Պանդուխտի կեանքէն

Ծիծառը դարձաւ եւ մեր կտուրներու տակ իր բոյնը կը գտնէ. արագիլն եկաւ եւ մեր բարտիներուն վրայ կը նստի հիմա. Եփրատի սառերը լուծուեցան. սար, սարաւանդ ծաղիկ ու ծիծաղ կը հագնին, եւ մեր ծովակներն ալ հանդարտիկ կը ծփծփան թռուցիկ կապուտակով։ Թեթեւ հողմիկը մեր լծվարին տա՜ք երեսներն, եզան ու գոմշուն ճակտին բաշերը կը շոյէ. ցորենը, գարին, գիւղերու եւ քաղաքներու շուրջը կ’երերան ծալ ծալ։

Ժա՜մ կենաց, ժա՜մ մեռելութեան։

Ամէն երկուշաբթի մեկնելու կամ որ ճիշդն է մեռնելու օր է։ Արեգական շողերը հազիւ վար ինկած մեր ծխաններու վրայ, ղարիպին պարկերը, պայուսակները կը կապուին. նորատի հարսնուկն, որ Ս. Սարգիսին ճակատ ճակտի դրած էր եկեղեցուոյն մէջ իր սիրականին հետ, քանի մը վայրկեաններ միայն ունի իր սիրականէն. պառաւ մամիկը, զառամ ծերուկը քար պիտի դնէ իր կուրծքին ու սրտին վրայ, արցունքն ու հառաչքը խեղդելու, խնայելու իր հարսնուկին, որ աւելի սփոփանքի պէտք ունի։

Ժամադրութեան վայրը որոշուած է. ամէն հասակ գիւղին գլուխը կը դիմէ, մանուկ, ծերուկ, հասուն, տհաս՝ վերջին արցունքն եւ ցաւերն իրարու խառնելու։– Ո՞ւր են, պակաս կա՞յ։– Նոր փեսաները չեկան տակաւին, տէ՛ր հայր։ Դուռ դրացնի, մանր ու մեծի «մնաք բարով»էն ետքը, վերջին տեսութիւն մը կայ նորապսակ սիրականներու, արցունքի եւ լացի արարողութիւն մը առանձինն։

Այդ քանի մը վայրկեաններու մէջ սարերու հարսը կ’ուխտէ հաւատարիմ մնալ իր ամուսնոյն տարիներու թուոյն մէջ, զոր Աստուած միայն գիտէ որոշ համրել։ Այդ բաժանման ցաւերն զգալու համար հարկ չկայ որ մարդ գիտուն կամ կիրթ ըլլայ. կը զգան մեզի չափ, կը կրեն մեզի չափ, կը յուզուին մեզի պէս. ուխտի արարողութիւնը կ’աւարտի, հարկ է որ արցունքի մէջ «մնաս բարով»ն ու «երթաս»ը խեղդեն, եւ հարսն իր սիրականին ետեւէն դուռը փակէ, փակէ գուցէ մինչեւ յաւիտենականութիւն, եւ ամփոփուի տանը մէջ անկիւն մը արեւն ու լոյսը չտեսնելու այդ օր, իր հառաչանքները դաշնակելու։ Այո, երգեր կան, կրակի երգեր հառաչանքով եւ կսկիծով շինուած։

Կ’երթա՞ս. Աստուած քեզի հետ,

Ուղիղ ճամբէն չընկնիս ետ.

Թէ ինձմէ զատ ե՛ար սիրես,

Իմ մեղք քու վիզ քարի պէս։

Կ’երթա՞ս, ճամբու դընեմ ե՞ս.

Թող ուրիշներ ճամբեն քեզ.

Շատ աղաչանք Աստըծոյս,

Բայց զուր գընաց ամէն յոյս։

Դուռը ձեռքո՛վըդ փակէ,

Դարձիր անգամ մ’ալ նայէ.

Տես թէ ի՜նչպէս ծիծեռնակ

Նըստեր է մեր ցըւքին տակ։

Դարձիր նայէ՛ ծառերուն,

Չընես կարօտ քու սիրուն.

Մեր խնձորին չըմոռնաս,

Ուր որ առինք սիրոյ դաս։

Օր մը ղարիբներու հետ քանի մը ժամ ճամբորդելէ ետքը, համատի մանուկներով դարձանք գիւղ եկանք. գիտես թէ գերեզմանոց կը դառնայինք։ Դրացնի մը տունը մտանք։ Նորատի կին մը – տակաւին բնաւ մոռցած չեմ – քարէ սանդուխին վրայ կարի նստած կը մրմնջէր լալագին։ Ընկերս իր մանկիկն էր որ երիտասարդ հօրը յուղարկ գացած էր։ Կինը տեսաւ զմեզ, եւ ահա – անշուշտ աւելի եւս խռոված – ցատքեց իր տեղէն կարօտով գրկեց իր մանկիկն ու անյագ կը համբուրէր. երեսներն ու ձեռքերը հոտոտեց, գանգուր մազերն ու խաժուկ աչքերը բուռն տարփանօք պագա՜ւ ու պագաւ։ Գիտես թէ տակաւին կը լսեմ այդ համբոյրին ձայնը. տեսարանը մտքիս առջեւ է, մայր ու մանկիկ իրարու պլլուած։ Դառնամ, այս նիւթերու մէջ երկար դեգերիլ կարելի չէ։

