Գրական ասուլիսներ

ՎԱՐՈՒԺԱՆԻ ԳՐԱԿԱՆ ԿԵԱՆՔԸ
(Կենսագրական ակնարկ Յ. Ճ. ՍԻՐՈՒՆԻի)

Օրիորդներ, տիկիններ եւ պարոններ,

Դէմքը՝ զոր այսօր պիտի ներկայացնեմ ձեզի՝ այն գրողներու շարքէն չէ որոնց վրայ խօսելու համար ստիպուած ըլլաս մէկ քանի տասնեակ տարիներու գրական գործունէութիւն քրքրել: Նոր մըն է, եւ եթէ կ’ուզեք, նորագոյն մըն է այդ բանաստեղծը, որուն քնարը դեռ հազիւ թէ տասնեակ մը տարի թրթռացեր է: Եւ սակայն իր երգերը այնքան գրաւիչ են եղեր եւ իր քնարը այնքան բազմալար՝ որ երբ կանգ կ’առնենք այդ տասը տարիներուն առջեւ, կը գտնենք որ բանաստեղծը արդէն իսկ պատկառելի եւ բեղուն գործ մըն է թողուցեր իր ետին:

Բայց անցնելէ առաջ իր դիմագծութեան, թոյլ տուէք երկու խօսք ընել այս Գրական ասուլիսներու մասին, զորս ոմանք՝ վստահաբար բարեմտօրէն՝ կ’ուզեն նկատել հաւաքոյթներ, ուր գրողներ կը հաւաքուին առաւելապէս զիրար գովելու համար: Այո՛, տիկիններ եւ պարոններ, հաւաքոյթներ են ասոնք, ուր գրողներ եւ մտաւորականներ կը խմբուին դրուատելու համար առ այժմ թրքահայ գրականութեան լաւագոյն գործերը, եւ նաեւ, ինչո՞ւ չէ, խանդավառութիւն ստեղծելու համար անոնց հեղինակներուն շուրջ: Մեր մտաւորականները ցարդ այնքան արհամարհոտ վերաբերում ունեցած են իրարու հանդէպ, որ քիչ մը իրաւ թէ տարօրինակ կը թուի երբ գրողներ իրարմով կը խանդավառուին: Ճիշտ է որ մեր մէջ պակսած է արդար քննադատութիւնն ու ճշմարիտ գնահատումը, ճիշտ է որ կամ բուռն պարսաւներու եւ կամ ջերմ գովեստներու միայն հանդիսատես եղած ենք, բայց ալ ատեն է որ գիտնանք ոչ միայն մեր գովեստները զսպել այնքան անտաղանդներու հասցէին, այլ նաեւ արժեցնել գիտնանք իսկական տաղանդը: Պզտիկ օրինակ մը յիշելով հարիւրաւորներու մէջէն, համիտեան րէժիմի երանելի օրերուն [1], երբ ամէն ոտանաւոր փորձող համակրելի բանաստեղծ էր եւ ամէն գրիչ շարժող տաղանդաւոր գրագէտ, եղան գրողներ որոնք «գրական ոչնչութիւն» եւ նման մակդիրներով կ’որակէին այն մէկ քանի հոյակապ էջերը մեր վաղամեռիկ բանաստեղծին [2], որ եթէ ապրէր, պիտի փութայինք օր մը դասել Սիամանթօի եւ Վարուժանի քովիկը: Կ’ակնարկեմ Միսաք Մեծարենցին:

Երկրորդ կէտ մը՝ զոր կ’ուզէի լուսաբանել՝ աւելի մեղադրանք մըն է, թէ ինչո՛ւ փոխանակ մեռած գրողներով զբաղելու, ապրող հեղինակներու մասին կը սարքենք մեր այս գրական ասուլիսները: Որովհետեւ, տիկիններ եւ պարոններ, կը նկատենք որ աւելի շինարար գործ մըն է մեր ներկայ գրողներուն եւ գրականութեան շուրջ համակրութիւն եւ հետաքրքրութիւն ստեղծել, – առանց մոռնալու սակայն մեր գրականութեան անհետացած դէմքերը, որոնց մասին ալ, առաջին առթիւ, պիտի սարքենք մեր յարգանքի համախմբումները, գրական ասուլիսներու նիւթ դարձնելով Արփիարեան, Տէմիրճիպաշեան, Պէշիկթաշլեան, Թէրզեան, Դուրեան, Մեծարենց, եւ ուրիշներ:

Իսկ թէ ի՛նչ ուղղութիւն մենք կը դնենք այս գրական ասուլիսներու կազմակերպութեան մէջ: Պէտք է ըսել, տիկիններ եւ պարոններ, որ մեզ թելադրող եւ խանդաւառող նպատակը ըլլալով առայժմ գրական պզտիկ շարժում մը ստեղծել թրքահայ գրական կեանքի ներկայ լճացած շրջապատին մէջ, մենք առիթը չենք ունեցած մեր այս ձգտումը կապելու ոեւէ ուղղութեան հետ, ներկայ գրական ասուլիսները սարքելով այս կամ այն ծրագրին վրայ, այս կամ այն գրական դպրոցին կամ սեռին շուրջ: Առայժմ մեր գլխաւոր ջանքը պիտի ըլլայ զբաղիլ թրքահայ գրականութեան մէջ հետզհետէ լոյս տեսնող լաւագոյն գործերով, փոխն ի փոխ մեր ասուլիսներուն նիւթ դարձնելով նաեւ թրքահայ գրականութեան ամէնէն համակրելի դէմքերը, միշտ, սակայն, առաջնորդուած այն իտէալէն, որով կ’ուզենք մեր գրողները աւելի խանդավառուած տեսնել իրարմով, եւ հասարակութիւնը աւելի հետաքրքիր դէպի իր գրականութիւնը:

Իսկ բանաստեղծը, որ մեր այսօրուան Ասուլիսին նիւթը կը կազմէ, Դանիէլ Վարուժանն է: Յայտնատես մարգարե մը որ ցեղին սիրտը կը բանայ, քնացած մոխիրները կը քրքրէ եւ նոր փիւնիկներ կ’աւետէ, ու թռչուն մը որ իր թեւերը բացած կը թռչի ու կ’երգէ հերարձակ իր հեթանոսական երգերը: Ու այս երկու անուններուն քով աւելցնենք նաեւ իր լքած մականունն ալ, Չպուքքեար, այսինքն արուեստագետը [3]:

Բայց թողունք որ նախ ինք խօսի իր կեանքի մասին [4]. –

«Ծնած եմ 1884ին Սեբաստիոյ մօտ Բրքնիկ գիւղը, ուր աճած է մանկութիւնս, ուռենիներուն տխուր հովանիներուն տակ երազկոտ, կամ գետեզերքներուն վրայ բադերուն քար նետելով անառակօրեն:

Դեռ հազիւ ես թիթեռնիկներ որսալու հասակիս մէջ՝ հայրս պանդխտած է Պոլիս, իսկ մայրս ձմեռնային երկար իրիկունները՝ թոնրատունը նստած՝ երեւակայութիւնս օրօրած է Ենիչէրիներու եւ գայլերու պատմութիւններով, երբ Մէյրէգումի հովը կուգար բուխերիկին մէջ մերթ ոռնալ եւ մերթ դեւի ձագի մը նման լալ:

Գիւղին դպրոցը հազիւ սկսած եմ ժամագիրքը կարդալ սորվիլ՝ զիս տարած են Պոլիս 1896ի կոտորածի օրերուն, ուր հայրս արեան սարսափին մէջ փնտռելէն յուսահատ՝ բանտին մէջ գտած եմ այն տխուր օրերուն սըտօրէն ամբաստանուած:

Երկու տարի յաճախած եմ Սագըզ Աղաճիի Մխիթարեան դպրոցը, յետոյ Քաղկեդոնի վարժարանը՝ ուր երկար ատեն պատանեկութիւնս երազած է ընդմէջ Մօտայի ծովափին եւ Դուրեանի ոսկրներուն՝ յԻսկիւտար:

Արձակուրդներս ընդհանրապէս անցած են հօրս քով, Խավեար խանը, հայ պանդուխտներու հառաչանքներուն եւ վէրքերու տրոփիւնին ունկնդիր:

Հայր Արիստակէս Գասգանտիլեան՝ որ նոյն ատեն տեսուչ եղած է Քաղկեդոնի վարժարանին՝ առաջնորդած է մանկական նախափորձերս՝ սրբագրելով սիրահարական ոտանաւորներս եւ յետոյ, 1902ին, ուղարկած է զիս Վենետիկ, Մուրատ-Ռափայէլեան՝ բարեւելու համար իր տեղը Ալիշանի նուիրական աճիւնը»:

Լրացնելու համար իր կենսագրական գիծերը, ըսենք թէ մինչեւ 1905 Մուրատ-Ռափայէլեան [5] մնալէ ետք, մեկնած է Պելճիքա հետեւելու Կանտի համալսարանին քաղաքային գիտութեանց ճիւղին, զոր աւարտած է 1909ին: Նոյն տարին Թուրքիա վերադարձած, երեք տարի պաշտօնավարած է Թօքաթ եւ Սվազ իբր ուսուցիչ, եւ հիմա, տարիէ մը ի վեր, կը վարէ Գրիգոր Լուսաւորիչ ուսումնարանի տեսչութիւնը:

Վարուժան իր բանաստեղծական նախափորձերը սկսած է 1902ին, երբ դեռ աշակերտ էր Գատըքէօյի Մխիթարեան վարժարանին մէջ [6]: Իր առաջին հրատարակուած քերթուածը Ալիշանի շիրմին առջեւ ոտանաւորն է, 1903-ին Բազմավէպի մէջ տպուած [7]: Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանի մէջ շարունակած է մշակել իր բանաստեղծի հակումները, եւ իր այդ շրջանի քերթուածները ամփոփած է քիչ ետք, 1906-ին, Սարսուռներ [8] խորագրին տակ՝ տպագրուած Վենետիկ: Յաջորդ տարին, 1907, գրած է Ջարդը, որ հրատարակուած նախապէս Անահիտի մէջ, յետոյ առանձին հատորով [9]: Վարուժան իր նախափորձերուն մէջ իսկ գնահատուած, հետզհետէ սկսած է աշխատակցիլ բազմաթիւ թերթերու, ինչպէս Անահիտ, Բազմավէպ, Գեղունի, Շիրակ, Հայրենիք, Ռազմիկ, իսկ աւելի յետոյ, Ազդակ, Ազատամարտ, Շանթ, Հայ գրականութիւն, եւ այլն: Վարուժան իր Թուրքիա վերադարձէն ետք,     1910-ին, Պոլսոյ մէջ հրատարակած է իր քերթուածներու երկրորդը ժողովածուն, Ցեղին սիրտը [10], իսկ այս տարի [11] հրատարակեց իր վերջին գործը, Հեթանոս երգեր:

Պատանի Վարուժանի վրայ ազդած են գաւառը՝ իր վիշտերով եւ հառաչներով, ու Պոլիսը՝ իր գեղեցկութեամբ եւ բնական հրապոյրներով: Բայց ամէնէն աւելի Վենետիկը եւ Պելճիքան յարուցած են իր մէջ բանաստեղծը:

«Երկու միջավայրներ, կ’ըսէ ինք, ազդած են վրաս. – Վենետիկը իր Թիցիանով եւ Ֆլանտրը իր Վանտիքներով: Առաջինին գոյները եւ վերջնոյն բարբարոս իրապաշտութիւնը յօրինած են վրձինս՝ զոր սնափառութիւնն ունիմ թաթխած ըլլալու միմիայն հայրենի հողին որդան կարմիրին մէջ եւ ծովածուփ արեանը: Իսկ բաղձանքս է ապագային մարդերուն նուիրել հզօր երգ մը՝ որ հայրենիքը ինծի պէս արարած մը ծնած ըլլալուն գոնէ չզղջայ» [12]:

Սպասելով այդ իր ուխտած երգին, մենք բանաստեղծէն այնքան հզօր երգեր ունինք արդէն, պատանեկան Սարսուռներէն մինչեւ երիտասարդութեան Հեթանոս երգերը: Վերլուծելով Վարուժանը իբր բանաստեղծ՝ պիտի հանդիպինք անոր մէջ մէկ քանի գիծերու. –

Վարուժան, հակառակ իր արուեստագէտի թռիչքին եւ բանաստեղծի հերարձակ հոգւոյն, անօռմալ չէ, ինչպէս այնքան ուրիշ բանաստեղծներ են:

Մեր շատ մը բանաստեղծներէն կը տարբերի նաեւ անով որ լուրջ պատրաստութիւն ունի եւ բազմակողմանի հմտութիւն:

Վարուժան նաեւ տիրացած է հայերէն լեզուին եւ իր բոլոր նրբութիւններուն, աւելի քան որեւէ բանաստեղծ:

Իր քնարը միակողմանի չէ ուրիշներուն պէս, եւ Վարուժան ամէն լար կը թրթռացնէ միեւնոյն յաջողութեամբ, ու զարմանալու չէ, երբ պատանեկան ներշնչումներու Սարսուռներէն ետք, ան ձեզ տուաւ Ցեղին սիրտը, ու հիմա ալ Հեթանոս երգերը թրթռացնելէ ետք, վաղը ձեզ երգէ Հացին երգը [13]:

Վարուժանի քնարը, հազուադէպ բացառութիւն մեր գրականութեան մէջ, տիեզերական է, արուեստէն եւ գեղեցկութենէն զատ չունենալով ուրիշ մտահոգութիւն:

Վարուժանի երգերը, նոյնիսկ իրենց ամէնէն առարկայական էջերուն մէջ, երբեք կեղծ չեն հնչէր, բանաստեղծի հոգին ցոլացած ըլլալով ամէնուն վրայ ալ:

Վարուժան, առաջին դասականօրէն իրապաշտ բանաստեղծը մեր մէջ, նոյն իսկ կիրքին ամէնէն հրապուրիչ պատկերները երգած միջոցին՝ տռփանքի զգացումը չի տար ձեզի, ձեր ուշադրութիւնը ցրուել տալով պատկերներուն գեղեցիկ մանրամասնութիւններուն մէջ:

Վերջապէս, Վարուժան, հակառակ իր գրական սահմանափակ տարիներուն, արդէն ունի բազմաբեղուն գործ մը, եւ հակառակ իր քերթուածներու պատկառելի քանակին, շատ քիչ բան պիտի ուզէիք ջնջուած տեսնել անոր մէջ:

Վերջացնելով, իբրեւ թանկագին գոհար մը հայ քերթողութեան թանգարանին մէջ, կ’ողջուենք Դանիէլ Վարուժանի Հեթանոս երգերը, ու կ’ողջունենք միեւնոյն բանաստեղծը՝ նոր դափնիներ մաղթելով իր երիտասարդ ու տաղանդաւոր ճակտին, միշտ անձկալից սպասելով այն Հզօր Երգին, զոր ուխտած է ինք, եւ զոր լսելով, հայրենիքը ոչ միայն չպիտի զղջայ զինք ծնած ըլլալուն համար, այլ դարերուն պիտի հաղորդէ իր անունը, պարծալից ու գուրգուրոտ: