Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

4. 3 ՌՈՒՍ - ՎՐԱՑԱԿԱՆ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՒ ՀԱՅՈՑ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ 

ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության աշխուժացման եւ դեպի Կովկասյան տարածաշրջան առաջխաղացման հետեւանքով ավելի ուժեղացավ ինչպես հայ, այնպես էլ վրաց ժողովրդի ձգտումը արեւելյան բռնապետությունների լծից ազատագրվելու համար օգտագործելու Ռուսաստանի օժանդակությունը:

Հայ գործիչների համար հստակ էր, որ հայ-ռուսական հարաբերությունները մեկուսի՝ առանց Վրաստանի մասնակցության, չեն կարող ձեւավորվել Այսրկովկասում, Վրաստանը էական դեր պետք խաղար ինչպես իր աշխարհագրական դիրքի, էթնիկ կազմի, այնպես էլ ռազմա-քաղաքական ու տնտեսական շահերի առումով: Ավելին, հայ-ռուսական հարաբերությունների սերտացման համար անհրաժեշտ էր ոչ միայն օժանդակել վրաց-ռուսական, այլեւ հայ-վրացական փոխհարաբերությունների բարելավմանն ու խորացմանը: Այդ է պատճառը, որ հասարակական - քաղաքական գործիչները հայ ազատագրական ծրագրերում էական տեղ էին հատկացնում Վրաստանին, հուսալով նրա դիրքորոշման նպաստավորությունը, եւ փորձում օժանդակել նրա հզորացմանը: Այդ առումով խոսուն է Շահամիր Շահամիրյանի օրինակը եւ Վրաց արքունիքի հետ նրա կապերի պատմության փաստը:

ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին ռուս-վրացական հարաբերությունները ձեւավորվում էին նորովի՝ արմատական վերափոխումների ենթարկելով դարի առաջին կեսին ստեղծված չափանիշերն ու լծակները: Եթե 1723 թվականից հետո Ռուսաստան փոխադրված վրաց Վախթանգ 6-րդը եւ Ռուսաստանում նրա մահից հետո նրա ժառանգները սպասում էին Ռուսաստանի առաջխաղացմանը դեպի Վրաստան, որով իրենք կվերականգնվեին իրենց տիրապետությունը Քարթլիում, ապա 1744 թվականին Քարթլիի գահին Բագրատունյաց տան Կախեթի ճյուղավորման ներկայացուցիչ Թեյմութազ 2-րդի գահակալությամբ սկսվեց նոր փուլ ռուս-վրացական հարաբերություններում: Եթե Վախթանգի ժառանգ Բաքարը [1], նրա որդին՝ Ալեքսանդրը, ինչպես նաեւ Վախթանգի արտամուսնական ժառանգ Պաատան փորձում են հենարան փնտրել Վրաստանում՝ իշխանությունը վերադարձնելու համար՝ այլեւս չհուսալով Ռուսաստանի օժանդակությանը, ապա Թեյմուրազ եւ Հերակլ թագավորները ձգտում են Ռուսաստանի հետ մերձեցումով չեզոքացնել Վախթանգի ժառանգների հավակնությունները վրաց գահի նկատմամբ, իրավական ճանաչում ստանալ Ռուսաստանի կողմից՝ Վրաց գահի վրա իրենց օրինականությունը ամրապնդելու համար, ու նաեւ զինական կամ ֆինանսական օժանդակություն հայցել իրենց անվտանգությունը ապահովելու ու իշխանությունը Վրաստանում եւ նրա հարակից տարածքներում ամրապնդելու նպատակով: Մինչ վրաց թագավորները Ռուսաստանից ակնկալում էին որոշակի օժանդակություն, Ռուսական կողմը ձգտում էր Նադիր շահի մահից հետո ստեղծված իրավիճակում գերագույնս ձեռնպահ մնալ Իրանի պետության սահմանների նկատմամբ որեւէ միջամտության բացահայտ դրսեւորումից՝ առիթ չընձեռելու համար Օսմանյան պետությանը այդ պատրվակով Իրանական տարածքների նվաճման նպատակով քայլերի դիմելու [2]: Նման պայմաններում 1748 թ. մայիսին Ռուսաստանից Վրաստան վերադառնալու համար Ելիզավետա կայսրուհուն էր դիմել Բաքար արքայազնը եւ, բնականաբար, մերժում ստացել: Նրան հասկացրել էին, թե Վրաստան վերադառնալու դեպքում նրանից ետ կվերցվեն Ռուսաստանում նրա ունեցած կալվածքները, իսկ մնալու դեպքում խոստում էր տրվում նոր շնորհումների: Բաքար արքայազնը համաձայնել էր կալվածքներից զրկվելու պայմանին, համառել Վրաստան վերադարձի իր որոշման վրա ու այդ մասին 1749 թ. այդ մասին հաղորդել ռուսական արքունիք: Սակայն 1750 թ. փետրվարի 1-ին նա անակնկալ կերպով մահանում է [3]: Թեյմուրազ 2-րդ եւ Հերակլ 2-րդ թագավորները տեղյակ լինելով անշուշտ Ռուսաստանում Բաքարի մահվան մասին, 1752 թ. ապրիլին Գանձակի մոտ Հաջի Չելեբիի գլխավորած մահմեդական խաների դաշնակցության կողմից կրած պարտությունից հետո [4] նպատակահարմար են գտնում օգնության խնդրանքով Ռուսաստան ուղարկել մի դեսպանություն, որը պետք է պաշտոնական հարաբերություններ հաստատելու սկիզբ դառնար: Նշված սոսկալի պարտությունից հետո, Հերակլին թեեւ հաջողվեց հավաքագրել նոր բանակ եւ պատասխան արշավանքով պարտության մատնել Հաջի Չելեբիին ու վերականգնել իր վարկանիշը, սակայն վարձու բանակ համալրելու միջոցների սղությունը եւս թելադրում էին Ռուսաստանի օժանդակությանը դիմելու փորձի ձեռնարկում: Վրաց դեսպանությունը բաղկացած էր 17 անձից, որ գլխավորում էին Սիմոն Մաղաշվիլին [5] եւ Թիֆլիսի հոգեւոր առաջնորդ Աթանաս արքեպիսկոպոսը՝ վերջինիս ղեկավարությամբ: 1752 թ. հուլիսին դեսպանությունը արդեն գտնվում էր Աստրախանում եւ միայն նոյեմբերին ժամանեց Մոսկվա, որտեղ եւ այդ ժամանակ գտնվում էր կառավարությունը: Վրաց դեսպանությունը տանում էր Թեյմուրազ եւ Հերակլ թագավորների 1752 թ. մայիսի 26-ի նամակը Ելիզավետա կայսրուհուն [6], որտեղ Ռուսական արքունիքից խնդրվում էր 3000անոց կազակային զորքի տրամադրում կամ նույնաքանակ վարձու զինվորներ հավաքագրելու համար գումարի տրամադրում, Ռուսաստանի կողմից Դաղստանի լեռնականների նկատմամբ հրահանգ՝ դադարեցնելու Վրաստանի վրա հարձակումները, Թեյմուրազին ու Հերակլին ճանաչելու եւ անվանելու որպես "թագավոր" եւ ոչ որպես լոկ "իշխող": Ռուսական օժանդակության տրամադրման դեպքում վրաց թագավորները չէին թաքցնում իրենց մտադրությունը գրավելու Վրաստանին սահմանակից Իրանի մի շարք քաղաքներ [7]: Դեսպանությունը արդեն գտնվում էր ճանապարհին, երբ Թեյմուրազն ու Հերակլը 1752 թ. օգոստոսի 11-ին գրած հատուկ նամակով հանձնարարեցին Աթանաս արքեպիսկոպոսին ռուսական արքունիքին հաղորդել Օսմանյան արքունիքից իբր իրենց զորք տրամադրելու առաջարկության, օսմանյան բանակի դեպի արեւելք շարժվելու եւ քրիստոնեությունը արմատախիլ անելու մտադրության մասին [8]: Այդ լուրերը, ըստ Հերակլի, կարող էին նպաստել Ռուսաստանի կողմից Վրաստանին օժանդակելու խնդրի լուծմանը: Ռուսական արքունիքը, սակայն, ստացավ նաեւ Կ. Պոլսի իր դեսպանի հաղորդագրությունը, որտեղ հերքվում էին նման լուրերի առկայությունը: Դեսպանության վերադարձը ձգձգվում էր, ուստի 1753 թ. հոկտեմբերին Թեյմուրազն ու Հերակլը դիմեցին Ելիզավետա կայսրուհուն՝ արագացնելու դեսպանության վերադարձը: 1754 թ. կանցլեր Բեստուժեւ-Ռյումինի առաջարկությամբ որոշվեց վրաց դեսպանությունը վերադարձնել առանց պաշտոնական պատասխանի, քանզի վրացիները "ի վիճակի չեն" այն գաղտնի պահել: Վրացական դեսպանությունը վերադարձավ ստանալով ռուսական արքունիքից վրացերեն լեզվով գրված եւ առանց ստորագրության մի նամակ, որտեղ հայտնվում էր թե իրենք մտահոգ են Վրաստանի ծանր դրությամբ, սակայն օգնել չեն կարող, քանզի լեռնականները չեն գտնվում իրենց ենթակայության ներքո, իսկ զորք ուղարկելու համար ճանապարհները դեպի Վրաստան անանցանելի են: Միաժամանակ հույս է հայտնվել, թե առաջին իսկ հնարավորության դեպքում կօգնեն վրաց թագավորներին, եթե նրանք հավատարիմ մնան Ռուսաստանին [9]: Այսպիսով, դեսպանությունը չհասավ իր նպատակին, ավելին, դեսպանության ղեկավար Աթանաս արքեպիսկոպոսը նախընտրեց մնալ Ռուսաստանում եւ այլեւս չվերադառնալ հայրենիք:

Թեյմուրազ եւ Հերակլ թագավորների այս առաջին փորձի ձախողման հետեւանքն է, որ 1760 թ. ձեռնարկվեց նոր դեսպանության առաքումը Ռուսաստան, որը գլխավորում էր անձամբ Թեյմուրազ 2-րդ թագավորը, որի հետ բանակցությունների վարումը արդեն իսկ կնշանակեր Ռուսական կառավարության կողմից Քարթլիի թագավոր ճանաչելու հանգամանք՝ անգամ անկախ բանակցությունների արդյունքից: 1760 թ. ապրիլին Թեյմուրազ թագավորը հարյուր հոգիանոց շքախմբով ժամանեց Չերվլենի սահմանային կայան: Մայիս ամսին նա գտնվում էր արդեն Ղզլարում [10]: Յոթամյա պատերազմի ընթացքում ձեռնարկված պաշտոնական դեսպանագնացությամբ Թեյմուրազի Ռուսաստան ժամանումը ռուսական արքունիքի կողմից նպատակահարմար չէր դիտվում, ուստի եւ տարբեր պատրվակներով խոչընդոտներ էին հարուցվում նրա ճանապարհորդության համար այն դեպքում, մինչ Թեյմուրազը ձգտում էր օր առաջ հայտնվել ռուսական մայրաքաղաքում: Ի տարբերություն 1752 թ. ձեռնարկված դեսպանությանը, որ տեղի էր ունեցել, երբ Իրանում դեռեւս կենտրոնական իշխանությունից մտավախություն չկար, ապա 1760 թ. Իրանում Քերիմ խանի դիրքերի ամրապնդումը պարտադրում էր ռուս-վրացական առնչությունները իրականացնել մեծ զգուշավորությամբ՝ չհարուցելու պարսից հակազդեցությունը: Զարմանալի չէ, ուստի այն հանգամանքը, որ թուրք-պարսկական միջավայրում կասկածները փարատելու համար Վրաստանում լուրեր տարածվեցին Թեյմուրազ-Հերակլ հակամարտության մասին եւ հորինվեց վարկած՝ Վրաստանից Թեյմուրազի ընդմիշտ հեռանալու մասին: Այդ լուրերը պետք է մեծացնեին Հերակլի նկատմամբ պարսից վստահությունը, ամրապնդեին նրա դիրքերն ու վարկանիշը: Որ այդ լուրերը շինծու էին [11], ցույց է տալիս Թեյմուրազին օժանդակելու մասին Հակոբ Շամախեցու 1760 թ. հունիսի 16-ին Թեյմուրազի ճանապարհվելուց հետո եւ, անշուշտ, Հերակլի պահանջով գրած նամակը Ելիզավետա կայսրուհուն [12], որը սակայն չէր առաքվել եւ բնագիրը մնացել ու պահպանվել է Էջմիածնում [13]: Չնայած դրան Հակոբ Շամախեցին շարունակում էր ակնկալիքով սպասել Թեյմուրազի առաքելության մասին հուսադրող լուրերի: Հերակլին գրած նամակում նա մաղթում էր, «զանենայն խորհուրդս բարիս կատարեսցէ», որ իրագործվեն Թեյմուրազի ցանկությունները եւ նա վերստին վերադառնա «յօրհնեալ երկիրդ եւ յօթեւանդ ձեր» [14]:  

1760 թ. հոկտեմբերի 23-ին Թեյմուրազը հասավ Աստրախան: Ընդգծված անտարբերության դրսեւորումով ու ցուցադրումով [15] ռուսական կողմը չէր տրամադրում նաեւ բավարար չափով նպաստ, ուստի Թեյմուրազը ստիպված դիմում էր հայ վաճառականներից եւս գումարներ վերցնելու միջոցին: 1761 թ. փետրվարի 25-ին Թեյմուրազը հասավ Մոսկվա: Նրան տեղավորեցին նախկինում Բաքար Արքայազնին պատկանած շենքում: Նույն թվականի մարտի 19-ին Թեյմուրազ 2-րդը հասավ Պետերբուրգ, իսկ մարտի 21-ին նրան ընդունեց կանցլեր Մ. Վորոնցովը: Ապրիլի 8-ին վրաց թագավորը ընդունելության արժանացավ Ելիզավետա կայսրուհու կողմից [16]: Թեյմուրազը ռուսական արքունքից խնդրում է տրամադրել գումար՝ 2-3 հազարանոց վարձկան զորախումբ հավաքագրելու համար վրացիներից, հայերից ու չերքեզներից՝ ընդունելով ռուսական կողմի այն հիմնավորումը, թե անհնար է ռուսական զորախումբ ուղարկել Վրաստան [17]: Որեւէ հավաստիացում չստանալով դրամական օժանդակության ցուցաբերման հարցում, Թեյմուրազը ի վերջո բանակցությունների ժամանակ առաջադրում է իր հերթական պահանջներից մեկը եւս՝ ինչու ռուսական կողմը իրեն "թագավոր" չի անվանում, այն դեպքում, երբ իր նախորդներին պատվում էր նման անվանումով: Ուշագրավ է, որ կանցլեր Մ. Վորոնցովը նրա նախորդներին թագավոր անվանելը համարում է "թարգմանական սխալ, թյուրիմացություն" (ошибка переводчиков), քանզի պարսիկներն էլ նրանց "վալի" են անվանում եւ ոչ արքա [18]: Չնայած Մ. Վորոնցովի այդ հայտարարությանը, Թեյմուրազի կողմից Ռուսական ակադեմիայի տպարան այցելության առիթով այնտեղ պատրաստվում է նրա պատկերով մի փորագրություն հետեւյալ մակագրությամբ. "Теймураз Николаевич. Наследной царь Грузинской, Кахетинской и Карталинской, прибывшей в Санктпетербург 1761 году на поклонение Е. И. В. Монархине Всероссийской" [19]: Թեյմուրազի Պետերբուրգում գտնվելու ընթացքում այնտեղ է ժամանում նաեւ Հովսեփ Էմինը: Թեյմուրազի եւ Էմինի ծանոթությունը տեղի է ունեցել կանցլեր Մ. Վորոնցովի մոտ Թեյմուրազի ընդունելության ժամանակ, որից հետո Հ. Էմինը գրեթե ամեն օր այցելել է Թեյմուրազին եւ նրա հետ մի քանի անգամ եւս ճաշի է հրավիրվել կանցլերի մոտ [20]: Հանդիպումների ժամանակ Թեյմուրազի հետ զրույցների բովանդակության մասին թեեւ Հ. Էմինը որոշակի արձանագրումներ չի թողել, սակայն հանդիպումների հաճախականության մասին վկայությունը ինքնին հիմք է տալիս ենթադրելու, թե այդ զրույցները նրանց միջեւ սառնություն չէ, որ հարուցել են եւ Էմինի մոտ Վրաստան ճանապարհվելու իր մտադրությունը մնացել է հուսադրող:

Ավարտելով իր առաքելությունը Ռուսաստան, Թեյմուրազը պատրաստվում էր վերադառնալ հայրենիք, երբ 1761 թ. դեկտեմբերի 25-ին մահացավ Ելիզավետա կայսրուհին: Երկու շաբաթ անց, 1762 թ. հունվարի 8-ին Պետերբուրգում մահացավ նաեւ Թեյմուրազ 2-րդը: Վրաց դեսպանությունը բռնեց տունդարձի ուղին՝ բերելով նաեւ Թեյմուրազի դին: Դեսպանությունը Աստրախան հասավ միայն 1762 թ. հունիսին եւ անհնարին համարելով Թեյմուրազ 2-րդի դին ամառային շոգ եղանակների պայմաններում Վրաստան հասցնելու հանգամանքը, Ռուսական իշխանությունների թույլտվությամբ ամփոփվեց Աստրախանում՝ Վախթանգ 6-րդի գերեզմանի մոտ՝ որ խորհրդանշում եւ ընդգծում էր նրանց ժառանգական ու իրավական մերձավորության հանգամանքը: Հոր մահվան առիթով Հերակլին ուղղած Ռուսական արքունիքի ցավակցական նամակում Հերակլն անվանված էր Քարթլիի եւ Կախեթի թագավոր, որով ռուսական արքունիքը ճանաչում էր Հերակլի իշխանության օրինականությունը: Այդ փաստը լիովին բացահայտում էր ռուսական արքունիքի բացասական դիրքորոշումը նաեւ Վախթանգ 6-րդի ժառանգորդների հավակնությունների նկատմամբ: Սկսվեց ռուս-վրացական հարաբերությունների ձեւավորման նոր փուլ:

Ռուս-վրացական հարաբերությունների կարգավորման ջանքերին զուգահեռ Հերակլ 2-րդը ձեռնամուխ եղավ նաեւ Իրանի նոր փոխարքա ճանաչված Քերիմ խանի հետ հարաբերությունների կարգավորման խնդրին: 1763 թ. ապրիլ-հունիս ամիսներին Քերիմ խանը, որ ամրապնդել էր իր դիրքերը բուն Իրանում, փորձ կատարեց ավելի առարկայական դարձնել իր ազդեցությունը նաեւ Այսրկովկասում՝ մեծ զորաբանակով մոտենալով նրա սահմաններին: Հերակլը, որպես «Գորջեստանի վալի», իր պատրաստակամությունը հայտնեց նրա հետ համագործակցելու՝ ճանաչելով նրա գերակայությունը որպես Իրանի "վեքիլ" եւ նրան ուղարկեց իր մոտ գտնվող Ազատ խանին: Քերիմ խանը ստիպված էր բավարարվել նման իրավիճակով եւ փոխադարձաբար ճանաչել Հերակլի իրավունքները Արաքսից հյուսիս ընկած տարածքների՝ այն է Հյուսիս-արեւելյան Հայաստանի, նկատմամբ: Այսպիսով, Իրանի եւ Ռուսաստանի կողմից Հերակլ 2-րդի գահակալման օրինականության ճանաչումը մեծապես ամրապնդեց նրա դիրքերը ինչպես Վրաց ներքաղաքական, այնպես էլ միջպետական հարաբերություններում: Այդ հանգամանքը ավելի էր բորբոքում Վախթանգ 6-րդի ժառանգների հուսահատությունը եւ նրանց մղում հուսահատական քայլերի: Հերակլի բարձր վարկանիշը հնարավորություն տվեց Ռուսաստանից հեռացած եւ Թիֆլիս ժամանած Պաատա Արքայազնի կողմից 1765 թ. Թիֆլիսում կազմակերպվող դավադրության բացահայտումից հետո նրա մասնակիցների նկատմամբ իրականացնել դաժան հաշվեհարդար:

1768-74 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը կարծես նոր հորիզոններ ու հնարավորություններ էր ստեղծում ռուս-վրացական համագործակցությամբ ինչպես Հերակլի, այնպես էլ Հերակլի օժանդակությունը ակնկալող Հովսեփ Էմինի ծրագրերի իրականացման համար: 1768 թ., սակայն, Հովսեփ Էմինը վերջնականապես թողեց Վրաստանի հետ համագործակցելու 1763-1768 թթ. իր փորձերը եւ հեռացավ Հնդկաստան [21]: Հերակլ 2-րդ եւ Սողոմոն I թագավորները 1768-69 թթ. դիմել էին Ռուսաստանին զինական օժանդակություն ստանալու խնդրանքով՝ Օսմանյան պետության դեմ պայքար ծավալելու նպատակով: 1769 թ. Ռուսաստանի Արտաքին գործերի կոլեգիային էր դիմել նաեւ Մովսես Սարաֆյանը Հայաստանի ազատագրման համար Վրաստան Ռուսական զորք ուղարկելու առաջարկությամբ: Պետերբուրգում հաղորդագրություն էր տպագրվել անգամ, թե «Հաստատվում է Պարսկաստանում տեղի ունեցող խոշոր ռազմական նախապատրաստությունների մասին լուրը: Հայերը տարանջատվել են թուրքերից եւ նրանց պատրիարքը, որը մեծ իշխանություն ունի, ծանուցել է Կ. Պոլսում մեծ քանակ կազմող իր հավատակիցներին, որպեսզի նրանք հույների հետ մնալով համաձայնության մեջ, անհրաժեշտ պահին գործեն համատեղ ուժերով [22]: 1769 թ. ամռան վերջին ռուսական մի զորամաս գեն. Տոտլեբենի հրամանատարությամբ ի վերջո ժամանեց Վրաստան: Հերակլ 2-րդը, որ ռուսական զորամասի օգնության կարիքը ուներ իր ազգային-քաղաքական նպատակները կենսագործելու նպատակով, բնականաբար, չէր կարող հանդուրժել գեն. Տոտլեբենի կողմից ակնհայտորեն Վրաց թագավորին իր կամքը թելադրելու եւ այդպիսով Վրաստանը Ռուսաստանի գերիշխանությանը ենթարկելու ծրագիրը: Հակասությունները նրանց միջեւ շուտով սաստկացան եւ դարձան թշնամական: Գեն. Տոտլեբենը 1770 թ. ապրիլին Ախալցխայի ամրոցի պաշարման ժամանակ վրաց բանակին թշնամու դիմաց թողնելով միայնակ Օսմանյան զորքի դեմ ցուցադրաբար լքում է ռազմի դաշտը եւ: վերադառնում Քարթլի, շարժվում դեպի Անանուր եւ սպասում Ռուսաստանից լրացուցիչ զորամասի: Հերակլ 2-րդը կարողացավ դիմագրավել հարձակման անցած օսմանյան զորքին, որը կրկին փակվեց ամրոցում, որից հետո վրաց բանակը փորձում է ետ ընկրկել դեպի Ջավախք: Ոգեւորված այդ ընկրկումից, թուրքերը որոշում են անակնկալ հարձակումով շրջապատել եւ ոչնչացնել վրացական բանակը Ասպինձայի մոտ: 1770 թ. ապրիլի 20-ին տեղի ունեցած ճակատամարտը ավարտվում է վրաց զորքի փայլուն հաղթանակով: Սպանվում է թշնամու 4000 զինվորից մոտ երեք հազարը, մնացածները կուլ են գնում Կուրի ջրերին կամ գերի ընկնում: Վրաց բանակի զոհերը անհամամատ քիչ էին, սակայն Հերակլը չէր կարող շարունակել պատերազմը, օգտվել հաղթանակի պտուղներից եւ վերադարձավ Թիֆլիս: Գեն. Տոտլեբենը, օգտագործելով Հերակլից դժգոհ վրաց իշխանների օժանդակությունը, զենքի ուժով փորձում էր գրավել Արեւելյան Վրաստանը եւ կայազորներ էր տեղադրում Վրաստանի քաղաքներում [23]: Հերակլը ակտիվ գործունեություն սկսեց Տոտլեբենի ձեռնարկած քայլերի չեզոքացման ուղղությամբ: Շուտով Վրաստան ժամանեց ռուսական Տոմսկի գունդը, ռուսական զորամասի կազմը դարձավ մոտ 4000 զինվոր եւ Տոտլեբենը 1770 թ. հունիսին անցավ Արեւմտյան Վրաստան: Տոտլեբենը պաշարեց Փոթին, սակայն չկարողացավ գրավել: Սրվեցին հարաբերությունները նաեւ Սողոմոն I-ի եւ Տոտլեբենի միջեւ: Տոտլեբենը կապեր էր ստեղծում Արեւմտյան Վրաստանում Սողոմոնի հակառակորդ իշխանների հետ: Ռուսական արքունիքը ստիպված էր ետ կանչել Տոտլեբենին եւ նրա փոխարեն Վրաստանում ռուսական զորքի հրամանատար նշանակելով գեն. Սուխոտինին՝ փրկել ռուս-վրացական հարաբերությունները խզումից: Սուխոտինին տրված հրահանգում բացատրված էր, թե քանի որ վրաց թագավորները չեն առաջնորդվել Տոտլեբենի կարգադրություններով, որից եւ առաջացել է նրանց միջեւ հարաբերությունների լարվածությունը, ուստի նա եւս պետք է շարունակի վրաց զորքի միջոցով "դիվերսիաներ" կազմակերպելու մարտավարությունը թուրքերի դեմ: Նրան եւս հրահանգվում էր, սակայն, թե պետք է ձեռնպահ մնալ ռազմական կանոնավոր գործողություններից, քանզի Վրաստանին միացնելու նպատակով տարածքներ գրավելը ռուսական ծրագրերի մեջ չէր մտնում [24]: Սուխոտինը Վրաստան եկավ 1771 թ. մայիսին, որին Հերակլը դիմավորեց մեծ շուքով: Շուտով սակայն, Սուխոտինը եւս առաջնորդվելով ստացած հրահանգներով, ի հավաստիացումն նրա հավատարմության Հերակլից պահանջեց պատանդներ: Սրվեցին հարաբերությունները նաեւ Սուխոտինի եւ Սողոմոն I-ի միջեւ: 1771 թ. դեկտեմբերին, երբ ռուսական զորքերը հասել էին մինչեւ Սեւ ծովի ափ եւ կրկին անհաջողության մատնվել Փոթիի պաշարման ժամանակ, Եկատերինա 2-րդը Սուխոտինին եւ ռուսական բանակը ետ կանչեց Վրաստանից: Մեզ հայտնի չէ նաեւ Եկատերինա կայսրուհու արձագանքը Սիմեոն Երեւանցու 1770 թ. Եկատերինա 2-րդ կայսրուհուն գրած նամակում արտահայտված այն խնդրանքին, ինչպես արդեն նշել ենք, ընդգծում էր, թե «մեք՝ ողորմելիքս, երկրաւորի արքայութեան եւս եմք այստեղ կարոտ» եւ խնդրում «զդոյն սէրդ, խնամքդ եւ զողորմութիւնդ անջնջելի վճռեսցես ի մէնջ, ի սրբոյ աթոռոյս, ի խղճալի յազգէս մերմէ, զի քոյ եմք եւ ոչ օտար, նոյնպէս եւ ի զայլ ցան եւ ցիր եղեալ յազգս մեր տարածեսցես զհովանի տերութեանդ.... » [25]: Փաստ է միայն, որ ռուսական զորամասը, որ հեռանում էր Վրաստանից, 1772 թ. մայիսին արդեն գտնվում էր Ցխինվալիում, որտեղից եւ շարժվեց հյուսիս: Այսպիսով, ռուսական զորամասը, որի օգնությամբ, ըստ հայ եւ վրաց գործիչների, պետք է իրականանար Վրաստանի եւ Հայաստանի ազատագրումը օտար լծից եւ վերականգնվեր նաեւ հայոց ազգային պետականությունը, հեռանում էր առանց էական նպաստ բերելու առաջադրված խնդիրների ու ծրագրերի լուծմանը: Ռուսական բանակի առկայությունը Վրաստանում սրեց Հերակլի հարաբերությունները Քերիմ խանի հետ, վերսկսվեցին լեզգիների ավարառուական արշավանքները Վրաստան: Հայտնվելով ծանր խնդիրների առջեւ եւ ձախողումները վերագրելով ռուսական զորամասի հրամանատարությանը, Հերակլ 2-րդը որոշեց շարունակել Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների սերտացումը՝ դեսպանություն առաքելով ռուսական արքունիք եւ պատրաստակամություն հայտնելով որոշակի նախապայմաններով ընդունելու Ռուսաստանի գերիշխանությունը [26]: Ուշագրավ է, որ Հերակլի կողմից ուղարկված ռուս-վրացական պայմանագրի նախագիծը կազմվել է 1771 թ. դեկտեմբերի 2930-ին, նույն ամսին, երբ Եկատերինան Պետերբուրգում արդեն հրահանգել էր ռուսական զորքի Վրաստանից ետ կանչելու մասին: Վրաց դեսպանությունը, որ ղեկավարում էին Անտոն կաթողիկոսը եւ 16-ամյա Լեւան Արքայազնը, երկար ձգձգումներով, գրեթե ողջ 1772 թ. Աստրախանում մնալուց հետո, ի վերջո ժամանում է Պետերբուրգ: 1773 թ. դեկտեմբերի 31-ին վրաց դեսպանությանն է հանձնվում ռուսական արքունիքի պաշտոնական պատասխանը Հերակլի ներկայացրած խնդրագրին, որտեղ չընդունելով նրա առաջարկները, հայտնվում էր, թե Վրաստանի համար կարեւորը խաղաղությունն է, իսկ Ռուսաստանը այդ նկատի կունենա առաջիկայում ռուս-թուրքական հաշտության բանակցությունների ժամանակ [27]: Ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո կնքված Քյուչուկ Կայնարջիի պայմանագրի 23-րդ հոդվածով Արեւմտյան Վրաստանի նկատմամբ ընդունվում էր Օսմանյան տերության իրավասությունը պայմանով, որ նա ազատվում էր հարկ վճարելու պարտականությունից: Պայմանագրի մեջ չէր կարող արտացոլում ունենալ Արեւելյան Վրաստանի հարցը, սակայն Հերակլը փորձելով օգտվել պատերազմում Թեւրքիայի կրած պարտության հանգամանքից եւ Ախալցխայի նկատմամբ քայլեր ձեռնարկել, որոշում է կրկին դիմել Ռուսաստանի օժանդակությանը՝ խնդրելով գեն. Մեդեմին զորքով մոտենալու Վրաստանի սահմաններին: Ստանալով գեն. Մեդեմի զեկուցագիրը այդ մասին, Եկատերինան 1775 թ. հուլիսի 28-ին պատասխանում է գեներալին, թե Հերակլը շարունակում է միջոցներ փնտրել այստեղի օժանդակությունը իր սեփական "властолюбию услужить, как то отчасти открывалось в бытность наших войск в Грузии". Կայսրուհին հրահանգում է իր գեներալին, թե Հերակլը արժանի չէ ուշադրության եւ կարգադրում է "остаться в молчании", մինչեւ Հերակլի կողմից կրկին նոր դիմումի ստացվելը, իսկ այնուհետեւ ծանուցել նրան, թե նրա խնդրանքի բավարարելը անհնար է եւ թող նվաճումներն ու ձեռքբերումները կատարի իր սեփական ուժերով [28]: Ահա նման իրադրության պայմաններում էր, որ Հերակլը, ինչպես արդեն նշել ենք, 1776 թ. կատարեց դիվանագիտական նոր շրջադարձ եւ Կ. Պոլիս ուղարկեց իր դեսպանին:

* * *

ԺԸ. դարի վերջին քառորդին հայ-ռուս-վրացական հարաբերություններում, ինչպես արդեն ցույց ենք տվել, եռանդուն գործունեություն էր ծավալել Հովսեփ Արղությանը: Նա, ըստ իր իսկ վկայության [29], մեծ դեր էր ունեցել նաեւ 1783 թ. ռուս-վրացական Գեորգիեւսկի դաշնագրի կնքման գործում [30]: Դաշնագրի որոշ կետեր հայ ժողովրդի ազատագրական շարժմանը նպաստավոր դարձնելու համար միջոցներ էին փնտրում նաեւ հնդկահայ գործիչները: Շ. Շահամիրյանը մասնավորապես շեշտում էր դաշնագրի 6-րդ կետը եւ կոչ անում հենվելով այդ կետի վրա Հայաստանի նկատմամբ Վրաստանի լիազորության տարածման իրավունքի ընդարձակումով հասնել հայ-վրացական պետության ձեւավորման հարցի լուծմանը: Այդ իր հերթին ապացուցում է, թե գոյություն ուներ ոչ միայն պայմանագրի հայերեն թարգմանությունը, այլեւ այն ուղարկվել էր նաեւ Հնդկաստան, որից եւ կարող էր օգտվել Շ. Շահամիրյանը: Առավել կարեւոր է, սակայն այն հանգամանքը, որ այդ պայմանագրով երկու պետությունները (Վրաստանը եւ Ռուսաստանը) պայմանավորվում էին փոխանակել դեսպանություններ: Վրացական դեսպանությունը Գարսեւան Ճավճավաձեի գլխավորությամբ 1784 թ. ճանապարհվում է Պետերբուրգ, իսկ Վրաստանում ռուսական լիազոր ներկայացուցիչ է նշանակվում Ստեփան Բուրնաշեւը: 1784 թ. Պետերբուրգ է ժամանում նաեւ հայ ժողովրդի լիազոր ներկայացուցիչ Ստեփան Դավթյանը: Ղուկաս կաթողիկոսի խնդրանքով Հերակլ 2-րդը 1784 թ. օգոստոսի 18-ին հանձնարարական նամակ է գրում Ստեփան Դավթյանի համար Պ. Ս. Պոտյոմկինին, խնդրում «բարեհաճ լինել նրա նկատմամբ եւ օժանդակել նրան» [31]: Հայ եւ վրաց ժողովուրդների քաղաքական համագործակցության համար Պետերբուրգում եւս ստեղծվում է կապող օղակ: Այդ կապերի առավել եռանդուն կազմակերպիչ կրկին հանդես է գալիս Հ. Արղությանը: Վրաց դեսպանության եւ Ստեփան Դավթյանի Պետերբուրգ ժամանելու իսկ պահից Հ. Արղությանը փորձում է համաձայնեցնել նրանց գործունեությունը՝ այդ նպատակով ցուցումներ տալով ինչպես Ս. Դավթյանին, այնպես էլ Գարսեւան Ճավճավաձեին: Այսպես, 1784 թ. հոկտեմբերին Ստեփան Դավթյանին (նույն ինքը՝ Ստեփան Տեր-Սահակեան) նա գրում է. «Ահա դու գիտես, թե զինչ ես առնելոց յայդր (իմա՝ Պետերբուրգում- Պ. Չ. ): Բավական մխիթարութիւն է լինելոց քեզ ընդ ազնիւ աղա Յովհաննեսին եւ պարոն Մանչարենց... արքայազունքն եւս, քնեազ Գարսեւան Էշկաղասբաշին, որք եկեալք են, նոքա եւս են քեզ մխիթարութիւն, ունիցիս առ նոսա երթեւեկութիւն, որպես իւրեանց սեպհական այր, որ ի ժամ յետ դարձմանդ գրեսցէն Արքային զհաւատարմութենէ քումմէ» [32]:

1783 թ. գարնանը ռուս-վրացական դաշնագրի նախապատրաստական աշխատանքների ժամանակ [33] Հովսեփ Արղությանը կազմել էր (անշուշտ Ռուսական իշխանությունների գիտությամբ) նաեւ Հայ-ռուսական դաշնագրի մի նախագիծ: Ստեփան Դավթյանին ուղղված վերոհիշյալ նամակում նա գրում է. «Յանցեալ ամին, մինչդեռ սոքա յոյժ ջերմ էին ի փրկութիւն մերազնէիցն եւ երկրին, մեք դաշնադրութեան տեսակ եւ կամ նիւթ ինչ պատրաստեալ էաք, որոյ սաւատն այժմ ուղեւորեմ առ քեզ՝ ցուցանել ում պատշաճ տեսանես մերազնեիցն եւ կամ էշկաղասբաշուն» [34]:

Հայ-ռուս-վրացական հարաբերությունները նոր երանգ են ստանում ռուս-թուրքական 1787-1791 թթ. պատերազմի ժամանակ: Պատերազմական գործողությունները թեեւ ընթանում էին Այսրկովկասի սահմաններից հեռու, սակայն հայ եւ վրաց ժողովուրդների ներկայացուցիչները որոշակի հույսեր էին կապում Ռուսաստանի կողմից պատերազմի հաղթական ավարտից հետո կնքվելիք պայմանագրի հետ, գտնվում էին Յաշում, որտեղ եւ պետք է ստորագրվեր հաշտության պայմանագիրը: Յաշում էին հավաքվել ինչպես Ռուսական բանակի գլխավոր հրամանատարությունն ու պալատական ներկայացուցիչները, այնպես էլ խնդրին առնչվող ժողովուրդների ներկայացուցիչները, այդ թվում՝ Հովսեփ Արղությանը, Ստեփան Դավթյանը, Արեւմտյան Վրաստանից՝ Բեսարիոն Գաբաշվիլին եւ Սիմեոնը, Արեւելյան Վրաստանից՝ Գայոս վարդապետն ու հայազգի Սուլխան Թումանյանը եւ այլք: Յաշում էր գտնվում նաեւ Ի. Գեդեւանիշվիլին [35], որի տեղեկությամբ ինքը մի շարք հանդիպումներ է ունեցել Հովսեփ Արղությանի հետ, եւ նրանք միասին են հրավիրվել մասնակցելու հաշտության պայմանագրի ստորագրումից հետո տրված ճաշկերույթին, որտեղ ներկա էին նաեւ օտարերկրյա ներկայացուցիչներ եւ թուրքական պատվիրակությունը: Պայմանագրում ուղղակիորեն չարտացոլվեցին անմիջապես Հայաստանին եւ Վրաստանին առնչվող հարցեր: Պատվիրակությունները վերադարձան առանց որոշակի հաջողությունների: Էականը, սակայն, այն էր, որ Թուրքիան պայմանագրի հինգերորդ կետով ձեռնպահ էր մնում Քարթլիի նկատմամբ թշնամական քայլերից [36]: Դեռեւս 1787 թ. հոկտեմբերի 15-ին Հերակլ Երկրորդին գրած իր նամակում Շահամիր Շահամիրյանը իր երախտագիտությունը հայտնելով 1786 թ. մարտի 22-ին հրովարտակով իրեն իշխանական տիտղոս շնորհելու համար, միաժամանակ հորդորում էր Վրաստանում իրագործել մի շարք բարեփոխումներ, որոնք, ըստ Շ. Շահամիրյանի, հնարավոր կդարձնեին Վրաստանի հետագա արագ հզորացումը եւ Վրաստանի օգնությամբ ու Ռուսաստանի օժանդակությամբ կիրականանար հայ ժողովրդի ազատագրման գործը: 1795 թ. Աղա-Մահմադ խանի կողմից Թիֆլիսի ավերումից հետո Հովսեփ Արղությանը Գրիգորիոպոլից նամակով դիմում է Հերակլ Երկրորդին, եւ, հայտնելով իր դառն ապրումները այդ դեպքերի առթիվ, գրում է. «... յոյս Հայաստանեայց աշխարհի եւ թագավորութիւն ձեր էր, ողբասցեն ընդ ձեզ ամենայն ազգ եւ ազինք հայոց, որք սփռեալք են ի ծագս աշխարհի» [37]: Հ. Արղությանի մեկ արտահայտությունից կարելի է հետեւցնել, թե ինչպիսին էր այդ հույսը եւ ինչ էր այդ նշանակում. «Ահա զարթիցեն մերն նախնիք եւ այժմ զմորմոքալի ողբս յօրինեսցեն առ անկումն թագաւորութեանն Բագրատունեաց, որոց ստեղանց ակն ունեին արձակիլ մեծամեծ ոստս եւ շառաւիղս» [38]: Հազիվ թե այդ արտահայտությունը նշանակում է, թե «ակն ունեին» միայն նախնիները, ավելի շուտ այդ պետք է ընկալել որպես Հ. Արղությանի եւ համախոհների ցանկություն:

Հ. Արղությանը հայտնում է նաեւ, թե մինչեւ Աղա- Մահմատ խանի արշավանքը ինքը շատերին էր գրել ու հայտնել սպասվելիքի մասին, սակայն նրանք «ոչ հաւատային հաւատարմութեանն տանն Վրաց»: Այդ նշանակում է, որ ռուսական արքունիքում չէին բացառում Հերակլի հնազանդվելը Աղա-Մահմադ խանին [39]: «Այժմ աշխարհ ամենայն գիտաց զքոյդ քրիստոնէական ճշմարտութեան երդումն, որ մինչեւ ցկորուստ ձերոյ թագաւորութեանն պինդ կացիք ի նմա» [40]: Կատարվածն արդեն փաստ էր եւ Հովսեփ Արղությանը հուսադրում է Հերակլին, թե Ռուսաստանն անպաշտպան չի թողնի Վրաստանին [41]: Աղա Մահմադ խանին պատժելու պատրվակով 1796 թ. Ռուսաստանը իրոք կազմակերպում է լայնածավալ արշավանք դեպի Այսրկովկաս: Հատուկ շրջաբերականով կայսրուհին դիմում է Այսրկովկասյան բոլոր ժողովուրդներին՝ օժանդակել Ռուսական զորքերին ազատագրելու Աղա Մահմադ խանի կողմից իրենց սպառնացող վտանգից: Հովսեփ Արղությանը հրավիրվում է մասնակցել արշավանքին՝ ուղեկցել եւ օժանդակել բանակին [42]: Հ. Արղությանը ձեռնամուխ է լինում արշավանքի համար իր պլանները մշակելու եւ ռուսական հրամանատարությանը ներկայացնելու գործին [43], միաժամանակ Արցախի մելիքներին ու Հերակլ Երկրորդին հորդորում է ավելի հաստատակամորեն, առանց վերապահումների օժանդակել Ռուսական բանակին՝ հուսադրելով նրանց մոտակա ազատության հեռանկարով: Մեզ է հասել մի հետաքրիր վավերագիր՝ Շամախիից Հերակլ Երկրորդին Հ. Արղությանի գրած 1796 թ. սեպտեմբերի 14-ով թվագրված նամակը, որ արժեքավոր է մի շարք առումներով [44]: Այն պատասխանն է Հերակլի կողմից Հ. Արղությանին գրած նամակի, որը պետք է ներկայացվեր նաեւ Վալերիան Զուբովին: Դատելով Հ. Արղությանի պատասխան նամակից, Հերակլը պահանջել էր շուտափույթ օգնություն ցուցաբերել ինչպես դրամական, այնպես էլ զինական առումով, սպսռնալով հակառակ դեպքում նման օգնություն ստանալու համար դիմել այլ ուղիների [45]: Ակնարկելով այդ մասին, Հերակլը իր նամակին կցել էր նաեւ թուրքական սերասքարից ստացած նամակը: Հովսեփ Արղությանը, բնականաբար ոչ առանց ռուսական հրամանատարության ցուցումի, պատասխանում է Հերակլ Երկրորդին. «Ձեր ցանկության կատարումը կլինի շուտով, երբ գեներալը զորքով կժամանի ձեր մոտ: Մինչ այդ Վրաստանին օգնություն եւ պաշտպանություն հնարավոր չէ» [46]: Հ. Արղությանը այնուհետեւ խորհուրդ է տալիս լինել համբերատար ու հեռատես եւ օժանդակություն չփնտրել թուրքերի մոտ, «չխմել այն պղտոր ջրից, որն արդեն բազմիցս... աննկարագրելի չարիքներ է բերել» [47]: Ռուսական հրամանատարությունը աշխատում է Հ. Արղությանի ներկայությունը օգտագործել ինչպես խաների հետ բանակցությունների ժամանակ, այնպես էլ ռուսական բանակը պարենով ապահովելու միջոցներ հայթայթելու համար [48]: Ռուսական զորքերը 1796 թ. գրավում են Դերբենտը, Բաքուն, Շամախին, Շաքին, Գանձակը: 1797 թվականին Թիֆլիսից Գրիգորիոպոլի հայ հասարակությանը ուղղած կոնդակում Հովսեփ Արղությանը գրում է, թե 1796 թ. դեկտեմբերի 13-ին Գանձակի ամրոցին իրենք տիրել էին «թարց արեան հեղման եւ սրոյ», իսկ հաջորդ օրը լսելով կայսրուհու մահվան գույժը, «երդուեցաք յանուն նոր կայսեր... չուեալ յամրոցէն Գանջայու, ի քսանեւիններորդն դեկտեմբերի մտաք աստ ի Թիֆլիս» [49]: Հովսեփ Արղությանի հաղորդմամբ, արդեն այդ ժամանակ «... կողմանքս յայնպիսի տառապանս սովու հիւծին, մինչ զի զորդիս վաճառել եւ զկինս՝ առօրեայ կտորիկ հացի միոյ, եւ որ անտանելին է, սաստկութիւն սովուն եւ զհաւատն սուրբ տայ ուրանալ» [50]: Ուշագրավ է Հովսեփ Արղությանի սպասումը. «... մեք ունիմք մնալ աստ մինչեւ այց ելանիցէ բարձրեալն եւ ի նորոգ ինքնակալէն նորոգ հրաման եւ հաստատութիւն ընկալցի բանակս եւ յառաջացեալ՝ զխղճալի Սուրբ Աթոռն (Էջմիածինը) եւ զազգն համայն զերծուսցուք ի կորուստնառիթ վտանգէ, իսկ եթէ ոչ՝ բոլորն ի կորուստ մատնեալ, ինչ որ տէր մի արասցէ: Զայս լսելով ձեր, նախ պարտիք գոհանալ զբարերարէն աստուծոյ, որք ազատ կայք եւ չէք յայսպիսի նեղութիւնս վշտագունեալք, որպէս ընկերք ձեր համայն ազգք հայկազունք... » [51]: 1797 թ. փետրվարին գրած նամակում Հ. Արղությանը արդեն նկատում է դեպքերի անցանկալի ընթացքը. «... Մեք եմք աստ ի Թիֆլիզ, մերկացեալ յամենայն գոյից եւ ի ստացուածոց, նեղեալ ի սուգ եւ ի յողբ ի վերայ խղճալի Սրբոյ Աթոռոյն, գահակալի նորին եւ համայն ազգին մերոյ. քանզի ամենեցուն թշնամաց խաչին Քրիստոսի բացեալ զբերանս կամին կլանել զամէնն: Եթէ աստուածապահ բանակին պատահեսցի յետս ընկրկումն (որովհետեւ թուլութիւն ինչ երեւի ի սմայ այժմ, զոր տէր մի արասցէ), քանզի արեան հեղեղութիւն ունի ապականեալ ազգին մերոյ: Սրբազնասուրբ վեհապետին երկուցեալ ի սպառնալեաց ներքինոյն եւ յարբանեկաց նորայ, որք զնա ստիպեալ էին երթալ անցանել ի դուռն չարին, առաքեալ է այժմ յաղերս յոտս նորա, զԴաւիթ վարդապետն Թիֆլիզեցի եւ զՅովհաննէս վարդապետն Պօլսեցի, զոր բարւոք համարին Վիրքն եւ ղեներալն, որ աստ առ մեզ. տեսցուք ի գարնանն տրելոց է նոցա ինչ մխիթարութիւն ի ձեռս մերոց զորաց, թէ հասեալ է բարկութիւն Աստուծոյ մինչ իսպառ: Ներքինին լսի գոլ ի Թէհրան եւ ունիլ զզօրս զերկոտասան հազարս, սպառնալ խանից կողմանցս եւ յորդորել զնոսա ի մարտ ընդդէմ մեր՝ ի սէր դինին իւրեանց» [52]: Ռուսական զորքերի հեռանալուն հետեւում է Աղա Մահմադ շահի երկրորդ արշավանքը դեպի Արցախ, որտեղ եւ նա կնքում է իր մահկանացուն: Աղա-Մահմադ շահի հարձակման ու նրան հաջորդած Վ. Զուբովի արշավանքի ժամանակ եղած իրադրության ուսումնասիրությունը [53] կասկած չի թողնում, որ Ռուսաստանը այլեւս վճռականորեն ձեռնամուխ էր եղել Այսրկովկասի նվաճմանը, եւ զորքերի դուրս բերումը Այսրկովկասից բնավ չէր նշանակում որդեգրած քաղաքականությունից հրաժարում, այլ նպատակ ուներ ավելի հանգամանորեն նախապատրաստվելու վճռական գործողություններին: Բանակի դուրս բերումը Այսրկովկասից ընդամենը ստեղծում էր այն պատրանքը, թե արշավանքը իրոք ուղղված էր միայն Աղա-Մահմադ խանին պատժելու նպատակին ու ռուսական ազդեցության ամրապնդմանը եւ ոչ ավելին: Այդ լիովին ձեռք էր բերված հատկապես Այսրկովկասյան խաներին արշավանքի իսկ պահին թողնելով իրենց իշխանության լիիրավ տնօրինությունը՝ Ռուսաստանի դեմ թշնամական գործողությունների չդիմելու պայմանով: Հերակլ Երկրորդի ու Ռուսական հրամանատարության խնդրանքով Հովսեփ Արղությանը պետք է Ռուսաստան վերադառնար Վրաստանով: Վերադարձող բանակի հետ, ուղեկցելով Հովսեփ Արղությանին, Ռուսաստան էին ճանապարհվում նաեւ Արցախի մելիքները՝ Պավել Առաջին կայսրից օգնություն խնդրելու եւ կամ գեթ հստակ պատկերացում կազմելու Ռուսաստանի հետագա ծրագրերի ու իրենց ճակատագրի մասին:

Վրաստանի տնտեսական ու հասարակական-քաղաքական ծանր վիճակի պայմաններում Հ. Արղությանի ներկայությունը Վրաստանում խիստ անհրաժեշտ է նկատվում եւ, պարզվում է, նրա ներկայությամբ կամ միջոցով ակնկալվում էր մեղմել տեղում առաջացած սոցիալական լարվածությունը: Բանն այն է, որ մեծացել էր Վրաց արքունիքի քաղաքականության նկատմամբ դժգոհությունը, եւ աճել էր, ինչպես ընդունված է վրացագիտության մեջ [54], պարսկական կողմնորոշում ունեցող ավատատերերի թիվը: Դժգոհությունը մեծ էր հատկապես առեւտրական կապիտալի ներկայացուցիչների՝ հիմնականում հայազգի բնակչության մոտ [55]: Այն ավարտվեց 1797 թ. թագավորի դեմ կազմակերպված դավադրությամբ [56]: Հովսեփ Արղությանին հրավիրելով Վրաստան, Գ. Նելիդովը 1797 թ. ապրիլի 10-ին գրում էր. «Վրաստանում գործերի ներկա հանգամանքների բերումով Ձեր ներկայությունը Թիֆլիսում ինձ համար ավելի քան անհրաժեշտ է, որովհետեւ մի ողջ ազգի վստահությունը Ձեր նկատմամբ պահպանվում է, եւ ես դրանից սպասում եմ, որ եթե կրկին որեւէ անհանգստություն տեղի ունենա Թիֆլիսում եղածի նման, Ձերդ բարձր սրբազնություն, կարող եք կանխել Ձեր խորհուրդներով, որում ինձ համոզում է եւ անցյալ դեպքը, որի մասին ես չեմ զլանա հաղորդել բարձր հրամանատարությանը» [57]: Ուշագրավ է, որ իր ծառայությունների թվարկման մեջ Հ. Արղությանը հետագայում մտցրել է նաեւ այդ դրվագը :

Փաստ է միայն, որ Վրաստանում եւ, մասնավորապես, Թիֆլիսում տեղի ունեցած խռովությունները ճնշելու համար բազմաքանակ զորքի ու զենքի գործադրման մասին սկզբնաղբյուրներում վկայություններ չունենք, որը հավանական է դարձնում այն ենթադրությունը, թե խռովությունները վերացնելու համար այդպիսիք չեն գործադրվել: Ինչպե՞ս եւ ինչո՞վ էր նվաճել, հետեւաբար, Հովսեփ Արղությանը ժողովրդի վստահությունը Վրաստանում, ինչու՞ նրան հաջողվեց այն, ինչը ի վիճակի չէին անելու ոչ Վրաց արքունիքը, ոչ Ռուսական հրամանատարությունը եւ ոչ տեղի հայ հոգեւորականությունը, որ շատ ավելի լծակներ ուներ ազդելու իրադարձությունների ընթացքի վրա: Հարցի պատասխանը պետք է փնտրել, մեր կարծիքով, Հ. Արղությանի նախորդ գործունեությամբ, որը, փաստորեն թեեւ ընթացել էր միայն Ռուսաստանում եւ որը, սակայն, մշտապես գտնվել է ժողովրդի տեսադաշտում նաեւ Վրաստանում: Այդ տրամաբանությունը զգալի չափով կասկածի տակ է առնում «խռովություն» կամ «ապստամբություն» որակումներով վրացագիտության մեջ խորհրդային տարիներին տրված գնահատականը: Իրականում այդ դժգոհություն էր Ռուսաստանի վարած քաղաքականությունից, որը դադարեցնելով արշավանքը, փաստորեն Վրաստանին կրկին թողնում էր Պարսկաստանի վտանգի դեմ միայնակ, ուստի եւ Պարսկաստանի անվան հոլովումը ոչ թե կողմնորոշում, այլ հակակշիռ էր, որով պետք է ապահովագրեին Վրաստանը Աղա-Մահմադ խանի հնարավոր նոր արշավանքից: Ավելին, Ղուկաս կաթողիկոսի վկայությամբ, Աղա Մահմադ խանի երկրորդ արշավանքի մասին լուրերից հետո «մնացորդ բնակիչքն Տփխիսու, որք լուեալ զգալուստ ներքինւոյն ի Շուշի, զարհուրեալք կամէին ցրուիլ, եւ յորդորմամբ Յովսէփ արքեպիսկոպոսին փոքր մի դադարեցան, նոքա եւս զերծան ի կատաղութենէ անօրինին ի բառնիլ կենաց նորա» [58]: Գայոս Ռեկտորի 1797 թ. ապրիլի 15-ին Մոզդոկից Վրաց Անտոն 2-րդ կաթողիկոսին գրած նամակից ակնհայտ է, որ այդ անհանգստությունը բռնկել էր ոչ միայն հայազգի բնակչությանը, այլեւ վրաց կաթողիկոսին, ուստի միանգամայն անհիմն է վրաց պատմագիտության մեջ վերոբերյալ անհանգստությանը ազգային երանգ վերագրելը՝ ելնելով միայն Թիֆլիսի բնակչության մեծամասնության հայազգի լինելու հանգամանքից. «Գրել էիք Պարոնի (իմա՝ Հերակլ 2-րդի - Պ. Չ. ) եւ ժողովրդի դժգոհության ու խառնաշփոթության մասին՝ Ռուսական զորքի վերադարձի հետ կապված: Ճշմարիտ է, այժմ դրանց նման փոքր արարքը վրդովեցնում է ձեզ, սակայն, եթե ուղիղ դատեք՝ ոչ Ռուսաստանը ձեռք կքաշի Վրաստանից եւ ոչ Աղա-Մահմադ խանը կրկին կգա նրա դեմ» [59]:

Վրաստանում մնալով մինչեւ 1797 թ. հունիս ամիսը, Հ. Արղությանը Արցախի Ֆրիդոն եւ Ջիմշիդ մելիքների հետ ճանապարհվում է Ռուսաստան: Բարձր գնահատելով Հ. Արղությանի գործունեությունը Վրաստանում, Հերակլը նույն թվականի հունիսի 10-ով թվագրված իր նամակով հանձնարարում է նրան Վրաստանի վիճակի մասին հաղորդել ռուսական արքունիք եւ հավաստել Ռուսաստանի նկատմամբ իր հավատարմությունը: Նման հավաստիացումներով նամակներ Հերակլը հղում է նաեւ Ի. Վ. Գուդովիչին եւ Ա. Ա. Բեզբորոդկոյին [60]: 1798 թ. հունվարի 11-ին Թելավում մահանում է Հերակլ Երկրորդը: Տեղեկանալով այդ մասին նույն թվականի մարտի 8-ին, Հ. Արղությանը անմիջապես Պետերբուրգից գրում է Մոսկվայում գտնվող Դավիթ արքայազնին. «փութալ եւ փութալ ի Վիրս, փոխեալ է արքայն.. » [61]: Հ. Արղությանի այս խուճապը բնավ պատահական եւ կամ ավելորդ չէր: Վրաստանում իրավիճակը դժվար վերահսկելի էր, իսկ Դավիթ արքայազնը հայտնի էր իր ոչ պարսկամետ տրամադրվածությամբ [62]:

Ուշագրավ է մեկ հանգամանք եւս, որը բացատրում է նաեւ ժողովրդի մտահոգությունը Ռուսական զորքերի վերադարձից հետո ստեղծվելիք իրավիճակի համար: Այդ է. Թիֆլիսից վերադառնալով Ռուսաստան, Հ. Արղությանը չի այցելում Էջմիածին: Այդ թելադրված էր այն թշնամական վերաբերմունքով, որ ունեին մահմեդական տիրակալները ռուսական արշավանքի եւ ռուսների հետ համագործակցող Հ. Արղությանի վերաբերմամբ, որին եւ զգուշացնում են իր այցելության հնարավոր վնասաբեր հետեւանքների մասին: Պատահական չէ, որ 1798 թ. մայիսի 27-ին Թադեւոս վարդապետին եւս Հ. Արղությանը խորհուրդ է տալիս ձեռնպահ մնալ ս. Աթոռ այցելելուց: Նա գրում է. «Վասն գնալոյդ ի սուրբ Աթոռն այնպէս գիտացիր, զի չեմ անհամաձայն, բայց յայսմ ժամանակի յինէն առաքեցեալ այրն եւ թուղթն կործանման պատճառ է սուրբ Տանն» [63]: Նման զգուշավորությունը անհիմն չէր, եւ Ղուկաս կաթողիկոսը իր գահակալության սկզբից ի վեր պահպանում էր այդ զգուշավորությունը [64]:

Ռուսաստանի հետ հարաբերություններ հաստատելը 18-րդ դարի վերջին քառորդին Պարսկական ու 0սմանյան պետությունների հպատակների համար ինքնանպատակ չէր, այն նշանակում էր պայքարի մեջ մտնել այդ պետությունների կազմից դուրս գալու համար եւ այդ լավ էին հասկանում մահմեդական տիրակալները ու, ըստ այդմ, բոլոր միջոցներով փորձում էին ոչ միայն խոչընդոտել նման կապերի ստեղծմանը, այլեւ հաշվեհարդար տեսնել կատարված քայլերի համար: Այդ առումով խոսուն է Ուրմիայի քրիստոնյա համայնքների առաջնորդների (մելիքների) Հովսեփ Արղությանին ու Հերակլ թագավորին 1787 թ. մայիսի 12-ին գրած նամակները, որոնցում նկարագրում են այն ճնշումներն ու հալածանքները, որ կրում են ոչ միայն իրենց քրիստոնյա լինելու եւ ռուսների հետ համագործակցելու համար, այլեւ դեռեւս հույս ունեին ստանալ Հերակլի օժանդակությունը. «Աղա-Մահմադ խանը հրամայել է, որպեսզի մեզ տանջանքների ենթարկեն, ասելով "տեսնենք, գուցե նրանց հավատակից ռուսները գան նրանց օգնության եւ մենք հաղթենք նրանց": Այդպես տանջում են նրանք մեր ազգը: Այժմ բացի բարձրագոյն արարչից եւ ձեզանից ոչ ոքի վրա հույս չունենք, գթացեք այս քրիստոնյաներին, որոնք 15 հազար ընտանիք են, ծանուցեք այս մասին Հերակլ թագավորին, եւ մենք նրա բոլոր ռազմական ծախսերը կվճարենք, եթե նա միայն շարժվի մեզ օգնության, գուցե եւ (կարողանանք) ոչնչացնել այս անհավատին եւ եթե ոչ այդպես, ապա արդեն քրիստոնեություն (այստեղ) չի մնա» [65]: Ավարտելով իրենց նամակը նրանք գրում են. «Լավ կլիներ, եթե մենք ռուսների մասին ոչ մի տեղեկություն չստանայինք, այսքան հայեր չէին լինի գերության մեջ» [66]:

Նման տրամադրություններ գոյություն ունեին նաեւ Վրաստանում: Ռուսական օգնությանը դիմելը համընդհանուր պաշտպանություն չէր վայելում եւ այնտեղ եւս գտնում էին, թե միայն ռուսական կողմնորոշումն է Վրաստանի դեմ շրջակա տիրողների կողմից հաճախացած թշնամանքի պատճառը: Տեղեկանալով Հերակլ Երկրորդի հիվանդության մասին, բայց դեռեւս ստացած չլինելով նրա մահվան լուրը, Հ. Արղությանը 1798 թ. փետրվարի 14-ին Վրաց թագավորության օրինական գահաժառանգ Գեորգի Արքայազնին գրած նամակում շտապում է խորհուրդներ տալ նրան ինչպես ռուս-վրացական հարաբերությունների կարգավորման, այնպես էլ նրա գահակալության ժամանակ վարվելիք ներքին ու արտաքին քաղաքականության ու հայ-վրացական հարաբերությունների հիմնահարցերի շուրջ [67]: Ռուսաստան այցելած Դավիթ Արքայազնի հետ նախապես հանգամանորեն քննարկելով ու պայմանավորվելով վրաց քաղաքականության հետագա ծրագրերի շուրջ, Հ. Արղությանը այս նամակում խորհուրդ է տալիս Գեորգիին՝ առաջնորդվել այդ ծրագրերով, եւ կրկին Ռուսաստան վերադարձնել Դավիթ Արքայազնին «արժանավոր պատասխանաւ», խոստանալով նման գործելակերպի դեպքում «մշտնջենական խաղաղութիւն տանդ Վրաց եւ տոհմին ձերոյ առիթ հաստատ կացութեան»: Հ. Արղությանը խորհուրդ է տալիս Գեորգիին «յորմէ դաւանութենէ եւ իցէ բնակողն ընդ հովանեաւ քով, ունիցիս ի վերայ նորա խնամ եւ վասն կրոնին մի ունիցէ ինչ օրիշութիւն առաջի քոյ, ըստ որում հայր հայրենեաց էս ընդհանրապէս եւ բնակողացն որ ի նոսա»:

Վրաստանում հնարավոր երկպառակություններ թույլ չտալու մտահոգութեամբ Հ. Արղությանը խորհուրդ է տալիս Գեորգիին. «ԶՔարթալն (իմա՝ Քարթլին - Պ. Չ. ) զԿախէթն եւ զՍոմխիթն պահպանեսցես թարց իրիք ընտրութեան, զի մի ի նոսա ինչ առաւելութիւն եւ կամ նուազութիւն քոց խնամոց, այլ զամենեսին միապես ջանասցես պահել ի շինութեան»: Հ. Արղությանը մտահոգ է նաեւ Թիֆլիսում տիրող իրավիճակով: Առանց մանրամասնելու, նա Վրաց թագավորազնին խորհուրդ է տալիս. «զարքայանիստ քաղաքդ զԹիլֆիզ լնուցուս զանազան արհեստիւք եւ ուսմամբ եւ հոգասցես զշինուածս գեղեցիկս ի դմա կառուցանել, զի արքայական քաղաք կոչիլոյ իցէ արժանաւոր եւ հեռացեալ եւ զսպեալ իցէ յամենայն չարեաց՝ այս է՝ յանիրաւութեանց, ի զրկանաց, ի մարտից եւ ի գողութեանց»: Նամակի հաջորդ կետով տրված խորհուրդը ուներ արդեն անձնական երանգ: Հ. Արղությանը իրեն թույլ է տալիս մտերմորեն պահանջել. «Մի հաճեսցի բարձրութիւն Ձեր թողուլ զօրն եւ ի գիշերի ի գործ մտանելն, թէ ի դատաստան եւ թէ ի հաշիւս, զի հրամայեաց Փրկիչն. որ գնայ ի գիշերի՝ գայթակղի, զի զլոյս աշխարհիս այսորիկ ոչ տեսանէ»: Այս մասամբ համահունչ է Ալեքսանդր Ջամբակուր-0րբելիանիի այն հաղորդմանը, թե «Գեորգին 24 ժամվա ընթացքում մեծամասամբ աղոթում էր, ուտում էր, քնում էր եւ միայն երեք ժամ հազիվ թե տրամադրում էր աշխարհիկ գործերին» [68]:

Հ. Արղությանը մտահոգված էր նաեւ Վրաստանի ներքին խաղաղության խնդրով, որը կարող էր խախտվել մահմեդականների խռովություններից, ուստի այդպիսիք կանխելու համար առաջարկվում է «ի տարին երկիցս առեալ լիցի հարկ ի տաճկացն Ձերոց եւ մի առաքեսցին ի պատճառս սնոտի ինչ իրաց թագավորական հարկահանք ի նոսա, որով եւ նոքա խռովեսցին»: Ուշագրավ է քննարկվող նամակի նաեւ հաջորդ կետը. «Ի բոլոր տերութենէ Ձերմէ մատուսցին տասանորդքն հացին յարքունիս եւ ունելով Ձեր զշտեմարանս հացի ի տեղիս հարկաւորս, մի նեղիջիք ի ժամանակս պատերազմի ի ժողովելն զզորս, որով եւ պատճառեսցի զօրացն ցրուիլ, իսկ եթէ պատերազմ եւս ոչ ունիցէք՝ ի պակասիլն հացին տրեսցի ժողովրդեանն ի փոխ, որով թարց իրիք վնասու ունիք օժանդակ լինիլ նոցա, բայց ասեմ, զի մի յաճախիցէք զհրամանագիրս ի վերա շտեմարանապահացն բաժանել զհացս աբեղայից եւ երգեցողացն, այլ իւրաքանչիւր ոք բավականասցի իւրով ապրուստիւն»:

Անդրադառնալով Վրաստանի անվտանգության եւ արտաքին հարաբերությունների խնդրին, Հովսեփ Արղությանը խորհուրդ է տալիս Գեորգի թագավորին ունենալ պատրաստի զորք, որքան հնարավոր է շատ, որովհետեւ «թարց զօրաց սուտ են ամենայն ջանք, որոց եւ տացի ռոճիկ ի հանքացն»: Մշտական բանակի ծախսերը հոգալու համար անհրաժեշտ է աշխատանքային վիճակում պահել հանքերը, այլեւ «ի շեն պահել շրջակայ գիւղորայս նոցին, առանց որոց ոչ գոյ ինչ հաստատութիւն հանքացն»:

Ավարտելով այն միջոցառումների թվարկումը, որոնք իր կարծիքով կարող էին նպաստել Վրաստանի քաղաքական ու տնտեսական կայունության ամրապնդմանը, Հ. Արղությանը անցնում է հայ-վրացական հարաբերությունների բարելավման անհրաժեշտության հիմնավորմանը: Ակնարկելով Գեորգիի 1790 թ. համաձայնությունը Լոռու գավառը Շահամիր Շահամիրյանին ժառանգաբար տնօրինելու մասին հրովարտակ շնորհելու հանգամանքը, Հ. Արղությանը պահանջում է. «ԶԼոռին, զոր հաստատ գրով շնորհեալ էք աղայ Շահմիրին եւ նա եւս յանձնեալ է ի Մէլիք Ապովն, հաստատ պահեսջիք զայն ուխտ, որով ոչ թէ ի հովանավորութիւն ձեր հրավիրէք միայն զհնդկաբնակ Հայս, այլեւ Կարսն եւ Ախլցխայն դատարկեալ բնակչօք նոցա՝ լնանելոց են Փանբակն եւ Բօրչալուն:

Հ. Արղությանը հայ-վրացական հարաբերությունների կարգավորման կարեւոր հանգամանք է համարում նաեւ հավատարմության ու պարտավորվածության փոխադարձության պայմանը երկու ժողովուրդների միջեւ: Նա Գեորգիից պահանջում է. «Որովհետեւ ի ձեզ պարծեն միշտ Հայք եւ ուրախ են, թէ՝ ունիմք մեր թագավոր ի սերնդոց թագավորացն մերոց, պարտ է Ձեզ եւս բանիւ եւ գրով զհայրական իմն խնամ ցուցանել նոցա, զի տեսանելով զայդ, որպէս եղեալքն ընդ հովանեաւ ձերով Հայք՝ ջերմեռանդաբար ծառայեսցեն Ձեզ, նոյնպէս եւ արտաքինքն դիմեսցեն ի հովանավորութիւն Ձեր»:

Հովսեփ Արղությանը Գեորգիից հատուկ վերաբերմունք է պահանջում Էջմիածնի կաթողիկոսական Աթոռի նկատմամբ. «Զպատրիարգական Աթոռն սուրբ Էջմիածին եւ զսրբազան Պատրիարգ հոգեւոր տեառն ամենայն Հայոց միշտ ունիցիք ի պատուի եւ մի հատջիք ի նմանէ զնպաստ եւ զմխիթարութիւն, խնամելով զնա որպէս իսկական թագավոր Հայոց»:

Ավարտելով իր գրավոր առաջարկությունները, Հ. Արղությանը տեղեկացնում է, թե ունի նաեւ բանավոր հաղորդելիքներ, որոնք «ի լուսավորագունեղ որդւոյն Ձերմէ գիտասջիք զիմս վասն Ձեր զխորհուրդ եւ զդիտավորութիւն»:

Հովսեփ Արղությանը 1798 թ. մարտի 25-ին Պետերբուրգից Գեորգիին գրած իր հաջորդ նամակում ցավակցություն է հայտնում նրան հոր մահվան կապակցությամբ, շնորհավորում նրա գահակալությունը եւ խորհուրդ է տալիս Վրաստանում գահակալական պայքարը թուլացնելու համար «շահելով զստահակսն ածել ի հնազանդութիւն» եւ ի վերջո «զյանձնարարութիւն բոլոր ազգին, որպէս իսկական թագաւորի Հայոց, փութով զորդին ուղեւորել արժանաւոր պատասխանաւ ի դուռն կայսերական» [69]:

Պարսկաստանում գահ բարձրացած Բաբա-խանը Գեորգի 12-րդից պահանջում է խզել կապերը Ռուսաստանի հետ եւ որդուն պատանդ ուղարկել Պարսից արքունիք, խոստանալով նրան հանձնել Երեւանի, Գանձակի, Շաքիի ու Շիրվանի կառավարումը, իսկ հակառակ դեպքում՝ սպառնում էր արշավել Վրաստան: Այդ պահանջը Գեորգի թագավորը ստանում է 1798 թ. հուլիսի 3-ին: Դավիթ Արքայազնի իսկ վկայությամբ «քանի որ ես գահի ժառանգորդն եմ եւ գտնվում եմ ռուսական ծառայության մեջ, ապա Բաբա խանի հորդորումները մնում են ավելի համառ»: Բաբա-խանի վերջնագիրը առավել մեծ խուճապ է առաջացնում Վրաստանում: Պետերբուրգից Վրաստան վերադարձած Դավիթ Արքայազնը Բաբա-խանի պահանջի մասին 1798 թ. հունիսի 28-ի նամակով տեղեկացնում է Հովսեփ Արղությանին, թե «Թագավորը հրամայել է , որպեսզի դու հայտնես իշխան Բեզբորոդկոյին եւ Կուրակինին, որ մեր դրությունը չափազանց ծանր է ... Աշխատիր, խնդրում եմ, եթե գնահատում եք Վրաստանը եւ ակնկալում եք նրա օժանդակությունը, ապա գտեք այդ գործի համար որեւէ դեղամիջոց» [70]: Ստեղծված քաղաքական ծանր իրադրության մեջ Ռուսաստանից շուտափույթ իրական օգնություն ստանալու երաշխիքներ չունենալով, Գեորգի 12-րդը ժամանակ շահելու նպատակով հակվում է մի կողմից Պարսից արքունիքի հետ բանակցությունները շարունակելու եւ, մյուս կողմից, ինչպես հաղորդում է Դավիթ Արքայազնը, Թուրքական սուլթանի հովանավորությունը խնդրելու մտքին. «Եվ նման վտանգավոր դեպքում Գեորգի թագավորը, վախենալով Պարսից Բաբա խանի  զայրույթից, ցանկանում էր խնդրել Մեծ սուլթանին, որպեսզի Վրաստանին  ընդունի Թուրքական կայսրության հովանավորության ներքո: Սակայն այդ քայլի անհաճո հետեւանքների կանխատեսումները նրան ետ պահեցին այդպիսի ցանկությունների իրականացումից» [71]:

Տեղեկանալով այդ ամենի մասին եւ գիտակցելով ինչպես Վրաստանի, այնպես էլ Այսրկովկասի վրա կախված վտանգի իրական ու լուրջ լինելը, Հ. Արղությանը շտապում է Ռուսական իշխանություններին իր կողմից եւս հորդորել՝ միջամտելու Այսրկովկասյան գործերին եւ անընդհատ շտապեցնում է Գեորգի 12-րդին՝ դեսպանություն ուղարկել Ռուսաստան: Հ. Արղությանը նամակագրությամբ բանակցություններ էր վարում նաեւ Վրաց արքունիքի ազդեցիկ անձնավորությունների ու նաեւ Թիֆլիսի հայ համայնքի՝ արքունիքին մոտ կանգնած գործիչների հետ: Այդ առումով ուշագրավ են 1798 թ. սեպտեմբերի 9-ին նրա գրած նամակները Դավիթ Արքայազնին եւ իր եղբորորդի Սողոմոն Արղությանին: Սեպտեմբերի սկզբներին ստանալով Դավիթ Արքայազնի նամակը, որտեղ հայտնվում էր Բաբա-խանի մոտ Վրաստանից դեսպանություն ուղարկելու մասին, Արղությանը իր պատասխան նամակում զայրույթով գրում է. «Յուլիսի 21-էն գիրդ յամսոյսն ընկալաք ընդ պարոն Լաշկարովին եւ քնեազ Գարսեվանին եւ զարմացաք, որ դուք աճապարէք Ցիցի որդի թաւադ Գեօրկին ղրկել առ Բաբա-խանն, իսկ աստ ոչ եթէ զոք առաքէք, այլ մեր ղրկած Աւալի որդին եւս պահէք եւ մէկ օրինաւոր թուղթ չգրէք ոչ առ ամենաողորմած կայսրն, ոչ առ լուսաւորագունեղ քնեազն եւ ոչ առ ձեր դեսպանն.. » [72]:

Սողոմոնին ուղղված նամակում եւս կրկնելով իր զարմանքը, Հ. Արղությանը ավելի մանրամասն տեղեկություններ է տալիս ստեղծված իրադրության մասին. «Զարմանամ ես յոյժ ի յիմաստութիւնէ արքային մերոյ, որ պատրաստեալ է զաներն իւր առաքել ի Պարսիկս [73] եւ աստ մինչեւ ցայսօր ոչ եթէ զաներն, այլ մեկ ծառայ եւս ոչ առաքեաց եւ որպէս օրէնն էր, ոչ ծանոյց մեծի կայսերն զվախճան հօրն իւրոյ եւ իւր յաջորդելն զաթոռ նորա, ոչ այս միայն, մէկ օրինաւոր եւ ըստ կարգի գիր ոչ գրեաց մինչեւ ցայսօր, ոչ առ թագաւորն, ոչ առ լուսափայլ քնեազն եւ ոչ այլ առ դեսպանն իւր [74]: Չգիտեմ որպիսի անբախտութիւն է այդ երկրիդ տիրեալ. ոչ իմ այնքան աշխատանքն եւ գրածն ազդեաց իւրեանց եւ ոչ այդքան տառապանքն, ահն եւ երկիւղն, զորս կրէք, եւ ոչ պարոնի որդի Դաւիթի աստ գալն եւ մեծամեծ խօսիլն եւ այդր լռելն. ու՞ր է իւր խոստմունքն, որ ասէր շուտով գալ: Իսկ ողորմած կայսրն մեր սպասէ դոցա մարդոյն եւ կամ դարձին Աւալի որդի Գեօրկուն, որ եթէ կամին մտանել ենթ հովանաւորութեան իւրոյ, յայնժամ ցուցցէ զիւր ողորմութիւնն մեծ, որ ահա ունի պատրաստեալ, աւելի քան, զոր ինքեանք կամէին. թագ, ծիրանի, թուր, կաւալէր, աստղ եւ այլն ամենայն՝ իւրն եւ ժառանգին, եւս եղբարցն, զօրքն եւս պատրաստ է: Վասն ձեր՝ վերստին եւ այնց տեղեացն կամի տիրալ, ուր մեք շրջեցաք: Կռտածի ժառանգին ծանոյց, որ զնոսա մերն գիտասցէ եւ լռեսցի: Աւելի ի՞նչ առնէ, չգիտեմ, մինչեւ խոնարհեցաւ եւ ինքն գրեաց առ արքայն, առ ժառանգն եւ առ ձեզ, ողորմութիւն տեառն ընդ ձեզ է, մի երկնչէք» [75]: Հասկանալով հանդերձ Ռուսական արքունիքի նման պատրաստակամության իրական պատճառները, Հ. Արղությանը այնուամենայնիվ այդ բացատրում էր իր թափած ջանքերով. «այս ամենայն ծանուսցես արքային եւ արքայորդւոյն, ես իմ պարտուցս զերծայ, այժմ ինքեանք գիտասցեն» [76] եւ դեռեւս հույս ուներ ռուսական զորքի մտնելուց հետո Այսրկովկասում տեսնել Ռուսաստանի հովանու տակ գոյատեւող Հայ-վրացական միացյալ թագավորություն: Բացատրելով իր ջանադրության դրդապատճառներն ու նպատակները, նա հիշեցնում է. «Իմ կամքն է ծաղկեցուցանել զդոսա եւ կոչել ոչ միայն թագավոր Վրաց, այլեւ Հայոց» [77]: Անդրադառնալով Պետերբուրգում գտնվող հայ մելիքների ճակատագրին, Հ. Արղությանը գտնում է, որ նրանց «բանն կախեալ կայ ի դոցանէ (իմա՝ Վրաստանի ճակատագրից - Պ. Չ. ) եւ Աստուծով լավ են լինելոց, ասա նոցին ընտանեացն՝ լինիլ միամիտ» [78]:

Բերված այս նամակը ցույց է տալիս, որ եթե 1780-ական թվականներին Հ. Արղությանը դեռեւս հնարավոր էր համարում Հայկական թագավորության վերականգնումը, ապա 1790-ական թվականների վերջերին այլեւս միակ հնարավորը համարում էր Հայ-վրացական միացյալ թագավորության ստեղծման հեռանկարը: Կասկածից վեր է, որ նա միայնակ չէր իր այդ տեսակետի մեջ, նրան հետեւում կամ համախոհ էին նաեւ հայազգի հասարակական այլ գործիչներ եւս:

1798 թ. երկրորդ կեսին ինչպես Ռուսական արքունիքը, այնպես էլ Հ. Արղությանն ու Արցախի մելիքները սպասման մեջ էին: Ստեփան Դավթյանին ուղղած նամակներում Հ. Արղությանը շեշտում էր սպասողական այդ վիճակը. «Ի Վրացտանու սպասելն մարդոյ՝ առաքեցելոյ ի նոցանէ եւ սոցա՝ ըստ ամենայնի ձեռնտու պատրաստ լինիլն նոցա, վասն պահպանութեան իւրեանց» [79], գրում էր նա իր 1798 թ. սեպտեմբերի 30-ին ուղարկած նամակում, իսկ նույն թվականի դեկտեմբերի 2-ին «քնեազ Սոլոմոնին ու պարոն Եսայուն» գրած նամակում հիշեցնում էր Պետերբուրգում սպաողական վիճակը «գալստեան քնեազ Ավալովին» [80]:

1798 թ. դեկտեմբերին Պետերբուրգում ի վերջո ստացվում է Գեորգի 12-րդի կողմից Ռուսական արքունիքին ուղղված դիմումը, որտեղ առաջարկվում էին այն պայմանները, որոնց ընդունելու դեպքում հնարավոր էր համարվում ապավինել Ռուսաստանի հովանավորությանը: 1798 թ. դեկտեմբերի 15-ին Գրիգոր վարդապետին ուղղած նամակում Հ. Արղությանը ծանուցում է. «Վրաց Գօրկի արքայի բոլոր թագավորութիւնն իւր մատուցանելն [81] ի խնամակալութիւն կայսերն մերոյ եւ սոցա պատրաստիլն առաքել ամենայն շուք թագավորական հաստատուն դաշամբ Վրաց արքայի զբոլոր բանն իւր՝ մեզ յանձնելն ընդ քնեազ Գարսեվանին» [82]: Ի՞նչ է նշանակում «մեզ յանձնելն»: Պետերբուրգում Գեորգի 12-րդի նամակի ստացվելուց անմիջապես հետո՝ դեկտեմբերի 16-ին, Վրաստանի դեսպան Գարսեւան Ճավճավաձեն Ռուսական արքունիք է ներկայացնում Գեորգի 12-րդի 11 կետից բաղկացած պահանջները: Առաջարկվում էր Վրաստան առաքել 3000-անոց մշտական զորք՝ Վրաստանի պահպանության համար, թույլատրել Արցախի մելիքներին հպատակ ժողովրդի հետ միասին եւ Վրաստան ներգաղթելու ցանկություն հայտնած Ուրմիայի շրջակայքում ապրող քրիստոնյաներին (հայեր եւ ասորիներ) ընդունման եւ տեղափոխման արտոնում, վրաց-պարսկական հարաբերությունների բարելավում եւ այլն: 1799 թ. հունվարի 1-ին Պետերբուրգից Գրիգոր վարդապետին գրած նամակում Հ. Արղությանը գոհունակությամբ նշում է. «Վրաց բանն ընկալնուլն թագաւորին եւ պատրաստելն զամենայն ըստ խնդրոյ նորին. նոյնպէս եւ մէլիքացն բան՝ լինիլն բարւոք» [83]: Հայ հասարակական գործիչները հասկանում էին, որ Այսրկովկասում հայ ժողովրդի ազատագրման հարցի լուծումը շաղկապվում է Ռուսաստանի քաղաքականության հետ, իսկ այն կառուցվում էր միջազգային հարաբերությունների բոլոր հանգամանքների հաշվառումով եւ պայմանավորվում էր առաջին հերթին Ռուսաստանի հեռամետ նպատակների իրականացմամբ: Ըստ այդմ էլ հայ գործիչները ստիպված են լինում որոշակիացնել իրենց պահանջները, դրանք իրական հողի վրա դնել, միահյուսել այն Ռուսաստանի քաղաքականության հետ եւ որոշակի փուլեր սահմանել վերջնական նպատակին հասնելու համար:

Ռուսաստանի համար Այսրկովկաս մուտք գործելու համեմատաբար անաղմուկ միջոցը Վրաստանի հովանավորի դերում հանդես գալով այնտեղ Ռուսական զորք մտցնելու ուղին էր: Մելիքների ու Արցախի հարցը լծորդվում էր առաջին փուլում ռուս-վրացական հարաբերությունների զարգացման ընթացքի հետ, եւ հայ գործիչները անհամբեր սպասում էին այդ հարաբերությունների դրական՝ երկուստեք ընդունելի տարբերակով, զարգացմանը: Ռուսաստանի նպատակների իրականցումը, ըստ հայ գործիչների, պետք է տեղի ունենար ոչ թե ի հաշիվ Վրաստանի ու վրաց ժողովրդի շահերի ու իրավունքների սահմանափակման, որի հետ սերտորեն պայմանավորվում էին նաեւ հայ ժողովրդի շահերը, այլ հանուն այդ շահերի ընդլայնման ու արմատական պաշտպանության: Նշված հարցերի պարզաբանմանն էր նվիրված Ս. Լ. Լաշկարովի եւ հայ մելիքների միջեւ 1798 թ. դեկտեմբերի 21ին կայացած զրույցը, որի մասին հաշվետվության կամ ավելի ճիշտ՝ սղագրության մեջ նշվում էր, թե մելիքները այն հարցին, թե «Ու՞ր կնախընտրեին տեղափոխվել. Վրաստա՞ն, թե՞ Ռուսաստան», պատասխանեցին, որ «իրենց համար միեւնույն է՝ Ռուսաստանում ապրել թե Վրաստանում, որովհետեւ եւ սա նույնպես Ռուսաստանի ենթակայության ներքո է, ինչպես եւ իրենք ռուսներն են, սակայն թողնելով այդ Բարձրագույն վճռին եւ տեղափոխված լինելով արդեն Վրաստան, Քրդստանում եւ Բայազետում ապրող մյուս հայերին ավելի հարմար կլինի ժամանակ առ ժամանակ տեղափոխվել եւ բազմապատկել իրենց քանակն ու զորությունը, քան այն դեպքում, եթե իրենք տեղափոխվեին Ռուսաստան, որպիսի հարմարությունից քրդստանցի եւ բայազետցի հայերը Ռուսաստանի սահմանների հեռավորության պատճառով կզրկվեն, որն այս վերջիններիս համար, որոնց թիվը հասնում է մինչեւ 60 հազար ընտանիքի, ցավալի կլինի, քանզի եւ նրանք, տառապելով հագարացիների լծից, որի ներքո գտնվում են, խիստ կցանկանային միավորված լինել իրենց՝ մելիքների, հետ՝ կառավարման ու դատավարության համար եւ որպեսզի լինելով միեւնույն ազգի եւ դավանանքի՝ մնային իրենց հետ, եւ որ այս բոլորը նրանք՝ մելիքները, հանձնում են Նորին Բարձրագույն Մեծության կամքին՝ իրենց փրկությունը սպասելով միայն նրանից» [84]:

1799 թ. փետրվարի 11-ին Ռուսաստանի Արտաքին գործերի կոլեգիան պատասխան նոտա է հանձնում Գարսեւան Ճավճավաձեին՝ 1798 թ. դեկտեմբերի 16-ին նրա ներկայացրած պահանջների քննարկման արդյունքների մասին: Գ. Ճավճավաձեին պատասխանում են, որ 3000-անոց զորքի պահանջը կատարվում է, հայ մելիքները իրենց հպատակ ժողովրդով կդրվեն Վրաստանի ենթակայության ներքո, սակայն պետք է իրավունք ունենան անհրաժեշտության դեպքում անկաշկանդ փոխադրվելու Ռուսաստան:

Վրաց-ռուսական հարաբերությունների նման զարգացումը շուտով հայտնի է դառնում ինչպես Այսրկովկասում, այնպես էլ Պարսկաստանում: 1799 թ. մայիսի 15-ին Էնզելիում ռուսական հյուպատոս Մ. Սկիբինեւսկին գրում է Արտաքին գործերի կոլեգիա. «Բաբա-խանը Շուշիի Իբրահիմ խանից տեղեկություն է ստացել, որ Ռուսական զորքերը գալիս են Վրաստան, որպեսզի գրավեն նաեւ Երեւանը ու Ղարաբաղի հայերին տեղափոխեն Վրաստան ու Մոզդոկ: Ուստի Բաբա-խանը հրամայել է Սուլեյման խանին զորքերի մի մասը առաքել Երեւան՝ կայազորի փոխարեն եւ բերդում ունենալ Ղաջար երեւելիներից մեկը, որի հրամանատարության ներքո լինի նաեւ կայազորը, իսկ Իբրահիմ խանին գրել է, որպեսզի ետ պահի հայերին փաղաքշանքով» [85]

Ռուսական արքունիքը Մ. Սկիբինեւսկու միջոցով Բաբա-խանից պահանջել էր չմիջամտել Վրաստանի գործերին, որովհետեւ Վրաստանը գտնվում է Ռուսաստանի հովանավորության ներքո [86]: Այսրկովկասում գործողությունների ծավալման համար կարծես ամեն ինչ արդեն արվել եւ պատրաստ էր, սակայն ժամանակն անցնում էր, իսկ զորքերը չէին շարժվում: Հ. Արղությանի կարծիքով այդ դանդաղումը պայմանավորված էր Ավստրո-ռուսական հարաբերություններով. «Իմփերատորի եղբօր գալուստն աստ (իմա՝ Պետերբուրգ - Պ. Չ. ) եւ նշանվիլն ընդ Աղէքսանդրիա Պավլովնին: Վասն այսմ եւ փոքր ինչ յամիլն զՎրաց բանն» [87]:

1799 թ. փետրվարին Պետերբուրգում եւ Վրաստանում արդեն տեղեակ էին Պավել Առաջինի կարգադրությունների մասին. «Արքայի ամենայն պարգեւքն, որպէս յառաջ գրեալ եմք, պատրաստի գոլն, զօրացն եւ թօփիցն հրաման լինիլն գնալ առ յինքեանս:... Կավալինցկի՝ սկիզբն գնալն ի Թիֆլիզ որպէս չերեզվեչայնայա պասլաննիկ, այսինքն՝ մեծ, որպէս պատկէր թագաւորի: Գալն Կավալինցկուն՝ հանդէպ առաքել զմի արքայորդի, զայս ամենայն գրով պատրաստի լինիլն: Մելիքներին՝ յանձնելն արքային՝ հետեւիլ եւ նոցա կամքն լցուցանել Ունիլն մեր յոյս, որ արքայն սիրեսցէ եւ ժողովեսցէ զազգս մեր ընդ հովանեաւ իւրով» [88]: