138.
Ծով
Հայոց.
Գաւառք
Վերջինս
այս
բաժին
Ծովային
Կիլիկիոյ,
որ
եւ
վերջին
համօրէն
հայկական
աշխարհին
Սիսուանայ,
բովանդակէ
զարեւելեան
հիւսիսային
խորշ
եւ
զունջ
Միջերկրական
մեծի
ծովուն.
ոլորտք
նորին
յարեւմտից
’
ի
հիւսիսոյ
եւ
յարեւելից
`
են
անձուկ
ափունք
ցամաքի
պարսպեալք
’
ի
լերանց.
յառաջին
կողմանէն
`
լերինք
Մսսայ
եւ
որք
’
ի
նոյն
կցորդեալք
երկուստեք
`
ոչ
անանջատք
եւ
միայարք.
’
ի
հիւսիսոյ
`
անստոյգ
են
գնացք
լերանցն,
եւ
սահմանն
ընդարձակագոյն
`
ընդ
մէջ
երկրի
ձգեալ
ընդ
կողմն
Թլայ.
յարեւելից
`
մի
ըստ
միոջէ
կանգնին
Սեաւ
լերինք,
Ամանոսեան
լերինք
եւ
Պիերեան
լերինք,
զորս
մարթ
է
միահամուռ
յանուն
Ամանոսի
կոչել:
Մերձաւոր
լերինք
ոլորտից
ծովածոցոյն
`
յոլովագոյն
մասամբ
կրաքարուտ
են,
պէսպէս
զանգուածով,
այլայլեալք
հրաբղխային
ներգործութեամբք,
եւ
ձեւով
յոյժ
վայելուչք
վկային:
Իսկ
’
ի
հարաւոյ
`
ծովն
ինքն
սահմանակալ
կայ,
մուտս
բացեալ
իբրեւ
ընդ
մէջ
երկուց
սեմոց
անփակ
դրան
`
ընդ
մէջ
նախածանօթ
Մեգարսոսեան
հրուանդանին
եւ
ընդ
Հռոսիկեան
սարի,
Rhosicus
scopulus,
որ
յԱրաբացւոց
կոչեցաւ
Խոզագլուխ,
Ռաս-Խանձիր.
որք
եւ
զուգահեռական
դիրս
ունին,
իբրեւ
25
մղոնաւ
տարակացք.
գրեաթէ
նոյնչափ
է
եւ
լայնութիւն
Ծոցոյն
մինչեւ
’
ի
ծագն
`
յարեւելեան
ափունս.
զի
’
ի
հարաւոյ
արեւմտից
ընդ
արեւելս
հիւսիսի
ձգի
քսակաձեւ
իմն
խորշն
այն
`
իբրեւ
45
մղոն
ընդ
երկայն:
Արեւելեան
սահմանահատ
լերինքն
զատուցանեն
զԿիլիկիա
եւ
զամենայն
աշխարհ
Փոքուն
Ասիոյ
`
յաշխարհացն
Ասորւոց:
—
Ըստ
նշանակեալ
չափուցդ
երկայնութեանն
եւ
լայնութեան
`
ահա
ոչ
կարի
ընդարձակ
ինչ
է
ծոցս
այս,
որպիսիս
ունի
Միջերկրականն
’
ի
միջոցս
այլեւայլ
կողմանց
երից
մեծ
հատուածոց
հին
երկրագնտի.
այլ
թերեւս
քան
զբնաւս
անքոյթ՝
շրջապարիսպ
հողմարգել
լերամբքն,
եւ
գեղեցիկ
եւս
քան
զբնաւս
`
կապուտագոյն
ալեօք,
գոգաւոր
ձեւովն,
եւ
յաւէտ
դարական
յիշատակօք
վաղեմի
ժամանակաց
եւ
ազգաց,
եւ
եւս
առաւել
`
բաղդավճիռ
նոցին
պատահարօք.
քանզի
բազում
անգամ
յանձկութեան
ափանցս
այսոցիկ
`
կատարեցան
եւ
կնքեցան
նսիհք
եւ
օրհասք
ազանց,
եւ
հուսկ
մարթ
է
ասել
զՀայկազանցս,
որպէս
տեսցի
յառաջիկայդ:
Յետ
հազարամեայ
անցից
եւ
փոփոխութեանց
`
զարդիս
գլխաւոր
շինատեղի
Արեւելեան
ծովափանցս
`
’
ի
միջավայրս
արեւելեան
ափանցն
`
է
Աղեքսանդրեակ
քաղաքիկ,
յորոց
անուն
հասարակօրէն
կոչի
արդ
եւ
ծոցն,
Golfo
di
Alessandretta.
այլ
զառաջինն
կոչէր
Իսսեան
ծոց,
’
Ισσικός
κόλπος,
յանուն
Իսսոս
քաղաքի
`
որ
էր
յարեւելից
հիւսիսոյ
փարսախօք
ինչ
հեռի
յափանց
ծովուն.
պատմահայրն
Երոդոտոս
կոչէր
Միւրիանդրեան
ծոց,
յանուն
բարգաւաճ
քաղաքի
միոյ
մերձ
’
ի
Հռոսոս.
իսկ
ըստ
մեզ
`
Ծոց
Հայոց.
զի
առ
հարստութեամբ
Ռուբինեանց
սովորութիւն
եղեւ,
(
որպէս
եւ
պատշաճն
պահանջէր
),
արեւմտեան
ազգաց
եւ
վաճառականաց
յաճախելոց
անդր
`
այսպէս
կոչել
զայն.
նա
եւ
վաղ
իսկ
ուրեմն
`
գրեաթէ
հազար
ամաւ
յառաջ
`
Ամմիանոս
Մարկելոս
պատմիչ
թուի
նոյնպէս
կոչել
զայս
`
Ծոց
Հայոց,
Armenicus
Sinus.
ուրեմն
եւ
անդստին
’
ի
Դ
դարէ
`
ցայսվայր
սփռեալ
էին
Հայկազունք.
եւ
ոչ
միայն
Ծոցն
`
այլ
եւ
համօրէն
միջոց
ծովեզերաց
`
ուր
իշխանութիւն
Հայոց
Ռուբինեանց
տարածէր
`
կոչեցաւ
’
ի
միջին
դարս
`
Հայոց
Ծով,
Mare
Armeniæ,
եւ
’
ի
Փռանկաց
Mer
d’Herminie,
կամ
Ծովեզերք
Հայոց,
Riperia
Armeniæ
լատինարէն,
եւ
մինչեւ
ցվերջ
ԺԵ
դարու
իսկ
`
’
ի
դիւանս
եւ
առ
պատմիչս
Վենետաց,
Le
Marine
dell’Armenia.
վասն
որոյ
եւ
մեզ
գրեաթէ
հարկ
իսկ
էր
այսպէս
`
Հայոց
Ծոց
անուանել
զգոգս
այս
Մեծի
ծովուն,
զորոյ
ոլորտս
կայ
մեզ
տեղագրել:
Բայց
որպէս
’
ի
հնումն
յանուն
բարգաւաճ
քաղաքին
Իսսոսի
եւ
’
ի
նորումս
`
Աղեքսանդրեդդայ,
’
ի
միջին
ժամանակս
անդ
`
յանուն
մերոյս
Այասայ
շահաստանի
`
կոչէր
յաճախ
Ծոց
Այասայ,
Golfo
di
Layazzo,
եւ
յեղմամբ
Golfo
delle
Giazze
եւ
այս
ոչ
միայն
յԺԳ
եւ
’
ի
ԺԴ
դարս
`
յորս
բարգաւաճէր
քաղաքն
այն
հարուստ
հանգիստ
նաւաց,
այլ
եւ
անագան
յոյժ
`
մինչեւ
յամս
1621-3
՝
գտանեմ
նոյնպէս
գրեալ
յԻտալացւոց
ոմանց
ուղեւորաց:
Գրեաթէ
’
ի
միջավայրս
արեւմտեան
ափանց
ծովածոցիս
`
են
արդ
մուտք
կամ
թափումն
Ջահանայ,
որ
երբեմն
աւելի
քան
քսան
մղոնաւ
ընդ
արեւմուտս
էր,
անդր
քան
զՄեգարսոսեան
հրուանդան,
եւ
երբեմն
անդրագոյն
եւս.
եւ
մինչ
տակաւին
արտաքոյ
քան
զԾոցս
էին
մուտքն
`
երկու
հազար
եւ
աւելի
ամօք
յառաջ
`
գուշակութիւն
իմն
ասէին
լեալ
պատգամաց
[1],
եթէ
«
Եկեսցէ
ժամանակ
`
զի
լայնախաղաց
յորձանք
Պիւռամու
`
յառաջեալ
հասցեն
մինչեւ
ցսրբազան
ափունս
Կիպրոսի
».
քանզի
հանապազ
վարէր
զհող
եւ
զխիճ
’
ի
լերանց
Կատաոնիոյ
եւ
Կիլիկիոյ.
իսկ
զարդիս
խոտորեալ
այսր
յարեւելս
`
նոյնպէս
աւազակոյտ
մեծ
ամբարձեալ
եւ
ընդլայնեալ
է
զծովափունսն,
ծածկելով
`
ըստ
ոմանց՝
զաւերակս
Սեռեպօլիս
քաղաքաւանի,
զոր
համարին
յարեւելից
հրուանդանին
լինել.
իբրեւ
տասն
մղոնաւ
չափ
տարածանի
աւազուտն
ընդ
Հր.
Մ.
գետաբերանոյն,
որ
սուղ
ինչ
պակաս
500
՛
լայն
է,
այլ
ծանծաղ
եւ
ոչ
որպէս
երբեմն
նաւարկելի.
