Պանդուխտի կեանքէն

Ներսը… ներսն ենք։ Թանձր ու զառամ պատեր կը բաժնեն զմեզ աշխարհէ. նեղ սենեկի մը կամարը կը ճնշէ զիս։ Բարեկամք ծանօթք եկած են՝ վերջին անգամ տեսնելու իրենց սիրելիներն որք վաղիւ կը մեկնին դէպի հայրենի աշխարհ։ Իւրաքանչիւր մէյմէկ յանձնարարութիւն կ’ընէ. – Մօրս երկու ձեռքերը կը համբուրեմ, ըսէ որ հոգ չընէ, Աստուծով գալ տարի ճամբայ կ’ելնեմ։– Պապիս ճերմակ միրուքը պա՛գ եւ ըսէ՛ մեր տունը որ շատ հոգ չընեն, քիչ ատենէն կը դառնամ, օրերս եկան հասան, աշխատելու ալ կարող չեմ առջի պէս։– Ամէն աշնան, այս դարձի, ուրախութեան եւ նոր ցաւոց եղանակին, քիչ կամ շատ տարբերութեամբ, այս ըղձակաթ հառաչանքները կ’ելնեն կը թափին խաներու մթին կամարներուն տակ։ Կան խնդրուածքներ, կարօտակէզ անձուկներ, որ անուշահոտ բուրմանց պէս, վեր կ’ելնեն եւ ընդունելի կ’ըլլան, եւ սակայն կան ալ, որ սառուցիկ մարմիններու հետ կ’երթան դէպի Պալըգլը, այդ անկուշտ եւ սովալլուկ վայրն, եւ հոն, քահանային մրմունջներուն հետ, կը տարուին հովէն, կը տարուին մահուան փոթորիկէն՝ գետինը թափած դեղին դալկահար տերեւներուն պէս։

Յանձնարարութիւնք կը վերջանան. բառերէ աւելի լռիկ դէմքերը կը խօսին ձեռքերու վրայ ծռած. վերջին անգամ կը փարին իրարու, արցունքն ալ կը տեսնես խաշած կոպերու վրայ ինկած։ Ասոնք այն մարդիկ են, զոր բարեգութ յօդուածագիր մը իր տնտեսականին մէջ անբաններուն կարգը դրած էր։ Իրաւ է, իբրեւ անբան կը տառապին տան ու զաւկի սիրով. իբրեւ գրաստ տարիներով փաթթուած կեցած են սեւ հողերու, ժանգոտած քարերու, ծառերու եւ խարխուլ շէնքերու, իբրեւ անբան կը մաշին պարտքերուն բեռը սիրով շալակած։ Եւ կը քնէինք այդ անբաններուն մէջ, կամ որ աւելի ճիշդն է ըսել՝ կը փորձէինք քնելու։ Վերը պանդուխտ, վարը պանդուխտ. աշխարհ մը կար աչքի առջեւ, վշտերու, տառապանքի աշխարհ մը, զոր քունն իր թեւերուն մէջ կը փաթթէր անշշունջ լռութեամբ։

Առաւօտուն կը մեկնինք ողջերթ մաղթելով մեր բարեկամներուն, որք երեկոյին Տրապիզոնի շոգենաւը պիտի նստին, եւ կը քալէինք տրտմագին…։ Պանդուխտը խանի մը մէջ ապրելու է միայն, հոն ամէն բան դուրսեցի է. մթնոլորտին մէջ թունաւոր օդ մը կայ որ պանդուխտին կեանքն իսկ է, անոր հետ խառն են տան ու զաւկի սէր. ծնողի եւ հարազատներու գորովը։ Տառապանքն ալ մեծ գործ կը տեսնէ։ Ամէն անգամ որ մտած ու ելած եմ այդ գարշահոտ մթնոլորտին մէջ, միշտ նորոգուած գտած եմ ինքզինքս. տարիներով մոռցուած զգացումներ մարմին կ’առնուն, ելեւէջներ կ’ընեն կուրծքիդ տակ։ Եւ ակամայ կը խորհիս որ լուսէ մտաւոր կրթութենէն զուրկ այդ «անբաններն» են, որ այսօր քանդուածոց ու մոխիրներու մէջ պատմական կեանք մը կը մշտնջենաւորեն. իսկ մենք, որ անոնց կարգէն դուրս ելանք, գիրք, գրիչ, թուղթ ու մելան առինք, յօդուածագրից բանաւորաց կարգն անցանք, կռիւէն փախչող վատոգի դասալիքները չեղա՞նք։ Ի՞նչ, մեծ չէ՞ այն բեռնակիրը որ տառապանքն ետեւը թողած, երեկոյին Տրապիզոնի շոգենաւը կը նստի, եւ կ’անցնի փոթորիկէն ու ծովէն, կեանքի սիրով, կեանք տանելու յուսով։ Երբ տեսնեմ երեկոյին ձեր շոգենաւը, որ իր գոռոզ գլուխը դէպի Սեւ Ծով դարձուցած՝ իր շչակով հրաժեշտի ողջոյնը կ’որոտացնէ մեր եզերաց վրայ, ճնշուած հառաչանքի մը աղաղակաւ կ’ըսենք, թէ ահա անբաններ որ իրենց թշնամադիր բանաւոր յօդուածագրէն շա՜տ աւելի վեր են։ Լաւ, եթէ այդ «անբանները», «գրաստները» ամէնքն ալ մեզի պէս հաշուած բանաւորաց կարգը մտնէին, տուն ու դուռ փակէին յաւիտեան, կին ու զաւակ մոռնային, այսօր դատարկութիւն միայն կը գտնէինք մեր ապառաժներուն ստորոտը, ուր երկրին ժամանակակից կաղնոյն հետ սկսած է կեանքը։ Գացէք։ Սիրելի աղբարներ, պատմութիւնը ձերն է. ձեր ցնցոտին, մաշած կուրծքը շա՜տ աւելի կ’արժեն…։ Սեւ Ծովը թող իր երեսը չխոժոռէ ձեր առջեւ. խնդութիւն տարէք ձեր զաւակներուն, կեանք տարէք ապառաժներուն եւ ձիւնեղէն լերանց ոտքերուն տակ։

