Պանդուխտի կեանքէն

Երկու շաբաթ է որ ազգ[ային] կալուածի մը նորոգութիւնն սկսած է։ Սըվաճիպաշին, Կեսարացի, ամէն օր որոշեալ ժամերու կուգայ եւ ընդհանուր աշխատութեանց կը նայի։ Ատկէ օգուտ քաղելով՝ գիտէր թէ գործաւորէն ու մշակներէն որո՞նք սրտանց կ’աշխատէին, եւ որո՞նք անհոգի կը շարժին։

Ամէնէն աւելի, մշակ մը, Ակոբ աղբար, իր ուշադրութիւնը գրաւած էր։ Ատ մշակը, հոգւով մարմնովը աշխատութիւն, կը լեցնէ շաղախն իր տաշտի մէջ, եւ անփոյթ իր շուրջն անցած դարձածի, ուսին վրայ դնելով՝ կ’ելլէ ու կ’իջնէ։ Դադրիլ բնաւ չկայ։ Շատ անգամ կը փորձուէր ըսել թէ – պէ մա՛րդ, երկա՞թ ես, ի՞նչ ես։ Իրա՛ւ ալ ուժով մարդ մը, հասակաւ միջին, գիրուկ, եւ կորովցած աշխատութեամբ, տաքէն խաշուած անմօրուս դէմք մը, եւ մանաւանդ կրախառն շաղախով, որուն մէջ խեղճ մշակը կը թաթխուի՛ օրը տասներկու ժամ։

Բայց ոչ, ի՞նչպէս երկաթի մարդ։ Քրտինքն առուաբար այտերէն կ’իջնէ, եւ ամէն անգամ որ կոշտ ձեռքը, կրին մէջ ծեփուած, կը քսէ շնլիքին, ճակտին, բերնին, աչքերուն, սարսուռ մը կը թօթուէ զինքը խշխշուքի տակ որ բարակ սլաքներու պէս կ’ասղնտէ զինքը։ Թախծութիւն մը, մշտնջենաւոր ստուեր առեղծուած դէմքին վրայ, կը պատէ զինքը անխռով, եւ աշխատութիւնը իբրեւ թմրեցուցիչ դեղ վշտակիր հոգւոյ մը, կը դնէ զինքը տեսակ մը մեքենականութեան մէջ՝ ճիշդ անուի մը պէս որ կը դառնայ շոգիին տակ առանց բան մը գիտնալու։

Կեսարացին վերջապէս միտքը դրած էր բան մը ըսել ատ մշակին։ Եւ իրաւ, երէկ պահ մը դիտելով անոր քալուածքն ու աշխատութիւնն, ուր նոր բան մը երեւցած էր միշտ, «Յակո՛բ աղբար», ըսելով կը կանչէ քովը։ Եւ ահա մշակը՝ վարպետին ձայնէն ցնցուած՝ տաշտը գետին կը դնէ, եւ քիչ մը ձեռքերն իրարու շփելով, դէմքը սրբելով ու փոշիները լաթերէն թօթուելով, համեստ կերպարանքով մը կը մօտի կեսարացւոյն։ Մարդը կարեկցական քանի մը խօսքեր կ’ընէ, եւ տեսնելով որ ատ աղքատ, արեւէն իսկապէս ծեծուած ծակծկուած դէմքին վրայ մէկ աչք ալ կը պակսի. կսկծանքի պէս բան մը եւս կ’ունենայ։

Կարեկցութիւնը իրաւունք տուած էր որ Կեսարացին ա՛լ ընտանիի պէս խօսէր մշակին։ Կը խօսի, ուշ կը դնէ ձայնին, բառերուն։ Կը մօտենայ, եւ ընդ խաղ, ձեռքը դնելով կաշիէ կրծկալի մը վրայ, զոր մեկնոցակի պէս հագած էր մշակը, կը սարսռի ցնցումով։ Կասկած մը կ’արթննայ ատ անմօրուս Ակոբի վրայ։

Ս. Թագաւորի մէկ տէրտէրին կը ղրկեն եւ խոստովանութեան մէջ կը տեսնուի որ Ակոբ աղբարը Մշեցի ՇՈՒՇԱՆ մըն է, բնութենէն ու բաղդէն ընկեցիկ աղջիկ մը. «– Ի՞նչ անեմ, տէ՛ր հայր, մեր տանը մէջ էլ կարիպութեան մարդ չի մնաց. քուլֆատ ունիմ, քուրեր, պստիկ աղբրտանք զըմէն էլ հացի կարօտ։ Ո՞վ պիտի կերակրէ ինոնց»։

Ակոբ-Շուշան, համեստութեամբ ծածկած է ըսել թէ պարտքի թուղթեր ալ կան, վաշխառուի տոկոսներ եւ անսիրտ մարդիկ, որոնք շատ անգամ իր օրականը, ատ արիւն քրտինքին գինը կտրած են։

Դիմակը պատռած էր. ի՞նչ պիտի ընէ։ Պիտի կրնա՞յ, ըստ առաջնոյն, վաղը տաշտը դնել ուսին վրայ եւ վեր ու վար ելլել իջնել։ Պիտի կրնա՞յ խահուէները նստիլ, խաներուն անկիւնները ապրիլ Շուշանը։

Այո. բան մը պիտի ընէ Շուշան։ Պիտի փախչի ատ տեղերէն. աս անգամ ուրիշ դիմակ մը պիտի դնէ եւ ուրիշ անուան տակ պիտի ծրարէ շուշանին թերթերը։