նաեւ
’
ի
սկիզբն
ԺԲ
դարու
մինչեւ
’
ի
Մամեստիա
`
ասի
նաւաց
գալ
ընդ
Ջահան.
եւ
դիտելով
զձեւ
ծովափանցն
`
գուշակի
վեց
մղոնաւ
չափ
յառաջեալ
աւազոյ
կուտակին
քան
զսկզբնական
ծովեզրն:
Առ
գետաբերանովն
`
երամանան
հոյլք
ջրասէր
հաւուց,
եւ
’
ի
շամբսն
կաղաղանան
կինճք:
Կարծէ
Ստրաբոն
թէ
եւ
Կարմալոս
գետ
`
զայս
օրինակ
վարելով
հող
եւ
խիճ
`
քանդեալ
էր
զծովափունս
առ
Մալլոսիւ.
բայց
զի
անմիաբան
է
նա
յասացուածս
իւր,
եւ
այլ
հեռագոյն
ուրեք
նշանակէ
զնոյն
կամ
զնոյնանուն
գետ,
ընդ
երկբայութեամբ
մնայ
խնդիրն:
Չկան
եւ
այլ
նշանաւոր
ինչ
ջուրք
թափեալք
յահեկէ
Ջահանայ,
այն
է
յարեւելից.
այլ
վտակ
մի
յանկեան
ծովածոցոյն,
թէ
եւ
այս
կողմն
ցամաքի
ընդարձակագոյն
է
քան
զայլ
ոլորտսն.
իսկ
յարեւելից
կուսէ
`
յԱմանոսեան
լերանց
իջանեն
գետակքն
Տէլի-չայ,
որ
է
Պինարոս
նախնեաց,
եւ
Մէրքէզ
`
որ
է
Կարսոս:
—
Գլուխ
կամ
ներքսագոյն
գոգ
ծովածոցին
’
ի
Հս.
Ել.
ուր
վտակն
այն
թափի
եւ
ուր
համարի
եղեալ
Իսսոս
`
գրեաթէ
կայ
կշիռ
ընդ
միջօրէականաւ
Ամիսոսի
(
Սամսոն
)
որ
յեզերն
Պոնտոսի,
եւ
գիծ
որ
ընդ
մէջ
երկոցուն
քաղաքացս
`
համարի
կարճագոյն
բովանդակ
Փոքուն
Ասիոյ,
կամ
սեփական
կիրճ
(isthme)
նորին:
Ոլորտք
Ծոցոյս
Հայոց
յիշխանութեան
մերոցս
յերիս
կամ
’
ի
չորս
գաւառս
թուին
զատուցեալք.
յորոց
որոշակի
յիշի
Ա.
Ճկեր
`
յարեւելակողմն,
բովանդակելով
զՊայաս,
յոր
կցորդել
’
ի
դէպ
վարկանիմ
զ
Սեաւ
լերինս.
արեւմտակողմն
պատշաճի
կոչիլ
`
Բ.
Եգիաս,
յանուն
շահաստանին
Այասոյ.
իսկ
հարաւակողմն
Ճկերոյ
`
որ
է
ստորին
մասն
արեւելեան
ոլորտից
`
մինչեւ
’
ի
սահմանս
Անտիոքայ՝
կոչելի
է,
Գ.
Արսուս
կամ
Հռոսոս,
յանուն
քաղաքին
որ
կայ
’
ի
Հս.
իւրանուն
հրուանդանին
մեծի:
Ըստ
Օսմանեան
վիճակագրութեան
յայլ
եւ
այլ
գաւառս
կուսակալութեանն
Ատանայի
բաշխեալ
են
մասունք
երկրիս.
արեւմտակողմն
եւ
Այաս
`
բնիկ
Ատանայ
գաւառի
պատշաճին,
միջին
մասն
եւ
Պայաս
`
Ազիր
գաւառի,
հարաւային
արեւելեանն
`
Պիլան
գաւառի:
—
Իսկ
մեք
ըստ
նախակարգեալ
ոճոյ
մերոյ
`
սկսցուք
յարեւմտից
ուր
դադարեցաք
զտեղագրութիւնս
`
առ
Մալլոսիւ
եւ
Մեգարսոսիւ,
եւ
պատեալ
բոլորեսցուք
զհիւսիսեաւ,
յանգ
հանել
յարեւելս
Ծոցոյն
Հայոց,
մինչեւ
’
ի
սահմանս
Ասորւոց:
[1]
Փռանկ
թարգմանն
Ստրաբոնի
Կոսըլէն
(Gosselin)
այսպէս
փոխեալ
է
զհռչակեալ
պատգամս
այս՝
յիւր
լեզու
եւ
’
ի
չափս.
Le
Pyrame
à
la
côte
ajoutant
d'âge
en
âge
De
Chypre
quelque
jour
atteindra
le
rivage.
