Պանդուխտի կեանքէն

Վարդավառի առաջին օրն էր։

Ս. Կարապետի տօնը, մեր տօներու ամէնէն աւելի ժողովրդականը, Պոլսոյ ամէն խաներէն անկիւններէն, քաշած բերած էր մեր դուրսեցիները Իւսկիւտարի Ս. Կարապետը, յիշատակ մը Մուշի Ս. Կարապետէն։

Հրդեհէն առաջ ի՛նչ փառաւոր կը տօնուէին Վարդավառին երկու օրերը։ Կարմիր, դեղին, ճերմակ թղթերէ ձգուած հողմածփիկ լարերու տակ, լաթերնային հետ, որ յոյն աղջիկներն ու երիտասարդները կը գինովցնէ, լայնափոր թմբուկն ու զուռնայ կը գոռային։ Եւ մեր համալները, ժամերգութենէ ետքը, տաքցած օրուան յիշատակովն ու օղիէն, գունդ գունդ կը խռնուէին մեր գերեզմանոցը որ ան ատեն, անպատսպար ամէն կողմէ, հիւրընկալ էր ամէն կենդանիներու։ Զատկի տօնին՝ օրհասական օրոցներն [1] անոր մէջ կը ճռնչէին, կիրակի օրեր՝ պտոյտներու մեծ մասը հոն կը կատարուէր, իսկ վարդավառի գինովներուն վերջին ժխորը, խաղացողներու ամէն շռինդը մեռելոց վրայ կը յարուցուէր ա՛ն մշտնջենական լռութեան մէջ։ Գերեզմանոցն զբօսավայր էր։

Համալներու տեղը՝ գերեզմանոցին ամէնէն անշուք մէկ վայրն էր. հոն՝ ուր աչքերը չեն վիրաւորիր՝ նայուածքին մէջ ելեւէջներ դնելով փառաւոր շիրիմէն՝ խեղճուկ քարի մը վրայ, քարէն՝ չոր խոտին ու արցունքով քրքրած սեւ հողին վրայ։ Հոն վարը, քաշուած անկիւն մը կը շարուէին ատոնք դէմ առ դէմ, չորս կարգի վրայ բաժնուած, եւ իւրաքանչիւրն՝ ութը, տասը հոգով։ Շարքերուն մէջ նկատելի էր որ ախոյեանները քիչ շատ իրարու կը պատշաճին եւ հաւասար ուժեր զիրար կը չափեն։ Տարէց մը, հալած քաշուած, չէիր տեսներ կորովի երիտասարդին դէմ, եւ ոչ կարճլիկ մը՝ գեղուղեշ հասակի առջեւ։

Ատ պատրաստութենէ ետքը, որ վայրկենական գործողութիւն մըն էր, թմբուկն արդէն սկսած էր փողին հետ. ջիղեր՝ հաստ սրունքներու եւ հոլանի բազուկներու վրայ կ’ուռէին գիծ գիծ. թաւարծի կուրծքեր՝ խաշած մորթերով կը քրտնէին, եւ խարտեաշ յօնքերու տակ խոնջ աչքեր նոր ցոլմամբ կը բռնկէին։ Պատրաստ էին, եւ նշանը կը տրուի։ Ծափեր կ’սկսին բրտացած ձեռքերով, շարժումը կ’երերցնէ ալիքի պէս մէկ շարքը։ Քիչ մը ետեւ, քիչ մը առաջ, կրկնութիւն մը. եւ չորրորդին՝ արշաւ մը հոսանքի պէս դիմացի ճակտին վրայ, եւ տասը, տասնեւհինգ ձեռներ՝ դաշնակաւոր կ’իջեցնեն նոյնչափ ուրիշ ձեռքերու վրայ, որ բա՛ց կ’ընդունին հարուածները օդին մէջ, եւ ջիղերու վրայ հաստատ կեցած՝ ուժի հոսանքը կը վանեն՝ ջուրէն դուրս ցցուած ժայռի սո՛ւր ակռաներու պէս։ Երեք նահանջ, երեք յարձակում աստիճանաբար աւելի ուժգին, հէնց ալիքներու պէս որ զարնուելով կ’ընկրկին, եւ նոր ուժեր հաւաքած վերստին կուգան եւ իրենց կատաղութիւնը կը թափեն դիմադրող տարրին վրայ։

Կարգը ուրիշներուն է, որք անմռունչ, բայց խրոխտ կը ծեծուէին։ Փոքրիկ վրէժի պէս կիրք մը, որ մեղանչական բան մը չունի, կը տաքցնէ ամէնքն ալ. փորձեր կան, ուժի փորձեր, վա՜յ եթէ ձեռք մը կքի ուժգին հարուածին տակ։ Հեգնութիւններ կ’ելլեն, շրթունքի վրայ ծռմռկած ու յօնքերու վրայ պատուած հեգնութիւններ, որ սպաննող են։ Պէտք է ուժով կենալ՝ ծոցին նապաստակէն խածխոտկած ու ճանկրթուած սպարտացի մանուկին պէս, որ իր գողօնն հազիւ անկիւն մը նետած, կ’իյնայ կը մեռնի Լիկուրգոսի գողութեանց օրէնքին զոհ։ Սկսած են։ Կրկնութիւն առաջին տեսարանին, եւ այսպէս շարունակութիւն ժամերով մինչեւ որ յոգնին ատ մարդիկ՝ եթէ յոգնութիւն կար սակայն երկաթի ջիղերու՝ թմբուկին եւ զուռնային գրգռիչ հոսանքին տակ։

* * *

Տեսարան ու տեսնող իրենք էին գրեթէ. եւ համալը ինչպէս հիմա, ան ատենն ալ իրեն հետաքրքիր չունէր։ Բայց ոչ, սխալեցայ. ընկեցիկ դասը կար. ա՛ն որ դաս ալ չշիներ, ջրհանկիրներու խուժանը։ Ատոնք կուգային, կը շարուէին համա լ ներու շուրջը, եւ նախանձոտ աչքերով կը նայէին ուռած սրունքներու, լայն լայն կուրծքերու, ծափի ու ծեծի տակ կարմրած դաստակներու։ Ատ անպատկառ եւ անզուսպ խուժանը տեսակ մը պատկառանքով կը համակուէր պատին շուրջը։ Ինչե՜ր կուտային արդեօք ատ ծափերուն եւ ուժերուն։ Արդարեւ նախանձորդներ էին։ Համալին նմանելու տենչացո՞ղ ալ կը գտնուի։ Այո, մենք Իւսկիւտարցի երիտասարդ մը ունինք, Կեղծաւոր անուն, որու բոլոր ջանքն ու փափաքն եղած էր համալի մը պէս համետը նետել կռնակն ու անոր պէս բեռ շալկել։ Յաջողեցաւ Կեղծաւոր. եւ ո՜րչափ երանելի է այսօր ատ յաջողութեանը մէջ։ Այսպէս ատ ընկեցիկները կը նային անօթի աչքերով, լռին հաշիւներ ու համեմատութիւններ կ’ընեն անոնց հետ, եւ գաղտ փսփսուքներ կը թափեն։ Մէկը կ’ըսէ.

– Աչքս բան մը չկտրեր։

– Ես աչքս առեր եմ, ուրիշ մը։

– Ծօ, խենթ մի՛ ըլլար, երրորդ մը։

Իսկ մէջ տեղը պարը կը տատանի՝ ջիղերը լարած եղանակին, եւ պարողները, գրեթէ այսահար, թմբուկին ազդեցութեան ներքեւ՝ անգիտակ են իրենց ըրածին։

