Սիսուան

135. Ելեւսա. Լամոս. Նէապօլիս. Ասկուռաս. Գաննիտէլի

Փարսախաւ ճանապարհի եւեթ ’ ի հիւսիսոյ արեւելից Կոռիկոսի ` կայ միւս հին տեղի, այժմեան Այաշ գեօղ, ’ ի բարձրաւանդակ քարափին գեղեցկահայեաց ’ ի վերայ ծովուն, որ ’ ի հնումն քաղաք էր, կոչեցեալ Ելեւսա կամ Ելէուսա, ’Ελεούσα, ’Ελαιουσσα եւ յետոյ անուանեալ Սեբաստէ. Σεβάστη, Sebaste ’ ի պատիւ Դեմետրեայ դիցուհւոյ:

Ի սկզբանն կղզեակ մի էր բարձրաժայռ մօտ ’ ի ծովեզրն, ուր Արքեղայոս թագաւոր Կապպադովկիոյ սակաւուք յառաջ քան զփրկչական թուականն ` կառոյց դղեակ մի, տեղի զբօսանաց. բայց յետոյ աւազախից եղեալ միջոցին ` զարդիս թերակղզի է, եւ երեւին ’ ի նմա մնացորդք հոյակապ շինուածոցն. որպիսի է Տաճար ՝ ’ ի գահաւանդի բլրին, խառն ոճով եւ փորոգաւոր սեամբք, մէն իբր 4 տրամագծաւ եւ 7 ¹ / ₂ բարձր, յորոց սակաւք կանգուն կան, այլքն թուին ’ ի սասանութենէ երկրի տապալեալք: Մերձ ’ ի ծովափնն կայ մեկնակ շիրիմ մի բրգաձեւ երկոտասանակողմն կատարաւ. ’ ի վերայ դրանն երեւէր արձանագիր ` արաբացի կարծեցեալ եւ անվերծանելի մնացեալ յորոց տեսինն:

Ի հանդիպակողմն քաղաքին եւս կան շիրիմք եւ գերեզմանք վայելուչք կորնթացի սիւնաձեւօք, անաղարտ պահեալք: Են եւ այլ բազում շինուածոց եւ թատեր միոյ աւերակք. այլ վեհագոյն բնաւից է մեծ Ջրբեր ագուգայն, զի են եւ երկու փոքրագոյնք եւ այլ եւս ջրամբարք. փոքրագոյնքն յարեւմտակողման քաղաքին պատին զքարաբլրովն ` երկկարգ կամարօք. իսկ մեծագոյնն պատեալ զբլրովք եւ անցեալ ընդ ձորահովիտս ’ ի վերայ կամարաց ` ձգի մինչեւ ’ ի գետն Լամոսայ ` աւելի քան ընդ երկու փարսախ ճանապարհի ` ուղիղ գծաւ:

Իսկ ’ ի միւս կողմանէ քաղաքին ` սալայատակ պողոտայ մեծամեծ կոփածոյ վիմօք ` հռովմէական ճարտարութեամբ շինեալ ` տանի մինչեւ ’ ի Սելեւկիա: — Կայսերական դրամք քաղաքիս ` CΕΒΑCΤΗΝΩΝ, գրութեամբ գտանին ցժամանակս Վալերիանոս կայսեր. ինքնիշխանականքն ΕΛΑΙΟΥΣΙΩΝ գրութեամբ, որպիսի է եւ այս ( Թիւ 149 ), կերպարանելով կին մի աշտարակախոյր, եւ ’ ի հակակողմն զՀերմէս ` քարոզակաւն եւ սկահակաւ:

Միւս եւս եւ ոչ փոքր հին քաղաք ` Լամոս՝ երիւք փարսախօք չափ ’ ի հիւսիսոյ Ելեւսայ կայ ’ ի ծովեզերին, առ բերանով համանուն գետոյ, որ եւ հզօրագոյն է քան զայլ գետակս Վարշագայ, բարեհամ ջրով, եւ ծանօթագոյն առ հինս, անկորուստ պահելով զնոյն անուն, միով տառիւ այլաձայնեալ ` Լամաս, զի ’ ի հնումն կոչէր Լամոս, եւ գաւառն Լամոսեան, Λαμω̃τις եւ անջրպետ համարէր երկոցուն Կիլիկեայց ` Քարայնոյն եւ Դաշտայնոյն:

Ըստ ցուցակութեան քարտից ` երկայնաձիգ լերինք կամ լեռնոտք ձգեալք ’ ի Տաւրոսեան բնալերանց ` երկուստեք պարսպեն զձորահովիտն, Թէքեէ ’ ի հարաւոյ, եւ Չօմագ-հիսար ’ ի հիւսիսոյ, տափարակ գագաթամբք, յորս աճեն կաղնիք եւ գիհիք. է ’ ի հովտին քարայր մի բնական ` ձեռագործ դրամբ ` ’ ի վաղուց մնացեալ, որպէս եւ հետք հին պողոտայի: Ընդ հովիտ լերանցս խաղայ գետն Լամոսի ` յարեւմտից, այլ ոչ են ստուգեալ ակունք նորա եւ ամենայն գիծ ընթացիցն, բայց զի անցանէ առ Օլուգաւ եւ Երկայն բրգամբն ` զոր յիշեցաք ’ ի տեղագրի Սարըգավագ վիճակի Քարայնոյն Կիլիկիոյ ( յէջ 287 ): —

Ոչ բազում ինչ փարսախօք ’ ի հարաւոյ արեւելից բրգանն եւ որ առ նովաւ մնացուածոց հին շինից, եւ մերձագոյն եւս յաւանն Լամաս ` ’ ի մտից սորին ` կան այլ եւս նշանաւոր մնացուածք հնութեանց, յանուանեալ տեղւոջն Գաննիտէլի?, զոր Լանկլուա համարեցաւ լինել Նէապօլիս Իսաւրիոյ, եւ որ վասն զանխուլ դրիցն ոչ է իսպառ աւերեալ, առ երի ունելով յարեւելակողմն ` զնիւթ շինուածոցն ` այսինքն զքարահատս. յորոյ ’ ի կռան ’ ի հարաւոյ կուսէ կայ դարանաձեւ փորած մի քառակուսի ` երկու Չ. բարձր, 4 լայն, եւ ’ ի նմին խորաքանդակ պատկերք վեց, երկուք բազմեալք, այլք կանգուն կալով եւ ձեռն ’ ի կուրծս, հռովմէական տարազաւ զգեստուց. գոյ ’ ի վերոյ եւ արձանագիր յոյն, այլ բազում մասամբ մաշեալ գոլով ` ոչ յայտնէ ` զստոյգն, բայց թուի մահարձան: Շիրիմ է եւ քառակուսի բուրգնն յիշեալ ’ ի Չիհաչէֆայ, բացեալ եւ յուզեալ յայլոց, մնան բեկորք դամբանացն. այսպէս կրկտեալ եւ խանգարեալ են եւ այլ բազում շիրիմք եւ դամբանք յեզերս պողոտայի քաղաքին, քանդակս ինչ ունելով եւ կիսեղծ արձանս: Հինգ եկեղեցիք յայտնեցան, որոց գլխաւոր ’ ի հիւսիսոյ քարահատիցն, այլ միայն բեմն եւ կոնքն եւ այլ ինչ մասունքն մնան, եւ ’ ի վերայ դրանն արձանագիր յոյն. նշմարին եւ նկարք յորմունսն: Երկրորդ եկեղեցին ’ ի Հր. Մտ. առաջնոյն փոքր քան զայն, այլ գրեաթէ ամբողջ կայ, բաց ’ ի տանեացն. փոքրագոյն եւս են այլքն եւ կործանեալք: Ի հարաւակողմն քարահատիցն կայ աշտարակ բարձր քառակուսի, մեծամեծ վիմօք շինեալ: —

Ի վերայ ճանապարհին որ աստի ցԼամոս ` բազում եւ այլ շիրիմք եւ բրգունք են եւ բերդք մանունք, որպէս Սու-վէրանէ գալէսի, Ասէլի քէօյ, ուր եւ կամարադուռն մի բարձր չորս Չ., անհարթ եւ հնակերպ ոճով, յորձաքար վիմաց. ’ ի վերայ սեմոց արեւմտեան դիմին քանդակեալ են ձեւք գործեաց ինչ ( տես յէջ 354 ) եւ տան ցոյցս հնութեան կանուխ քան զյունական արուեստ. ’ ի նշանակսն ` երկու կոնաձեւքն ` ըստ Լանկլուայ ` յայտ առնեն զխոյրս Դիոսկուրեան եղբարց, եւ բովանդակն համարի նուիրեալ ’ ի պաշտօն նոցին: —

Յաջմէ գետաբերանոյն ` որ 22 մղոնաւ չափ հեռի է յարեւմտից Մերսինայ, կայ աւանն Լամաս, կամ Լամոս ըստ հնոց, Λάμος, Lamus. այսպէս ասի կոչեցեալ ’ ի լահամա փիւնիկ բառէ, որ է ուտել ծախել, ’ ի պատճառս մարդակեր հրէշի միոյ: Չեգիտ ինչ նշանաւոր ’ ի սմա՝ անգղիացի ծովապետն Պոֆորդ յամի 1812, այլ խնդրեաց ’ ի թուրք գեղջաւագէն քննել զգլուխ երկայնաձիգ ջրաբեր ագուգայիցն ` որ յափանց Լամոսի գնայ մինչ յԱյաշ, եւ նորա հաճեալ զառաջինն ` ապա ժխտեաց: Թերեւս նոյն ջրբեր ագուգայի գլուխ է՝ զոր Չիհաչէֆ եւ Լանկլուա ` յետ քառասուն ամաց եկեալ այսր (1853), իբր որիշ յիշեն յարեւմտից Լամասայ, եւ երկկարգ, մին ութ ` միւսն երկոտասան կամարօք [1], զգեօղն ամայի ասէ առաջինն, իսկ Լանկլուա ` ’ ի նմին ամի թուէ տունս 25:

Սակաւուք ’ ի բացեայ ’ ի Լամոսէ յարեւմտից կուսէ ` յանջատ վայրի ’ ի ծառաւէտ եւ յաւազուտ հովտի ` ամբառնայ աւերակ Բերդն Լամոսի ( Լամաս գալէսի ), բազում աշտարակօք պարսպեալ: Յիշի սա ընդ ձեռամբ մերայոցս լինել ’ ի կէս ԺԲ դարու, եւ նուաճեալ ’ ի Մանուելէ կայսերէ, որ եւ յետ այնր ` էառ եւ զ Կիստռամ բերդ. Κίστραμον [2]. բայց ’ ի մեկնել նորա ` անկաւ դարձեալ ` ’ ի ձեռս Հայոց, եւ էր կալուած Վասակայ հօր թագաւորահօրն Կոստանդնի. յետ նորա ժառանգեալ թուի հարազատ նորին Հալկամ, զի սա կոչի տէր նորին յամի 1197, յորժամ ընդ Ներս. Լամբրունեցւոյ առաքեցաւ ’ ի Լեւոնէ ’ ի Կ. Պօլիս, եւ ’ ի սկիզբն 1199 ամի գտաւ ’ ի հանդիսի թագադրութեան նորին: — Զափամբք գետոյն Լամոսի, յամի 945, Կուրկուաս քաջ զօրավար Յունաց ` հրամանաւ Կոստանդնի Պերփեռուժեն կայսեր ` դաշն խաղաղութեան կռեալ ընդ Արաբացիս տեարս Տարսոնի, արար փոխանակութիւն գերեաց: — Յաջմէ գետոյն ’ ի տափարակ գմբեթաձեւ եւ յանմատոյց քարաբլրի ` զոր Թուրքք Թիւֆէնկ-գալէսի կոչեն, ’ ի խորշ մի ժայռին նշմարին հեռադիտակաւ ` աղեղն, երկու նետք եւ վաղակաւոր մի, զորս համարի Լանկլուա նուէր բաղդագիւտ իշխանաւորի. այլ ըստ ասից Կիլիկեցւոյ ուրումն, Հայոց բերդատեարց ’ ի բարձման տէրութեան նոցին եւ ’ ի ստիպելն թողուլ զկայանս իւրեանց, փակեալ զմուտս բերդի իւրեանց կախեալ է զզէնսն ’ ի վերայն, առ նշաւակէ հարստահարողացն ոսոխաց: — Ի հարաւոյ Լամոսի իբր կիսաժամաւ եւեթ հեռի ` կայ ’ ի ծովեզերին ա՛յլ բերդ, Ագ­գալէ կամ գուլէ կոչեցեալ, երկու կոփածոյ քարակերտ շինուածովք: —

Գետինն անհարթ է եւ յոյժ քարաժայռ, այլ եւ կոպճուտ խառն որակօք, յորս յոլով մասն կապտագոյն կրաքարի եւ գորշագոյն որձաքարի հատք: — Երկու մղոնաւ անդրագոյն ընդ հարաւ ` ’ ի քարաժեռի ծովեզերին հատեալ է գոգաձեւ նաւակայան փոքր նաւուց, եւ ածեալ անդր ագուգայ ջուրց ’ ի տափարակէ բլրի միոյ, ուր ջրամբարն է քարափոր, իբր 30 Չ. երկայն, կիսով չափ լայն, եւ 8 ¹ / ₂ խոր, խոշոր որմովք շրջապատեալ եւ գերանակապ ձեղուամբ: Առ երի սորին կանգնեալ է դղեակ մի, արդ աւերակ կամարօք, պատշգամօք, մանր աշտարակօք եւ շրջապտոյտ սանդղօք. երեւէր ’ ի նոսին եւ երկար արձանագիր յոյն, զոր ոչ ժամանեաց ընդօրինակել Պոֆորդ, որ ետեսն զայսոսիկ եօթանասուն ամօք յառաջ քան զայս:

Երրորդ ձոր եւ գետակ ’ ի գաւառիս ` ’ ի հիւսիսոյ Լամոսի ` է Սօրգուն-տէրէ, անձուկ յոյժ եւ երկարագոյն, թուի իջանել ’ ի Սումախ լեռնէ ` որ կայ յարեւմտից Կուկլուկայ, յարեւմտեան հարաւային ծայրի մեծի գահուցն Կիլիկիոյ, ընդ որ անցք 1954 Չ. բարձր ` իջուցանեն յակունս գետոյս, յարօտս Աշլու-օղլու Թուրքմանաց. յանուն գլխաւորի նոցին ` Ալի-պէկ եայլասը կոչին արօտավայրքն բարձունք 2040 Չ., որոց հանդիպեցաւ Չիհաչէֆ յելս յունիսի 1853 ամին. անդ ճարակեն ամարանի ամիսս երիս միայն՝ վասն կանխահաս ցրտութեան: Ի նոյն սահմանս նշանակին եւ արօտք Այվանլը տոհմի, եւ ’ ի միջակողմանս ձորահովտին ` Գարաճա-եայլա արօտք: — Աստուստ մինչեւ ’ ի ծովեզրն են գեօղք, Օղուճ, Քէփէս, (Կապս?), Ուղուտ, Տաղլը, Ալադա. եւ յաջմէ գետաբերանոյն ` Էրտամլու, որ եւ գլխաւոր գիւղիցն երեւի լինել. եւ մերձ նմին նշանակի Գալէ-քէօյ ( Բերդագիւղ ): — Ընդ մէջ կամ ’ ի սահմանս Օղուճի եւ Գարաճա - եայլա հանգրուանի, ’ ի մացառուտ եւ յապառաժուտ վայրի ` երեւեցան աւերակք մեծի շինի մեծամեծ սեանց բեկորօք: — Ընդ մէջ Սօրգունի եւ Մէզէտլեայ նշանակին հինգ կամ վեց գետակք մանունք, յորոց մին կոչի Արպաշ, եւ առ բերանով նորին աւերակ համանուն բերդի, որ եւ Պուրպուր. միւս ` ’ ի հիւսիսոյ նորին ` Էօմիւկ չայ. առ սովաւ եւս, կամ առ մերձաւոր վտակաւ եւ հուպ ’ ի բերանն կայ աւերակ ` Շէհիր-պօղազ նշանակեալ: Միւս եւս ’ ի գետակացն կոչի Տէլիճէ:

[1]             Ընդ կամարօքս անցանէ վտակ մի, զոր Լանկլուա անիմանալի անուամբ գրէ Saïsoufat-kaché.

[2]             Ըստ Կիննամոսի Բիւզանդացւոյ պատմչի. Դ, 17, որ յետ Լամոսի զսա ասէ նուաճեալ եւ ապա զԱնազարբա. Βασιλεύς δέ τ η̃ υ οτραί α ε̉ς τήν Κιλίκων ει̉σελάσας αυ̉τόν μὲν ε υ ρεν ου̉δαμου̃, τὸ ε̉ν Λάμω( δέ φρούριον α̉μαχτί παρεστήσατο ε̉ρυμνόν μάλιστα ο̉́ν. Ε ι̃ τα Κίστραμον καί ’Ανάζαρβον πόλιν ει̃λε περιφανη̃. - Cinnamus, IV. 17.