684 թուականի պատմութիւն

[ ԻԷ. Որ ինչ ի թագաւորէն Հարաւոյ մեծարանք Արեւելից իշխանին եղեւ, աստանաւր գտցես]
       1  Լերինք մշտնջենաւորք եւ ծովք անդնդայինք ալեկոծեալք հնազանդեալ կան բանին Աստուծոյ, քանզի վերառաք հրամանն յորժամ հայի յերկիր, դողացուցանէ զնա, եւ ի մերձելն ի լերինս՝ ծխին։ 2  Որպէս եւ այժմ ահա յերեսաց ահի Տեառն բարձրացեալ բլուրք հարթեալ հաւասարեցան, եւ ալեփարթամ խորոցն ջրայեղց բռնութիւնքն անդէն յինքեանս սուզան։ 3  Որպէս զի ահագին փառք տէրութեանն Պարսից խոնարհեցան, եւ զամբախրոխտ բարձրութիւնս նորա խորք ծածկեցին։ 4  Լռեցին թեւաւորք ձայնք խորոց ի հողմուռոյց եռանդմանէ, եւ փուշք ագարակի աւդասլաց թռչմամբ եկեալ՝ տաղաւարեցան ի վերայ մկանանցն լայնատարած ծովուն, զի որպէս ջուրք բազումք, որ կոհակաշարժ բռնութեամբ ծովասոյզ առնէին զերկիր ։
       5  Էր երբեմն ժամանակ, յորում թագաւորքն Հոռոմոց ամբոխեալ զաւրաւք այնպէս հիածածուկ զընդհանրական աշխարհիս առնէին բազմութիւնս։ 6  Իսկ այժմ այն աթոռոյն ամբարձեալ զաւրութիւնք՝ այնքան ի վայր ցնդեալ զիջան, մինչ զի որ միանգամ ընդ ձեռամբ նորա էին մարդկային անտառք, գնացեալ յարեցան ընդ հովանեաւ այնր, որ ըստ Գեդեւոնեան դժնկին՝ էր պատաղիշ, զոր ի նուս բարձեալ բանաւորաց՝ շառաւեղքն եւ խլրտալ անգամ ոչ կարէին ։ 7  Զի իբրեւ ետես քաւշն արեւմտեան, թէ դարձոյց Տէր զաւգնականութիւն ի սրոյ նորա եւ կինճ վայրենի գազանանա փշրել զեղջիւրս նորա, առեալ զլրումն ժամանակի ըստ կանխասաց մարգարեութեանն եւ խոստմանցն Աբրահամու, եթէ՝ ձեռք Իսմայելի յամենեսին, եւ ձեռք ամենեցուն ի դա, եւ եթէ՝ առաջ նորա՝ հուր ծախիչ, եւ վերջ նորա՝ բոց բորբոքեալ։ 8  Յայնժամ առեալ կայսերն Հոռոմոց զսինլքորսն զաւրացն՝ աճապարէր ընդ ծով եւ ընդ ցամաք՝ անցանել ի սահմանս հեռաւոր կղզեացն արեւմտից։ 9  Այն վեցերորդ ամ էր Հարաւայնոցն փոխելոյ զթագաւորութիւնն իւրեանց յաշխարհն Ասորեստանի, զի թողեալ զերկիր աղախնոյն՝ արկանէին զաթոռ տէրութեանն ի Դամասկոս։ 10  Որոյ նստեալ անդ՝ սկսանէր շուրջ զիւրեաւ յաջ եւ յահեակ ծծել զուղիղ երկրի։
       11  Քանզի տուաւ նմա անընդդիմակաց զաւրութիւն, աշխարհավար իմաստ, երկրավար քաղցրութիւն եւ հեզութիւն մարդկային, ուստի չորիւքս այսոքիւք ի չորից անկեանց աշխարհիս հասարակաց կալով իշխանութիւն՝ տեսանելով զանհնարին տկարանալն կայսերն Հոռոմոց ի թագաւորէն Հարաւայնոյ, որ իբրեւ զբոց ճարակեաց զբազմամարդ հրապարակս եւ զքաղաքս նորա սրով, յայնժամ բազմահոգ վասն իւրոյ իշխանութեանն լինէր մեծ իշխան Արեւելից Ջեւանշէր, նախ զգաստ լինէր, թէ գուցէ ամբոխն հարաւոյ ընդ ոտս առեալ զերկիրն կոխեսցեն։ 12  Եւ թէպէտ եւ կարող էր զԹուրքաստանեացն հանել զանթիւ զաւրսն իւր յաւգնականութիւն, սակայն յանձն առնոյր նուաճել ընդ լծով ծառայութեան թագաւորին Հարաւայնոյ ։
       13  Արդ՝ իբրեւ լսէր բռնակալն Հարաւոյ սակս մերոյ իշխանին ծայրափառելի բարելաւութեանն, որ առ կայսրն ունէր Հոռոմոց, կամ եթէ նա ինքն է երասանակալ Թուրքաստանեացն ազգաց, հանել եւ արգելուլ կարող է յաղագս մարմնական խնամաւորութեանն, անդանաւր անըմբերելի նախանձ ի միտս տիեզերակալ պարծողին բորբոքէր։ 14  Ուստի ի ձեռն հաւատարիմ պատգամաւորաց առաքէր երդմունս մեծամեծս եւ խոստմունս անչափ պարգեւաց, զի առ նա երթիցէ։ 15  Իսկ նա ըստ մեծայոյս բարութեանցն, որ ի խաչն Քրիստոսի, վստահ եղեալ՝ կազմէ ընծայս բազմապատիկս եւ հանդերձի նոքաւք յողջոյն տիեզերակալին։ 16  Եւ նախ ժամանէ ի տուն Տեառն, զոր յապաւինութիւն իւր շինեալ էր ի բերդն Գարդման։ 17  Եւ անդ սրտառուչ հառաչմամբ ի ծածկագիտէն խնդրէր այցելութիւն, որպէս մեծն Դաւիթ ասէ . Արարի՛չ իրաւանց եւ արդարութեան, մի՛ մատներ զիս ի ձեռս նեղչաց իմոց ։
       18  Եւ այսու մտաւք հրաժարեալ ի մեծայաղթ լուսոյն՝ զինեցաւ չուել ի տար աշխարհ։ 19  Իսկ զաւրավարին Հայոց ամենայն նախարարաւքն հանդերձ ընդ յառաջ նմա ելեալ՝ զուարճալից խնդութեամբ ընդունողք լինէին եւ մեծապատիւ շքով՝ յուղարկիչք ։ 20  Իբրեւ իջանէր յերկիրն Ասորեստանեաց, տեսանէր, զի ահա պետք թագաւորին գաւառացն այնոցիկ հրամանաւ նորա եւ ճոխք քաղաքացն ըստ իւրաքանչիւր սահմանս պատուիչք լինէին. երիվարք՝ պատրաստք, աւթեւանք՝ կազմք, մինչեւ եհաս ի դուռն թագաւորին մեծաւ շքով։ 21  Յայնժամ հրամայեալ մերձակայ մեծամեծացն ընդ առաջ ելանել նմա՝ ածելով անդ զերիվարս, յորս ինքն թագաւորն հեծանէր։ 22  Եւ այնպէս շքեղաշուք պատուով մուծանէին ի բանակն յոգնահոյլ գուպարից ։ 23  Վասն որոյ ի հոյակապ նորա անուն խառնիճաղանճն ամենայն ի տես՝ ճեպէին հոմախմբել ի ճանապարհին։
       24  Իսկ թագաւորն Հարաւոյ ընդ ծագել արեւուն՝ նախքան զսովորական ժամն յարուցեալ ի քնոյ՝ հրճուալից մտաւք եւ բարի ողջունիւ զիշխանն Արեւելից տեսանէր եւ յարազուարճ վասն գալստեանն նորա լինէր։ 25  Ուստի անմենակատար ընդունելութեամբ՝ եւ ոչ առ մի ոք ի կողմակալաց երկրի՝ այնպէս եղեւ փաթշաբար մեծագրութիւնք, մանաւանդ յորժամ զփորձ եւս առնոյր խոհական հանճարամտութեան նորա։ 26  Վասն զի թէպէտ եւ բազում տեարք եւ յոլով ազգաց հիւղինակք ընդ ձեռամբ անկեալք կային հնազանդեալք, այլ ոչ ումեք ի նոցանէ աներկեւան խորհուրդ որպէս Ջեւանշերի տայր, յորոյ վերայ եւ պարգեւս մեծամեծս շնորհէր նմա եւ որոց ընդ նմայն էին։ 27  Եւ յետ այսորիկ խնդրէր իշխանն Արեւելից խաղաղական ողջոյնիւ հրաժեշտ։ 28  Իսկ տէրանց տէրն վասն սեռն եւ սերտ սիրոյն հաստատութեան երդմունս կնքեալ՝ տայր նմա եւ զաջ իւր, որ չէր երբեք լեալ սովորութիւն տիեզերապետ գոռոզին աւտարազգոյ առնել զայս ։
       29  Այսոցիկ այսպէս եղելոյ, մեծավայելուչ փառաւք յուղարկիւր ի համաշխարհական մարզարանէն։ 30  Գայր հասանէր յԱյրարատական գաւառն, ուր ընդ յառաջ լինէր նմա որ ի Մամիկոնեանն տոհմէ քաջն Գրիգոր համաւրէն ազատաւքն, ածէ զնա ի գեւղաքաղաքն իւր Արուճ։ 31  Գայր հասանէր անդր աղաւնին սուրբ՝ սիւնն եկեղեցոյ՝ մեծն հայրապետն Հայոց Անաստաս ։ 32  Զնա տեսեալ մեծահաւատ իշխանին՝ հոգեզուարճ բերկրանաւք լցեալ, խոնարհեցուցեալ զինքն՝ աւրհնեցաւ ի նմանէ որպէս ի հրեշտակէ սրբոյ։ 33  Եւ նովին բարեզարդութեամբ գայր, իջանէր ի գաւառն Գարդման՝ իսկ եւ իսկ մտեալ ի յարկս ապաւինին իւրոյ։ 34  Սկսանէր այնուհետեւ զոր ինչ ազնուական նիւթեղինացն էր, առ ի զարդ յաւրինեալ նորահրաշ գեղեցկութեանն անճառելի լուսոյն։ 35  Եւ ծախս մեծս արարեալ եւ դեղագեղիչս ի գործ արկեալ՝ նկարեաց ի գմբեթէն մինչեւ ցբարաւորս դրանն պատաղահիւթ կերպասագործեալ։ 36  Եւ զդուռն սենեկին զլոյսն տիեզերաց ունողին արծաթապատ հրաման տայր քանդակել։ 37  Եւ յայսու վերայ իբրեւ զերեամբ ողջոյն հաւատարիմ խորհրդաւք տիրասէր առ թագաւորն Հարաւոյ զինքն ցուցանէր մեծավայելուչ իշխանն Ջեւանշէր ։