Երանի անոր որ այս դարձին՝ հօր, զաւկի եւ կամ սիրելականի մը կորուստը չթողուր իր ետեւ։ Գերեզմանները կեանքեր են որոց հետ ներքին կապակցութիւն մը ունին մարդիկ։ Դրսեցի կին մը, որ յատկապէս տուն տեղ թողլով՝ հոս եկած էր իր ցաւագար ամուսինը խնամելու զայն թաղելէ ետքը, չկրնար յանձն առնուլ իր երկիրը դառնալ, թէպէտ եւ իր հայրենակիցք շատ ջանքեր եւ համոզումներ ի գործ դնեն։ Ընդ երկար գաղտնիքն անծանօթ կը մնայ։ Կինը սովորութիւն ըրած է եղեր ստէպ այցելութեան երթալ իր ամուսնոյն գերեզմանն ու հոն արցունքներով սփոփուիլ։ Ոչ ոք գիտցած է զայս, եւ երբ օր մը կ’ստիպեն որ իր խոստովանութիւնն ընէ քահանային առջեւ, կինը փղձկած կը հառաչէ. «Ա՜հ, որո՞ւ թողում գերեզմանը», ու կուլայ սրտագին…։ Այդ այրին տակաւին կը մնայ հոս, եւ ոչ ոք իրեններէն կը յանդգնի ըսել թէ հայրենիք ղրկենք քեզի։ Ուրիշ այրի մը, նոյն եւ նման դժբախտութեան մէջ, մեկնելէ մէկ օր առաջ կը գտնեն իր սիրականին գերեզմանին վրայ։ Կը դիտեն հեռուէն, կը տեսնեն որ հէքը, վերջի համբոյրէն ու արցունքներէն ետքը, հողէ ծրար մը կը շինէ ու կը զետեղէ խնամով կուրծքին վրայ։ Ի՜նչ պիտի ընես, եղկելի դու։ Կը պահէ սիրով սրտին ու հոգւոյն վրայ, ինչպէս հիները կը պահէին մեռելոց աճիւնը սրբարաններու մէջ, մասնաւոր ժամերու պիտի հանէ, պիտի քակէ ծրարն ու հոտուըտայ ինչպէս մայր մը իր մանկիկն՝ գգուանաց վայրկեաններուն մէջ։ Այո, տեսեր եմ, ոսկւոյ ծրարներէ աւելի գերեզմանաց հողերու ծրարներ կը տարուին։ Մայրերն են որք խնդրած են զայնս։ Տարէք, այդ ծրարներն ալ տարէք. մի՛ զրկէք տառապեալ ծնողներ, սիրելիներ իրենց զաւկներու ու սիրելիներու ցաւագին սփոփանքներէն։ Մաքսատանց պաշտօնեայք տակաւին բան մը հասկցած չեն այդ հողէ ծրարներէ, այսուհետեւ ալ չի պիտի հասկնան. մէկը «գրաստ» պիտի կոչէ զքեզ, միւսը յիմար, այլ ոք տխմար, եւ այսպէս անհասկնալի պիտի մնաք։