Պանդուխտի կեանքէն

Ա.

Ճրագալուցի իրիկունն էր, եւ եկեղեցիէն կը դառնային։ Կէտէկ Բաշայի զառիվերը բաւակա՜ն խոնջութիւն կը դնէր նժդեհ ճակատներու վրայ, ուր տխրութեան մթագոյն ստուերը ցաւած հոգիներու շուքն, յօնից սեւութեան հետ կը խառնուէր։ Արդէն մէկ շաբաթ էր որ, – Ծաղկազարդի օրէն մինչեւ Ճրագալոյց – դրսեցիներու ամբոխը գունդագունդ կ’ելնէր ու կ’իջնէր այդ զառիվայրը, զառամ հասակները, կոր ու կծկեալ, եկեղեցուոյ առջի զանգակին՝ տաճարէն ներս կը մտնէին իբրեւ յառաջապահ գունդ, իսկ երբ բազմութիւնն, այդ դարվերը կ’ելնէր, տարէցները կը շինէին վերջապահը՝ մերթ ուղղաբերձ շիտկուիլ փորձելով՝ ազատ շնչառութիւն մը ընելու, եւ մերթ յիշատակի բեռ մը թօթուելու համար, ակամայ կաց առնելով. հոգեկան տեսարաններ կը պարզուէին այդ ճանապարհին վրայ։ – «Ութը տարի է որ էս անիծած դարվերը կ’իջնեմ ու կ’իջնեմ. առաջ թախաթ կէր, ուժ կէր. ճամպահն էլ կարճ էր. գիտես թէ տարէց տարի երկնցաւ. կ’ելնիս կ’ելնիս, անիծածին ծայրը ճոթը չգար»։– Հա՛, խէր օրհնած, չես ըսեր որ մեր կեանքն երկնցեր է. հապա ճամպահը. մկա խենթեցա՞ր…։

Նատոն, Մայր եկեղեցուոյ դուռներն ու քարերը, դուրսեցիի թարմ հաւատքով, պագնելէն պագնելէն, քիչ մը ուշ մնացած էր եւ Կէտիկ Բաշայի այդ դարվերին կէսը կը բռնէր իր տարեկիցները։ Բաւական յոգներ էին։ «Տէ քալեցէք նայիմ»։ Խրախուսիչ ձայնը թեթեւ գրգիռ մը եղաւ այս զառամ ոսկրներու սրսուռ ձիւնին վրայ քսուող խաղ հովին պէս, որ հազիւ երեսանց ձիւնեղէն թեթեւ փոշի մը կը հանէ՝ առանց զանգուածն երերցնելու յատակէն։ Վերջին փորձով իրենց քայլերը կ’երազեն. մանկական մրցում ի տես կուգայ. առաջ անցնողը կը յոխորտայ իր յաղթանակին վրայ, իսկ ետ մնացողը կը քրտնի ամօթին կարմրովը։ Դարվերը կ’սպառի, իբրեւ ի ծայր ասպարէզին վայրիկ մը զտեղի կ’առնուն եւ խոնջո՜տ նայուածք մը կը ձգեն վերէն վար մինչեւ Քում-Քաբուի ծովն, որ հանդարտիկ կը տարածուէր վերջալուսի տժգոյն շողերու եւ իրիկուան ստուերներուն տակ։ Մէկն՝ «Ես մէկ էլ վար չպիտի իջնիմ. եթէ ասանկ եթի, մէկ օր ճամպահն կը մնամ». ուրիշ մը «Խենդ ես ի՛նչ ես. հիչ հայ քրիստոնեայ մարդ առանց ժամի կը մնա՞յ տէրունական օրեր. չէ՞, մենք էլ հայ ենք, քրիստոնեայ ենք»։ Քանի մը ձայներ մէկանց կը մռըլտան՝ հինցած խողովակէ մը դուրս ելած շփոթ աղաղակի մը նման. «Նատօն ուժ ունի, մեծ մեծ կը ջարդի. թող ինքն էլ, մեզի պէս, աս ղուրպաթի դուռ 10-20 տարիներ բեռի տակ ծռէր, կը տեսնէր թէ հիմա լեզուն ի՛նչպէս կարճ կ’եղնէր, հոգիս-տունս քակուեցաւ. մարմիններանցս վրայ հալ չը մնաց փշրանքի չափ»։ Երրորդ մը. – Է՜հ, ի՛նչ ընենք. Աստուած ոտից ձեռքից չձգէ մարդս. գոհութիւն տուէք, երթա՜նք. կը քալէին…։

Բ.

Ամբոխը կը լուծուէր ոլորմոլոր փողոցներու մէջ։ Այս երեկոյ գինետանց մթին անկիւնները պանդուխտ չերեւցաւ, եւ յոյն գինեպանի սեղանին վրայ աղտոտ քսակէ դրամը չգլորեցաւ։ Բանուոր ու ժամուոր միեւնոյն ժամուն սրբութեամբ եւ սիրով կը կոտրեն Ճրագալուցի սեղանին հացը։

Ժամը չորսը կը զարնէ գիշերապահին ճոկանին հետ։ Վէզիր խանին պատերը դէպի վեր կը ցցուին լուսնի շողերուն մէջ. շէնքին սեւ ստուերն, ուրուատիպ հոգին կենդանի մեռելոց, իր թեւերը կը տարածէ։ Երկաթի դուռներ ու փեղկեր քարաշէն կամարներու տակ կը բանտեն անաշխարհիկ մարդկութիւն մը։ Անկիւնը պատուհանի մը աղտոտ ապակիներուն վրայ ճրագին տժգոյն բոցը կ’երեւար, օրհասական դէմքի մը վրայ վայրկենական կարմրութեան պէս։

Քնացած էին ամէնքն ալ, բարձերու վրայ դէմքերը կը կարմրէին. հեղձուցիչ օդն, որպէս թէ ի զնտանի՝ ստուար կամարներու տակ, կը ճնշէր կուրծքերը. քրտինքը, պա՛ղ կամ կրակոտ, իր հատիկները կը շինէր. անդին մէկը կը խռկայ, ասդին մէկն իր կողմը կը փոխէ ոտքերն ուժգին տախտակներուն զարնելով. ուրիշ մը մրթմրթալով՝ կռնակին վրայ կը տարածուի ուղղաձիգ ոսկրներու չըթրտուքով եւ մեքենաբար խաչ մը կը շինէ կուրծքին վրայ՝ դաստակը ճակտէն սրտին վրայ նետելով. մերթ ընդ մերթ «փառք քեզ Աստուած» բառերն ալ հեղձուցիչ օդին մէջ հեգնութիւն մը կը յօրինեն։

Նատօի քունը չէր եկած տակաւին. իր ծխանը կուռ կուռ կը քաշէ. համրիչի սեւ հատիկներն ալ մատներուն մէջ կ’ելնեն ու կ’իջնեն շըխըռտալով։ «Քէ խուրպան եղնիմ, Աստուած, աս ի՞նչ է. հանգիստ քուն ալ չտուեցիր մեզ, չէ՞ մենք քու հաւատարիմ ծառաներն ենք, ո՛չ մէկ ժամանակ տաճարներու մէջ եղն ու մոմը պակաս ըրինք։ Առտու իրկուն քեզ չենք մոռցեր. աղքատին տուեր ենք, խեղճին ողորմեր ենք, խաչիդ նշանը երեսի վրայ դնելով ա՛յնպէս անկողին մտեր ենք, եւ դարձեալ խաչովդ ելեր ենք այդ քունի գերեզմանէն. չէ, չէ, ի՞նչ եղաւ քեզի։ Մեր ճահիլներ կ’ըսեն որ հիմա Աստուած առջինը չէ, անիրաւ տեղը երես դարձուցեր է մեզ։ Եթէ դարձեր ես դու, վալլահ մենք լէ կը դառնանք. դո՛ւն գիտես. եւ յանցանքը Նատօի վրայ չդնես, մեղքն յանցաւորին շլինքը…»։

Քանի մը վայրկեան ետքը ծխափողն ինկած էր մէկ քով եւ Նատօ թմրած քով վրայ կը ծռէր։ Արախչին փոշիկներու տակ վեր կ’ելնէր եւ հազիւ գանկին վրայ կը նստէր. ճաղատ ճակտին վրայ քանի մը սպիտակ մազեր կ’երկարէին չոր ծառի մը ճիւղերուն պէս, եւ խոշո՜ր գիծեր կը թողուին մէկ ծայրէն ի միւս ակօսաձեւ։ Երեսն յարդարուն էր. լայնկեկ դէմքին ու այտերուն վրայ նահապետական անմեղ կենաց սրբութիւնը կը նստէր, հոգեկան տագնապի մը վերջին ճգունքն ալ, նոր հանդարտած ալիքներու պէս, կ’ելնէին ու կ’իջնէին։ Աջ ձեռքը կուրծքին վրայ էր իբրեւ կափարիչ՝ կարծես հոն ամփոփելու բուռն կատաղութեան հոսանքն որ քանի մը վայրկեան առաջ, ճնշուած շոգիներու պէս, զգացուցած էր թէ յատակն եռացող կաթսայ մը կը խշրտայ բա՛րկ ու բուռն կրակի վրայ։ Թանձր շնչառութիւնը մերթ ընդ մերթ օդի հոսանք մը կը հանէր, եւ ծխախոտին վերջին մուխն երկարելով ոլորելով կ’երթայ կը քսուի ծերուկին պասքեալ շրթանց վրայ, որք կը կծկուէին, կ’երերային տակաւին՝ մուխը ծծելու դիւրագրգիռ զգայնութիւնը չկորուսած. «օ՜խ»… քնոյ մէջ ծծելէ դադրած չէր։ Ծխախոտի վերջին թելիկները կը վառէին, յանկարծ մէկը շնչարգել՝ ի նիստ կ’ելնէ եւ աչքերը շփելով կը նետէ վերմակը Նատօի վրայ. ճրագը կը մարէ եւ դարձեալ անկողին…։

Գ.

Վէզիր խանը քնոյ մէջ էր. երազը խռովեալ հոգիներու վրայ կը տանջուէր արդէն. շատերն իրենց տնակը փոխադրած էին ծովերէ ու աշխարհներէ անդին։ Մեռելութեան մէջ աղմկայոյզ փոթորիկը կը գոռար՝ փրփուրներ դիզելով շրթունքներու եւ շողիքը բարձերու վրայ՝ քրտինքի հետ խառն։

Ժամը կը զարնէր ութուկէս։ Եկեղեցւոյ զանգակներն, օդին մէջ իրենց խորին արձագանգը կը նետեն աղօթքի ու բուրվառի ծուխին պէս. ժամկոչին ճոկանն ալ քրիստոնեայ թաղերը կը դղրդէ։ Ղամբարներն հետզհետէ կը վառին. կակուղ բարձերու վրայ քնքուշ գլխիկները աջէն ի ձախ կը դառնան. եւ հէք ստնտուն որրանի վրայ ծռած՝ քնոյ ծանրութիւնը կը վանէ եւ վայրկեան մըն ալ, աչքերը մէկ քով դարձնելով, կը տեսնէ իր նորատի հանմին երկար գիսակներն որք ցիրուցան կ’երկարէին անկողնէն դուրս եւ անհոգութեան ճշգրիտ օրինակ մը կը գտնէ։ «Հանըմըս, կը մրմռայ, իր մազերուն պէս անհո՜գ պառկեր է»։ Դուրսը «Օրհնեալ է Աստուած»ն ու «Քրիստոս յարեաւ»ն, հովին թեւերուն վրայ նստած, գերեզմանոցներու մէջ կը սփռին եւ հոգին տակ փշրած ոսկորները կ’երերցնեն կենսաբեր զօրութեամբ։ Սակայն զանգակին ղօղանջն ու ժամկոչին ձայնը միմիայն խաներու պատերէն ներս չեն զօրեր։ Պանդոկապետը, տակաւին քուն ընդ արթուն դուրս կը վազէ. խոշո՜ր բանալի մը իր ծակերուն մէջ կը դառնայ, եւ երկաթի դուռն է՝ կը ճռնչէ իր կռնակին վրայ։ Պատուհանները կը կարմրէին ճրագներու լուսովը. յօրանջիւնի եւ ոսկրներու կոտրտուքին մէջ՝ «օրհնեալ է Աստուած»ը կը լսուի. «տղերք, ուշ մնացինք. քիչ մը շարժեցէք»։

Նատօ կը քնէր տակաւին. ծխափայտն իր տիրոջ պէս անշարժ իր տեղէն, հանդարտ կը պառկէր։ Սենեկին դուռը կը բացուի, օդի անխառն հոսանք մը ներս կը մտնէ եւ թեթեւ շնչառութիւն մը զգալի կ’ըլլայ։ Ծերունին կ’երերայ. ճրագին լոյսն, աչքին կիսաբաց պատռուածքներէն, բիբերուն վրայ կը քսուի թեթեւ շունչի մը պէս, եւ սարսուռը կ’անցնի մեղմով ծայրէ ի ծայր՝ հասկերու վրայ թռչող ծալքին պէս։ Աչքերը բացուած էին եւ ինքն ալ շիտկուած ի նիստ կը նայէր, բայց տակաւին սթափ չէր։ Հասկցան թէ Նատօ քնոյ մէջ շա՜տ բան տեսեր էր։ «Խէ՜ր եղնի, Նատօ. պատմիր նայինք»։– «Խէ՛ր իմ աղբրտանց վրայ. մկա էրծի մէջ էի. մեր տուն տեսայ, դուար տեսայ, մեր քուլ ու քուլֆաթ տեսայ, մեր լաճեր զըմէն տեսայ։ Մուրատ մեծցեր ա՛. Մուշեղ, իր արեւուն ղուրպան, պօյին ղուրպան, ծառ մըն է եղեր. իրաւ, մարդ ո՛րչափ նայի, չկշտանար. քովս կանչեցի, բռներ էի, իր խաժուկ աչքերը պիտի պագ անէի, էս անիծուած դուռը ճռճռաց, ճրագի լուսն էլ, սատանորդու պէս, եկաւ աչիցս մէջ մտաւ եւ արթնցայ»։ Այս բառերն արտասանելով՝ զառամ գլուխը բարձին կը կրթնցնէ որպէս թէ քունն ու Մուշեղը վերստին գտնելու։ Եւ թմրութիւնը կուգա՜ր ծանրաշարժ, բայց ոչ երազն ու սիրուն լաճեր, եւ ոչ գոմէշներն ու իր տունն երեւցան այս անգամ։

Հազիւ քառորդ ժամ անցեր է. ժամուորն սկսած է խաներէն դուրս թափիլ, Նատօ մոռցած ինքզինքն, երանութեան ժամերուն ետեւէն կը վազէ թմրած։ Դրացի սենեակին մէջ անուշի՜կ ձայն մը սկսած էր երգել. – գիւղական մաղթանքն էր. դուռը կը բացուի, նուագը ներս կը մտնէ անուշի՜կ մրմունջին հետ եւ կը տատանի ականջին ցնցուղներուն վրայ.

Աղօթարանը բացուեցաւ

   Ժամանակ է զարթնելու.

Երթանք ախոռ, գոմշուկները

   Լըծենք գութան վարելու.

Դէ՜հ գոմշուկներս ելէք ելէք

   Արտն երթանք աշխատինք…։

«Աղօթարան, գոմշուկ եւ գութան» զծերունին այնպէս կը ցնցեն որ այլ եւս ոչ քուն կը մնայ եւ ոչ թմրութեան հետք մը։ Դուրս կ’ելնէ՝ երեսին վրայ խաչ մը հանելով։ Աղօթկողմն սպիտակցած էր. եւ քիչ մը ետքը Կէտիկ Բաշայի զառիվայրը կ’իջնէր ծերունին։

Մայր եկեղեցին հագուած էր. խաներու մարդիկ կը լեցնէին դատարկութիւնը. «վա՜խ վա՜խ, ասոնք ամէնքն ալ մեր տղերք են, հոս տեղ չէ մնացեր որ ծունկ մը աղօթք դնէ մարդ, եւ մեր տաճարներ մկա մարդ չկայ։ Փոքրիկ տղաներ կ’երգէին. իր թոռնիկներ միտքը կուգան, եւ արցունքն է ծերուկին աչքերուն մէջ կը շողայ։

Վաղը դարձեալ Զատկի տօն. նոյն գիշերը պիտի անցնի խաներու վրայ. դրսեցիներու բազմութիւնը պիտի իջնէ ու ելնէ Կէտիկ Բաշայի զառիվայրն ու զառիվերը. Նատօ, այն զայրոյթը պիտի նետէ կրակոտ կսկիծներու հետ. եւ մեք երբ մեր տուներէն ներս մտնենք «Քրիստոս յարեա՛ւ»ն աւետելով ցնծալից, այդ ծերուկ մարդը Վէզիր խանի մէկ սենեակը պիտի քաշուի առանձին, ծխափողը բերնին, համրիչը մատներուն մէջ եւ սրտի դատարկութիւնն իր չորս քովերը նստած։

Ո՞վ է այս Նատօ [1] ։ – Իր անուան պէս աննման ծերունի մըն է, կոճղ մեծ ընտանիքի մը, 40-50 ճիւղեր ունի իր բնոյն վրայ բարձրացած. զաւակներ ու թոռներ ունի, հարսներ ու աղջիկներ ունի. 100 էն աւելի արջառ իր ախոռին մէջ կը կապէ. գոմշուկ ու գութան ունի, հազարաւոր այծ ու ոչխար ունի։ Իրաւ, ծերունի՛դ աննման, դու Սուրբ Գրոց Աբրահամէն աւելի մեծ ես, Նոյին կը համեմատիս աւելի. եւ Աստուած չի կրնար իրեն գտնել քան զքեզ «այր արդար եւ երկիւղած»։ Եւ սակայն մեր աչքին ոչինչ ես, վաղը ժամէն սենեակդ կը դառնաս, թոռներդ չես գտներ համբուրելու եւ օրհնելու. հարսներդ ձեռքդ չեն պագներ. կը նստիս, կը քաշես ծխափողն եւ անոր կծու մուխը կուտաս թոքերուդ եւ աչերուդ։ Ես կուգամ կը համբուրեմ ձեռքդ. դիր աջդ գլխուս վրայ, կը հաւատամ թէ քան զքահանայինն առաւել սրբագոյն է…։ Դու հռչակեալ բարերարներէն աւելի մեծ ես. ամէն օր սեղանէդ կ’ուտեն ունեւորն ու չքաւորը, մինչդեռ ոչ ոք զքեզ կը փնտռէ հոս եւ ոչ մէկուն սեղանին հրաւիրուեցար իբրեւ նահապետ։ Երէկ զքեզ չոր տախտակներու վրայ կը գտնէի, յուսահատ դէմքեր զքեզ կը պատէին, ծխափայտը դողդոջ մատներուդ մէջ կ’երերար, եւ կծու մուխն այրած դէմքդ, խորշոմեալ ճակատդ ու արցունքոտ աչքերդ կը շոյէր։