկեղեցւոյ, պահանջելոց եմ ի նոցանէ, կարի խստութեամբ:

Հասարակութիւն ձեր եւ իշխանք յորդորեցին զիս կառուցանել զվանքն, որպէս թէ օգնական լինելոց են, ոչ միայն մէկ - մէկ օտայ շինելով, այլեւ զյատուկ տուրս տալով, որպէս ի Ղռիմ Սուրբ Խաչ վանքին, այնու հուսով եւ ես սկսայ շինել զնայ, ի վախճանի ոչ գտի յումեքէ զօգնութիւն ինչ, բաց ի սակաւուց: Եւ այժմ խափանելն են եւ կործանելն, յաղագս իւրեանց ագահամտութեան յորոց ոչ բռամբ եւ ոչ զօռով պահանջօղ ոք եւ ի հարկէ ոչ ոք է տուեալ նմա ինչ, այլ ըստ կամաց իւրեանց:

Սոյն դատաւորքն եւ իշխանքն սահմանեցին ինեւ, որպէս կան կենդանի ոմանք, որ եկեղեցւոյ արդիւնքն, որ այժմ ոչ շինի, տան ի շինութիւն վանքին, այժմ այսմ եւս ընդդիմանան, որ միայն մի աւագ եկեղեցին է եւ սուրբ Համբարձումն, իսկ այլոցն շնորհեալ եմ իւրեանց, պարտքն վանից դիզեալ է ի վերայ իմ եւ հասարակութիւնն ձեր, ոչ եթէ ըստ տուեալ յուսոյն օգնութիւն առնեն մեզ, այլ կամին ի յօրինաց եւ ի կանօնաց տուեցեալ արդիւնքն նորին հատանել. ոչ նոինն միայն, այլեւ զհոգեբաժինն Սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի կամին կտրել ի քաղաքէս, որ սովորութեամբ ամենայն ազգ մեր ունի, կամին լինել չար օրինակ աշխարհի, կամին զբանս անախորժս լսել ի Սուրբ Աթոռոյն եւ յամենայն ազգէն Հայոց, ( թ. 42 ա ) զի հոգեբաժնի կտրուածք առնել եւ կամ բառնալն ոչ է իմ գրած, այլ սրբազան կաթողիկոսին եւ ընդհանուր ազգին Հայոց: Ես ոչ կարեմ վասն իմ թողուլ զնզովս եւ զանէծս ի յետնորդաց իմոց եւ յամենայն Աթոռայնոցն եւ ի հասարակ ազգէս: Այլ թէ գանկատ առնեմ առ երկինս եւ երկիր ըստ Եսայեայ մարգարէին, լուր երկին եւ ունկն դիր երկիր, զՆախիջեւան ծնայ հիմնադրութեամբ, սնուցի աշխատանօք, բարեկարգեցի յատուկ գոյիւ եւ արդեամբ իմով, բարձրացուցի փառօք եւ պատուով, հռչակեցի յաշխարհի գեղեցիկ տպիւք եւ դպրոցօք եւ նա ոչ ծանեաւ, ժողովուրդս այս որպէս զԻսրայէլ ի միտ ոչ էառ, մոռացան զամենայն բարիս ընկալեալս եւ ոչ գիտացին զերախտիս իմ, վասնորոյ եւ ես բարձի թողի արարի, երթեալ զհետ կամաց իւրեանց, զի ոչ լսենձայնիս հովուիս, ոչ հնազանդին օրինաց, ոչ կկամին մտանել ընդ լծով օրինացն, այլ ընդ հպատակութեամբ գռեհկաց եւ խռովչաց կամին կեալ եւ ասեն մի մարգարեանար վասն մեր, ապա թէ ոչ՝ մեռանիս ի ձեռաց մերոց:

Այս է իմ գանկատ եւ բողոք, որ ունիմ առ Աստուած, տալ գիտել Մագիստրաթիդ: Ես ահա ելանեմ ի քաղաքէս, ոչ ձեր արդիւնքն կամիմ այժմ եւ ոչ այլ ինչ օրէնք եւ ոչ եւս դառնամ առ ձեզ, այլ ի հեռուստ կարեմ դիտել ձեզ, ըստ օրինի այլ հովուաց: Բայց ըստ մեր հոգեւոր պարտականութեան գրեմ մագիստրադիդ յաղագս բարեկարգութեան ձերոյ քաղաքի եւ հասարակութեան, ըստ որում մագիստրաթդ է քաղաքիս տեղի պարծանաց եւ պատճառ բարեկարգ կացութեան գիտասջիք եւ ըստ այսմ ուղղեսջիք զսոսա: Եթէ այսպէս բարձիթողի արարիք զքաղաքս եւ զօրացուցիք զգռէհկական ամբոխն, լինելոց է քաղաք ձեր ի կործանումն, հասրակութիւն ձեր ի ծաղր եւ ի նախատինս, հաւատ ձեր՝ ի յարհամարհանս, կրօն եւ կանօն ձեր՝ ի յոտնակոխ լինիլն, եկեղեցիք ձեր՝ ի կրպակս եւ ի տեղիս վաճառաց, կարգաւորք՝ փախեալք ի միջոյ ձերմէ եւ ի հեռուստ լսէք զձայն անիծից նոցա, որպէս երբէմն գեղեցիկ քաղաքն մեր Անի, Միանգամայն իշխանքն ձեր անպատիւ եւ ամենայն կարգ ձեր քայքայեալ եւ խափանեալ, որպէս ապստամբ յԱստուծոյ եւ սուրբ օրինաց նորա եւ եկեղեցւոյ:

Այս ամենայն ըստ հովուական պարտաւորութեանս ահա գրեցի եւ նախագուշակեցի, պահեցէք զգիրս զայս ի մագիստրաթի ձերում, յորժամ այս ամենայն կատարեսցի ի մէջ քաղաքիս եւ լցցի թիւ անօրէնութեան անօրինելոց, գոնեա յայնժամ ի միտս եկեալ զղջասցին եւ մի անապաշխար կորիցեն, այլ դարձցին եւ բժշկեսցին, զի ոչ կամի Աստուած զկորուստ մեղաւորաց, այլ՝ կեալն: Այլ զգուշութիւն մագիստրաթիդ եղիցի այս.

- նախ՝ հրամայել, ոչ լինիլ խառնիճաղանճ ժողով, բաց ի սահմանելոց ի յօրէնս թագաւորի:

- երկրորդ՝ առանց մագիստրաթի հրամանին յանդգնօղ զժողովս առնել. իբրեւ զխռովիչ դատել:

- երրորդ՝ հրամայել նոցա, ի խայֆախանայս չխօսիլ ի վերայ թագաւորական եւ հոգեւորական իշխանութեանց:

- չորրորդ՝ զոմանս մեք կոչեցաք՝ ոչ եկին, այլ արհամարհեցին զպատիւս մեր, մեք ներեցաք ( թ. 42 բ ) թէպէտ եւ ոչ ետուք տեղի խռովութեան, այլ Աստուած ոչ է ներելոց եւ ոչ պատիւն մեր, զոր ունիմք յԱստուծոյ եւ ի թագաւորէն, բայց ոչ այլ հոգեւորականք կարեն ներել, եթէ ոչ մերժել ի սուրբ եկեղեցւոյ, որպէս կանօնքն սրբոց հարց եւ օրէնքն թագաւորական հրամայեն:

- հինգերորդ՝ ի տօնս թագաւորականս զամենայն խանութսն փակել, միաբանութեամբ գնացեալ յեկեղեցին աղօթեսցեն վասն երկարութեան կենաց նորին եւ իւրոցն, որպէս քրիստոնեական պարտականութիւնն է, որ այնու մեք զկեանս մեր խաղաղութեամբ վարեսցուք:

- վեցերորդ՝ պատուիրել Տումին եւ նորին խառնիճաղանճ ժողովոյն, բնաւ ոչ խառնիլ ի յեկեղեցական գործս, որ մեզ պատկանի, եւ այն ժողովրդեանն, որք ի մէնջ հրաման ունիցին:

- վերջապէս՝ զպղտորիչսն եւ զխռովիչսն եւ զբանսարկուսն քաղաքիս պատժէք եւ կամ խրատէք, վասն ապագայինն, որ մի եւս ոք իշխեսցէ այսպիսի մրրիկ յարուցանել, յայնմանէ ինձ ոչ է փոյթ, այլ է կախեալ այն ի բարեհաճ դատողութենէ մագիստրաթին:

Այս յետին գիրս է առ իմակերտ քաղաքս:

1794 հոկտեմբերի 25. Նախիջեւան.

Յովսէփ արքեպիսկոպոս 

ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 41 ա -42 բ, թիվ 292

( Ի Յովսէփայ արքեպիսկոպոսէ Ռուստաց երկրի
եղեալ զամենայն Հայոց ազգին առ Նախիջեւանու մագիստրաթին ):