Ես ի՞նչ ունէի ատոնց մէջ։ Ա՜խ ատ թմբուկը։ Ամբողջ պատմութիւններ կան անոր հետ կցորդուած։ Մեր բարեկենդանը անով կը տօնուի. մեր հարսն ու փեսան անով կը շինուին. մեր ամէն քէֆերն ալ անոր հետ են։ Անոր ձայնին ի՜նչ բան չենք ըրած։ Գաւառացի ամէն մանուկ ժամերով բոկոտն կեցած է ձիւնին մէջ, եւ անոր սիրովը մոռցած է ոտքերու տակ սարսուռն, որ, ինչպէս կ’ըսեն, մինչեւ աղիքներդ կը հասնի։ Տակաւին այսօր ալ, մինչ հազիւ թմբուկին ձեւը աղօտ կը շինուի երեւակայութեանս մէջ, իր անունի հետ՝ կեանքի մաս մը, կրակով ու խաղերով շինուած, կը կենդանանայ յիս։ Աս պատճառներով մեզ կարելի չէ թմբուկը չսիրել՝ երկա՜ր մոռացութենէ եւ քաղաքային ամէն նուրբ խաւերէ անցնելէ ետքը, ջութակէն, քնարէն ու դաշնակէն ալ ետքը։ Ատ թմբուկէն հրապուրեալ մտած էի խուժանին մէջ՝ տափատով ու չաքէթով առերեւոյթ Պոլսեցի մը, եւ որոշ կը լսէի ատ խուժիկներուն վախկոտ խօսքերը մանկան թոթովանքներու պէս։

Յանկարծ իրարանցում մը տեսարանին ետեւ։ Մէկը կը մօտենար անդիէն, իրենցմէ անշուշտ։ Շարքերուն մէջ ճամբայ կը բացուի, եւ խուժանը, իր քաղաքավարութեամբը տեղի կուտար։ – «Պուլուտն է» ըսին եւ «Պուլուտ» լսուեցաւ ամէն բերաններէ։ Պատկառելի անուն, խրոխտ, ամբարտաւան դէմքի մը վրայ, որ սակայն ոչինչ ազդած էր անոնց, որոնք զգլխեալ իրենց ծափերէն, կոտրտուքներէն, ոչինչ կը տեսնէին, գինովի պէս մթնցած աչքերով, թմբուկին ու փողի մրրիկին մէջ՝ ծափերու դաշնակութեան, շարժուածքի կանոնաւորութեան ու ձեռքերու հարուածին միայն ուշադիր։

Ոչ, «Պուլուտ» ձայնը, սատանի պէս, ականջի մը զարկած էր, եւ խաղի գինովութեան մէջ՝ մոլեգին նայուածք մը, բռնկած ու արիւնռուշտ, անոր վրայ ինկած էր շեշտակի։ Գլուխի շարժում մը եւ թթուածութիւն կը խոժոռէ անոր դէմքը։ «Կայծէն հրդեհ կ’ելլէ» բացատրութիւնը պիտի հաստատուէր։ Ատ կայծն է որ կը գտնուի խուժանին ամէն կռիւներուն տակ։ Սատանան իր պոչն երերցուցած էր։ Մէկ երկու շարժումներէ ետքը՝ ատ պարողին ոտքերը կը կառչին ու ալ չեն երթար անմե՜ղ եւ թռչուն։ Խոժոռ քանի մը ակնարկներ «Պուլուտի» վրայ, եւ ահա ձեռնոցը մէջ տեղը նետուածի պէս էր։ Ցուլերը, ճակատ ճակատի դնելէ առաջ, իրարու կը նային խոժոռ, եւ նայուածքի մէջ կը ծծեն զիրար փողոտելու կատաղութիւնը։

* * *

Բայց «Պուլուտը՜՜՜՜» նետուելիք չէր ան։ Սուրբ Կարապետի ջրհանկիրներու միակն էր, եւ տասնեակ մը տարի իր թեւը դարձնող չէր եղած։ Որչափ կը յիշեմ զինքը, թխագոյն եւ միջին հասակաւ մարդ մըն էր. աչքերը փարփառ, ոլորուն պեխերն ածուխի պէս սե՛ւ սեւ, կուրծքը լայնկեկ, թիկնեղ, եւ որչափ որ կ’երեւէր, քիչ խօսող։ Իր ուռուցիկ փոթուռիկ խրոխտ քալուածքին ու դէմքին վրայ ամբարտաւանութիւնն իր ոտքերը կը փռէր. իսկ անունը, «Պուլուտ», ամէնուն բերանն էր ան ատենը։ Երբեմն, մկրտութեան անուան տեղ, նշանական անուններ կը դնէր խուժանն անոր՝ որ ծայրագոյն արհաւիրք մը կ’ազդէր իր մէկ ձիրքովը, եւ կամ՝ ծիծաղ մը կը շարժէր իր մէկ ողորմելի տկարութեամբը։ Այսպէս Պուլուտ, րիւզկեար, աղուէս, չամչրախ եւ այլն անուններ, որոնք բան մը կը հասկցնէին. «պուլուտ»ը պատուոյ անուն էր, անաղարտ համբաւի վրայ պահուած. վա՜յ զինքն ուռեցնողին։

Ի՛նչ պիտի ընէր հիմա։ Արհամարհանք մը նետուած էր երեսին. կրնա՞ր զինքը պաշտպանողներուն մէջ, ատ խմպլին նայուածքին տակ կծկուիլ՝ շանթէ զարնուածի պէս։ Անկարելի է։ Ուռած ամբարտաւանութեան վրայ՝ գնդասեղ մըն ալ կրնայ մրրիկ գրգռել։

Իրարանցում եւ շփոթ երկուստեք։ Մէջտեղը կլորիկ բացուածք մը, եւ դէմ առ դէմ են ջրհանկիրն ու համալն իրենցներով։ Նայուածքներն ըմբռնած էին որ երկու կարգերն ալ դիւրաւ նետուելիք չէին։ Առաջիններն իրենց «Պուլուտին» վստահ, որու դէմ խաչ հանած էին տասը տարի, տագնապելու աստիճան բան մը չունէին. իսկ վերջինները, ինչպէս միշտ անխռով, յաջողուածի ու ձախողին մէջ, միայն ախոյեան մը թող տուին «Պուլուտ»ի դէմ։

– Ամա՛ն, «Պուլուտ», ոտքդ պագեմ։

– Մի՛ խենթենար, ծօ՛. էս օր հանաքի օր չէ։

– Սա՛ խըմպըլը տես…

– Թո՛ղ տուէք. ես ինոր խէրը՜՜՜

– Է՜յ գուռօ, ինծի «Պուլուտ» կ’ըսեն։

– Հէ՜յ խըռօ, ինծի «Կէծակ»։

Դեռ վերջին բառերը չաւարտած, «Պուլուտ» գոռացած էր թո՜ւխ եւ մթին, եւ Կայծակն ալ ճարճատած էր փայլակներով։ Ի՜նչ պիտի ըլլար, Աստուած իմ։ Շարքերը կը խտանան, շփոթ աղաղակներու մէջ դեղնութիւնը կարմիր դէմքերու վրայ կ’երեւի, եւ բռնկած աչքերէ, իբրեւ հրահրած կրակէ մը՝ կայծեր կը թափին։

– «Ամա՜ն» խորունկ ճիչ մը, եւ «Պուլուտ», ծրարուած Ակոբի թեւերուն տակ, կռնակովը կը տարածուի քարի մը վրայ։– «Հէ՜յ մեռնիմ քի արեւուն Ս. Կարապետ»։ Համալներն անվնաս մարդիկ են. ուժի հետ վատութիւն չեն խառներ։ Ատ բանն ըրած էր Մշեցին, եւ «Պուլուտ» անվնաս ելաւ, ցնցուած միայն երկաթի ջիղերու տակ եւ համբաւին մէջ ապահովուած։ Առաջին անգամն էր որ կռնակը գետինն ինկած էր, եւ ա՛ն ալ՝ գերեզմանի մը քարին վրայ։ Ոտքի կ’ելլէ, բայց պողպատէ ծուղակի մէջ ճմլուած վագրի մը պէս, որ կոտրտած անդամները կաղալով ետեւէն կը քաշէ։

Շփոթը մենամարտով անցաւ. կը քակուին հանդիսատեսներու շարքերը, եւ պարը կը սկսի ընդհատումէ մը ետքը, եւ ահա նոյն քէֆը, նոյն ծափերն ու կոտրտուքը առաջուան պէս, նոյն զուարթ ու անխռով դէմքերը՝ որպէս թէ բան մը եղած չէր։ Ջրհանկիրները կոտրեցան. մինչեւ իրիկուն եկան ու անցան՝ իրարու ցոյց տալով Ակոբը, միջին հասակաւ երիտասարդ մը, անմեղ դէմքով գլխուն վրայ գտակ մը մետաքսէ թաշկինակով մը փաթթուած։ – Ա՛տ էր, ատ։

* * *

Բայց «Պուլուտը՜՜՜»։ Ալ ինկաւ Իւսկիւտարի մէջ։ Հետեւեալ օրը ամէնուն բերանն էր. մենք ալ, ուսանող, գրասեղաններու վրայ կը վիճէինք, եւ հեգնութեամբ մը.

– Է՜յ, ինծի «պուլուտ» կ’ըսեն։

– Հէ՜յ, ինծի ալ «կէծակ»,

ըսելով՝ խայտառակուած ամբարտաւանութեան մը վրայ ծաղր կ’արձակէինք։

Ատ օրէն անդին՝ իրա՜ւ, «Պուլուտ» Կայծակէն զարնուածի պէս եղաւ։ Ամէն նայուածքի մէջ ոչնչութիւնը կը տեսնէր. ամէն շրթունքի ու յօնքերու տակ՝ դառն կշտամբանք մը։ Իրա՛ւ ալ, խուժանը ծայրայեղ է պաշտամունքի եւ ոտնահարութեան մէջ։ Առիւծին քթին մէջ բզզացող ճանճին պէս՝ ամէնէն անարգն ալ խայթոց մը կը նետէ սրտիդ, երբեմն ա՛յնչափ սուր որ մինչեւ աղիքներդ կը բզկտէ։ «Պուլուտ» ծաղու նիւթ մըն էր այլ եւս։

Ատ խորին արհամարհանքն իրեններէն, որոնց մէջ պաշտուելէ ետքը՝ ոտքերու տակ փշրուած էր հին արձանի մը պէս, Պուլուտի համար եղաւ մահացու վէրք մը, որ կերաւ զինքը, ծծեց ու սպառեց անոր կենսական ուժը։ Հսկան թզուկի փոխուած էր. ալ այնուհետեւ կը քաշքշուէր գինետանց խոնաւ անկիւնները՝ տաքէն մազերը թափած գայլի մը պէս, որ ապառաժին տակ ուժասպառ ինկած, ակռաները կը կրճտէ հեռուէն անցնող ոչխարներու։

* * *

«Պուլուտի» խօսք չկար Իւսկիւտարի մէջ, եւ տարի մըն ալ վրայ անցնելով՝ նախորդին պատմութիւնը հինցուցած էր։ Օր մը, գերեզմանոցի մէջ մեր զբօսանքի ժամուն, Ս. Կարապետի հին ծածկոցովը փաթթուած դագաղ մը ներս կը մտնէր վարի դռնէն։ Իր յուղարկաւորք աննշան դէմքեր էին, մարդերու թափթփուք մը։ Պատանեկան հետաքրքրութեամբ կը խառնուէինք անոնց մէջ, եւ մէկէն միւսէն կը լսէինք մոռցուած մարդը, «Պուլուտ», մէկ օր առաջ հասարակ ձեռքէ մը զարնուած։ Գայլին՝ նապաստակէն խեղդուելու պէս բան մըն էր այս։ Եւ «Պուլուտ» թաղեցին ան քարին տակ ուր Կայծակէն փռուած էր կռնակովը, եւ լռութի՜ւն յաւիտեան։

* * *

Ակո՞բը։ Տարիներ անցան անկէ ի վեր, ո՞վ գիտէ ո՞ւր նետուած է հիմա. ատոնց գերեզմանները ամէն տեղ են։ Եւ ցայսօր մինչ տեսնեմ բեռնակիր մը՝ որ քիչ շատ կրնայ յիշեցնել Ակոբի անցած դէմքն իր բեռանը տակ, աչքիս կը զարնէ արհամարհանքի հետ խառն ապաւինութիւն մը, որ կեանքի ելեւէջներուն մէջ անխռով է, անխռով սառի կտորի մը եւ ժանգոտ ապառաժի մը պէս, ու քալէ՜ ու քալէ. երկու բառ, ահա ի՛ր եւ իրեններուն ամբողջ պատմութիւնը։ Տապանագի՞ր, ծառ մը իր սօսափիւնովը եւ հովն ու ալիքը իրենց մրմունջներով թող ձայնագրեն, անոնց եւ փախստական տապանագիր մը։