34.
Գետաձորն
Ճէհէննէմ
տէրէսի.
Ֆէքիլէր.
Տաճկիքար
բերդ.
—
Գարա
-
գափու
կածան
Դարձ
արարեալ
յարեւմտից
սահմանաց
Լամբրունի
`
յարեւելակողմն,
անցցուք
’
ի
ձորոյ
գետակի
նորուն
(
Գալէսու
)`
յասպնջականն
իւր
գետն
Տարսոնի,
այն
է
Կիւդնոս,
որոց
խառնուրդք
չեն
շատ
ինչ
հեռի
’
ի
մեծէ
բերդէ
աստի.
եւ
իբրեւ
փարսախաւ
եւեթ
’
ի
Հս.
Ել.
նորին
է
փայտաշէն
կամուրջ
մի
’
ի
վերայ
գետոյն,
աստանօր
Ճէհէննէմ
տէրէսի
կոչեցելոյ,
վասն
դժուարագնաց
ձորոյն.
այլ
վասն
գեղեցկութեան
ստորին
կողմանցն
`
յոմանց
Ճէննէթ
տէրէսի
(
Դրախտաձոր
)
անուանիւր,
առընթեր
ունելով
ջրաղաց
մի
`
կալուած
դենպետին
Տարսոնի,
եւ
կոչի
Գարիզին?
կէչիտի:
—
Յոյժ
նկարագեղ
են
վայրքն,
ջուրք
պայծառ
եւ
կարկաջահոս,
կարմրախայտ
ձկանց
զեռալով
’
ի
նոսին:
Աստի
ճանապարհ
ընդ
դժուարակոխ
առապարս
տանի
’
ի
Լամբրուն,
յորում
եւ
աճեն
պէսպէս
կանաչագեղ
ծառք,
կաղնիք,
շշիք
կամ
մահլըպիք
(Phyllirea),
դափնիք
եւ
ձիթենիք,
ընդ
որս
եւ
հսկայաձեւ
հերակլիոնք
(Heracleum),
մարդաչափ
կռզիք
(Cirsium),
եւ
ա
'
յլ
բարձրաձաղկ
եւ
բարգաւաճ
բոյսք:
Այլ
զարմանալի
քան
զսոսա
են
նախաջրհեղեղեան
կամ
հնաշխարհիկ
բուսոց
մնացուածք
քարացեալք,
յորոց
գտանին
եւ
մերձ
’
ի
Լամբրուն.
երկրաբանք
նման
գտին
զսոսա
քարացելոցն
`
որ
’
ի
Ստիրիա
Աւստրիոյ:
Սակաւուք
հեռի
յափանց
գետոյն
է
Ֆէքիլէր
[1]
կամ
Պէկլէր
քէօյ
գիւղ
փոքր.
բնակիչքն
`
ոմանք
խաշնադարմանք
են,
այլք
այգեգործք,
ունելով
եւ
թզենիս
համեղապտուղս
յոյժ,
եւ
ոմանք
գործեն
փայտեղէն
անօթս
եւ
կահս,
պատեանս
հրազինուց,
եւ
նմանիս:
—
Ձորահովիտ
Կիւդնոսի
յահեկէն
`
որ
է
յարեւելից
կուսէ
`
անձուկ
է
եւ
մացառուտ.
պուրակք
ծառոցն
են
յաւէտ
յազգէ
սրատերեւից
կամ
փշաձեւոց.
աջակողմէն
ընդարձակագոյն
է,
եւ
ծառք
լայնասաղարթք
եւ
կանաչորակք,
կաղնիք
շատ,
եւ
սակաւ
մայրք
`
անդր
քան
զբարեբոյս
տափարակն
Կեավուր
պաղչէսի
(
էջ
79),
ուր
յոլովագոյն
գտանին
լիբանանեան
մայրք
երկագոյնք:
—
Իբր
երկու
մղոնաւ
յարեւմտից
հիւսիսոյ
լճակի
միոյ
`
յահեկէ
գետոյն
’
ի
6300
՛
բարձրաւանդակի
`
կան
աւերակք
փոքու
բերդի,
ըստ
եւրոպացի
ճանապարհագրաց
կոչեցեալ
Դանսիդ
գալէսի,
թերեւս
եղծեալ
Տանծուտ
հայկական
անուն,
թէպէտ
եւ
այսպիսի
բերդ
չէ
մեր
գտեալ
’
ի
գրուածս
նախնեաց.
մասն
մի
պարսպացն
քակեալ
անկեալ
է
’
ի
խորս
գետոյն.
աշտարակ
մի
միայն
’
ի
հիւսիսակողմն
տակաւին
կանգուն
կայր
եւ
երեսուն
ամօք
յառաջ,
եւ
հետք
ագուգայի
ջրանցից:
Վիճակք
գարւոյ
են
’
ի
սահմանսն,
յորս
բազում
անգամ
ճարակին
կինճք
ապականարարք.
գտանին
եւ
քօշք
եւ
եղջերուք
’
ի
կողմանքս.
տէր
վիճակիս
կոչէր
Հաճի
Համզալի,
եւ
էին
նորա
արօտք
եւ
ամարանոցք
բացագոյն
երկու
մղոնաւ
’
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
`
’
ի
բարձրաւանդակում
Մէյտան
լերին,
յ
’7600
՛
բարձու.
յորոյ
հարաւոյ
կուսէ,
եւ
’
ի
հիւսիսոյ
Տանծուտի
`
նշանակի
աղբիւր
մի
Փունար
Գուլէ-տաճիկ?
անուն,
առ
որով
խարխալեալ
սրբատաշ
քարինք
յայտնեն
հին
ագուգայ
եւ
ջրժողով:
—
Գեղեցիկ
լեռնաբոյսք
են
անդ,
եւ
քրքում
սպիտակ
եւ
գորշագոյն.
’
ի
սորս
եւ
’
ի
գետնափորս
արեւելակողմանն
`
որջանան
Մշկակատուք
(Viverra
sarmatica,
Civette),
եւ
լսի
ստէպ
կառաչիւն
ճերմակակտուց
ոսկրկուլ
(Choucas)
հաւուց.
բնաքնինք
գտին
ընդ
վիմօքն
եւ
նոր
ինչ
տեսակս
պատենաթեւ
միջատաց:
—
Վերոյիշեալ
տեղիդ
այդ
ցարդ
Տաճիկ
անուամբ
`
հաւանօրէն
է
վայրն
`
ուր
յարշաւանս
Մանուէլի
կայսեր
`
Թորոս
Բ,
«
ունելով
զկին
իւր
եւ
զմեծութիւնս
գանձուց
իւր,
եւ
զիշխանս
իւր,
զկին
եւ
զորդիս
եւ
զստացուածս
նոցա,
եւ
եկեալ
մտանէ
’
ի
Քար
ն
զոր
Տաճիկ
կոչեն,
որում
’
ի
հին
ժամանակաց
ոչ
ոք
յիշէր
զտեղին
մարդաբնակ
կամ
ամուր
ապաստանի
…
եւ
ինքն
հեծելագունդ
զօրօք
ոչ
դադարէր
’
ի
տեղի
ուրեք,
այլ
’
ի
վայրս
դժնեայս
եւ
մացառուտս
շրջէր,
ակն
ունելով
ողորմութեան
Վերնոյն
»:
Եւ
որպէս
ոչ
յառաջ
քան
զայն
`
եւ
ոչ
յետ
այնր
ժամանակի
յիշի
այլ
բնաւ
’
ի
գիրս
մեր
տեղիդ,
զոր
եւ
միակցորդ
Տաճկիքար
կոչէ
պատմիչն
Կիլիկիոյ
’
ի
վերոյգրեալ
դէպս:
—
Սակաւուք
հեռի
’
ի
հիւսիսոյ
աղբերս
Տաճկի
եւ
’
ի
ստորոտս
Մէյտան
լերին
`
է
հանգրուանն
Համզալի.
եւ
մերձակից
նմին
միւս
հանգըրուան
Թէքեէլի:
—
Աստի
իբրեւ
կիսով
փարախաւ
’
ի
Մ.
Հս.
է
Գարա-գափու
(
Սեաւ
դուռն
),
կածան
անձուկ,
զոր
’
ի
ժամանակի
եգիպտական
մարտին
`
’
ի
նհանջել
իւրում
`
անգնալի
գործեաց
Իպրահիմ
փաշայ,
հատեալ
ընկեցեալ
մեծամեծ
վիրգս
վիմաց
յապառաժից
տեղւոյն.
այլ
յետ
այնր
`
վերստին
յարդարեցին
հովիւք
’
ի
բաւականութիւն
անցի
հօտից
իւրեանց.
որ
`
թէպէտ
եւ
դժուարացեալ
եւս
է
’
ի
թփոց
վայրի
ուռեաց
եւ
կծոխուրի,
սակայն
եւ
այնպէս
հուն
անցի
ընծայէ
երթեւեկաց
ընդ
Առակլի
եւ
ընդ
Տարսոն,
հատանելով
զպատուարս
Տաւրոսի:
[1]
Քոչի՝
Պէկլէր
գրէ
եւ
’
ի
ձախմէ՝
յելից
Կիւդնոսի՝
նշանակէ,
իսկ
Ֆավռ
եւ
Մանտրոյ՝
յաջմէն՝
յարեւմտից,
եւ
Facular
Koï
գրեն։