«Հրամեցէք, Տէր Հայր, ամէնքն ալ եկած են»։ Գեղջուկ քահանան քիչ մը բարձրկեկ կը կենայ. գլխարկները վար կ’առնուին, անշշունջ լռութեան մէջ «Տէր ուղղեա՛ զգնացս մեր ի ճանապարհս խաղաղութեան»ը կը լսուի, կ’աւարտի։ Գրկապինդ փարում, հրաժեշտի ողջոյն խուռն բազմութիւնը շարժման եւ յուզման մէջ, կէսն առաջ, կէսն ետեւ, ուղեւորներն ասդին, գիւղացիք անդին։ «Տէ՜, քալեցէք, տղաք, կէս օր եղաւ»։ «Քալեցէ՜ք», ի՜նչ դիւրին է. սիրականդ ձգէ դրան ետեւ, զաւակդ ձգէ որրանին մէջ, ծնողքդ ձգէ գերեզմանին մօտիկ, տունդ ձգէ անտէր անտիրական ու քալէ՜ աշխարհներէ անդի՜ն, ծովերէ անդի՜ն…։

Ասոնք գրել կարելի չէ, ես ինքս ալ մանուկ, այդ տեսարանէն անցայ։ Տպաւորութիւնս այն եղած է, որ այսօր երկա՜ր տարիներէ ետքը, դարձի հովը հոգիէս կ’անցնի թէ չէ, այդ բաժանման սարսուռն ու կսկիծը ամբողջապէս կը կրեմ, մօրս ցանկալի գերեզմանն ալ կը մոռնամ, մեր տունն ալ, գիւղն ալ, ողջ ու մեռած, ամէնքն ալ. աչքիս առջեւ կուգայ մեծ պապս, որ զիս բազուկներուն մէջ առած կ’ըսէր թէ «ալ չպիտի տեսնեմ», եւ սպիտակ մօրուքը, արցունքով թարմ, երեսիս ու մազերուս կը քսուէին։

Զատիկէն սկսեալ մինչեւ մայիսի վերջը կը կրկնուին այս աղեկտուր տեսարանքը մեր գիւղերու մէջ, եւ հայոց ուժաւոր սերունդը կը փակէ դուռն ու դուրս կ’ իյնայ հայրենիքէն՝ երթալ ուր որ փչէ ճակատագրին հովը, ջախջախուելու ձողին տակ, կոտրտուելու բեռներու ներքեւ, կաշկանդուելու վաշխառուին կապանքներուն մէջ, սպանուելու անյուսութեան մէջ։ Ո՜վ Տէր, դու միայն գիտես թէ ճակատագիրն ի՞նչ գրած էր սեւ ճանկերով։

Այսօր կամ վաղը, եւ ահա ա՛լ ամէն շաբթու Տրապիզոնի շոգենաւը կը թափէ հոս այրած, խոնջ, կարմիր ու թառամ դէմքեր, Վանէն, Մուշէն, Բալուէն, Չարսանճաքէն, Բաղէշէն, Քղիէն, Սեբաստիայէն։ Թող գան, բարի, հազար բարի, մեր Հիւանդանոցը յաջողուելու վրայ է, գաւառացին կուտայ, Պոլսեցին կուտայ. հրաւէր ալ ղրկենք, թող գան, մնացողներն ալ թող գան, հիւանդներուն բժիշկ, մսի ջուր, դեղեր ունինք, մեռելներուն պատանք ու գերեզմանոց ունինք։ Իսկ ողջերո՞ւն. – Ոչինչ. ընկերական, մարդասիրական զգացումներէն եւ ոչ իսկ մին։

Ահա տա՜ք օրինակ մը։ Այս ձմեռ պանդուխտ հիւանդ մը ունեցանք մեր գիւղին մէջ։ Երկու ամիսէն աւելի գիշերապահին հիւղակին մէջ տառապեցաւ. բժ. Գ . . . գթութեամբ այցելած էր միշտ եւ Աղքատախնամ ընկերութիւնը դեղ, մսի ջուր եւ այլն մատակարարած։ Շատ լաւ, Աստուած օրհնէ զիրենք։ Բայց հիմա այդ երիտասարդը աղէկցած է, բժիշկը կ’արգելու աշխատիլ եւ կը ստիպէ որ հայրենիք երթայ իր կորուսած ուժերը վերստին գտնելու։ Ինչո՞վ պիտի երթայ, ախըր մէկ փարա ալ չունի, շոգենաւն ալ ձրի ծառայութիւն չըներ մեզ։ 200 դահեկանի պէտք ունի. եւ կը մնայ հոս։ Ի՞նչ պիտի ըլլայ վախճանը։ Երիտասարդը վաղիւ կամ միւսն օր կը սկսի բան մը ընել, կը հիւանդանայ վերստին, առջի կարողութիւնը չկայ տոկալու։ Աղքատախնամ ընկերութիւնը վերստին դեղ, մսի ջուր եւ այլն կը ղրկէ. բայց բժիշկն իր սեւ վճիռը կուտայ, եւ երիտասարդը կը մեռնի. կը տանին կը թաղեն զինքը ու այսպէս ամէն զոհողութիւն, զոր մարդասիրաբար տուին, ի դերեւ կ’ելնէ, յումպէտս ծախսուած կ’ըլլան բժշկին մասնաւոր խնամքը, ընկերութեան դեղը, մսին ջուրը, եւ հաշուական տետրակին մէջ կը մնայ այսչափ ծախք պանդուխտ երիտասարդի մը համար, գանձանակով, պնակով, բաժնեգիններով գոյացեալ։ Ի՞նչ եղաւ։ Այս պատճառաւ է որ բնաւ չպիտի կարենամ հաշտուիլ այս գաղափարին հետ թէ մեր հիւանդանոցք պանդուխտներու համար բան մը կ’արժեն։ Մենք կը սիրենք մեռելները գերեզմաններու հողը պարարտացնելու։