ԱՐԻՒՆԻ ԵՒ ՎՐԷԺԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ
(Բանախօսութիւն Գ. ԽԱԺԱԿի)

1896ի դեկտեմբերն էր: Նոր աւարտած Ժընէվի համալսարանի ընկերաբանական ֆաքիւլթէն, իբր «հիւանդ ուսանող», գացի Եգիպտոս: Երբ ոտք դրի փարաւոններու երկիրը, սկսայ որոնել աժան հիւրանոց մը, որուն հասցեն ինծի տուած էին ծանօթներս: Դիմացս ելաւ հազիւ 18-19 տարեկան երիտասարդ մը, տամուկ եւ մրայօն աչքերով, դալկադէմ, ճերմակ, փղոսկրէ կարծես կերտուած:

Արիւնի՜ տարիներ... Պանք-Օթթոմանի եւ Սամաթիոյ ռումբերը նոր էին պայթած [1], եւ Բաբկէնի, Գնունիի, Տէր-Անդրէասեանի հոգիները դեռ կը թրթռային օդին մէջ: Տասնեակ հազարաւոր հայ փախստականներ նոր դուրս էին վիժած Կ. Պոլսէն ու կը վխտային Նեղոսի հիւրընկալ ափերուն վրայ:

Տառապանքի՜ տարիներ, երթաք այլ եւս յետ չգաք:

Երիտասարդին հարցուցի որոնած հիւրանոցս, բայց հարցուցի ֆրանսերէն, որովհետեւ երբեք չէի երեւակայեր որ այդ ճերմակ, այդ նրբին դիմագծերով կարապանման էակը կրնար հայ մը ըլլալ:

Հարցումիս գոհացում տալով, երիտասարդն աւելցուց. «Պարոն, դու հա՞յ էք»:

Հայ էինք. ու երկուքս բարեկամացանք:

Պատանին կը ժպտէր: Ո՜ւհ, այդ ժպիտը. – խելայեղօրէն ջղային, հիսթերիք: շրթունքներու անկիւնները ջղաձգօրէն կը ցնցուէին, մեղմ ու փափկաթեւ ժպիտին հետ խառնելով թունաւոր, գուժկան բան մը... Ժպիտ մըն էր ան՝ շաղախուած արցունքի կայլակներով եւ արեան շիթերով:

Այդ երիտասարդը Ատոմ Եարճանեանն էր, մեր Սիամանթօն:

Համիտեան գազանութիւններու փառապսակը կազմող կոտորածներու շարքը որ սկսաւ 1894ին եւ շարունակուեցաւ մինչեւ 1896 օգոստոս, դուրս էր մղեր երիտասարդ Ատոմը իր բնակավայրէն, իր հայրենիքէն. ու ան սկսած էր թափառիլ հայութեան թշուառ բեկորներու հետ՝ երերեալ եւ տատանեալ, անհայրենիք ու օտար:

Տիկիններ եւ պարոններ, գեղեցիկ կամ զարհուրելի պատկեր մը շատ մօտիկէն չի տեսնուիր: Պէտք է որոշ չափով հեռու կենաս եւ դիտես՝ որպէս զի ըմբռնես անոր ամբողջութիւնը, տեսնես զայն:

Երբ հայերէն շատերը այդ ատենները արհաւիրքներու քստմնելի պատկերներուն մէջն էին անձամբ՝ իբր գործող էակներ, իբր այդ պատկերներուն մէկ մասը կազմողներ, անոնք անկարող էին նկատել պատկերներուն ամբողջութիւնը, անոնց բոլոր հրեշաւորութիւնները: Իսկ երբ կը հեռանային, երբ ապաստան կը գտնէին քիչ մը ազատ երկիրներու մէջ, այն ատեն հեռուէն կը դիտէին ու նոր միայն կ’ըմբռնէին թէ որպիսի՜ դժոխային պատկերներու մէջ են եղած...

Հեռացաւ Սիամանթօ եւ հեռուէն դիտեց, տեսաւ ամբողջ տառապանքը, վերապրեցաւ իր ներաշխարհին մէջ, ըմբռնեց այն դժոխային խորութիւնը որ ունէին այդ եղեւնապատկերները. սիրտը լեցուեցաւ, առաւ գրիչն ու գրեց:

Ի՞նչ երգեց Եարճանեան:

Պատասխանս կարճ է. – հայու ցաւը, Հայաստանի վէրքը: Ես զայն կը զետեղեմ փառապանծ ցանկի մը մէջ. – Աբովեան, Րաֆֆի, Գամառ-Քաթիպա, Փափազեան, Ահարոնեան, Սիամանթօ: Տարբեր է անոնցմէ իր տաղանդին խորութիւնովը, իր ուժին ահագնակուռ թափովը, իր պատկերներուն հսկայական դժոխայնութիւնովը, իր ներաշխարհէն արտավիժող զգացումներովը... բայց անոնց շարքէն է. մարմինը անոնց մարմինէն, արիւնը անոնց արիւնէն:

Ատոմ երգեց. եւ բոլոր հայերը որ իր երգածը կարդացին, զգացին բանաստեղծին հոգին իրենց մէջ: Զգացին որ ան իրենց մարդն է, իրենց հոգեկից եղբայրը, իրենց մտերմութիւնը: Իսկ բանաստեղծի մը ժողովրդականութեան միակ գաղտնիքը, ինչպէս կ’ըսէ Էմիլ Հէննըկեն իր Էսթօփսիքօլօժի [2] գործին մէջ, անոր շատ հոգեկից եղբայրներ ունենալն է:

Եարճանեան մարտնչող մըն է: Ան լալկան չէ:

Ընկեր, սիրոյդ եւ արցունքիդ արժէքը ինչո՞վ պէտք էր նժարել,
Դուն որ զիս ի զուր կեանքին մէջը եւ ես որ մեռեալ՝ զքեզ կ’որոնեմ դեռ,
Ա՛ռ այն սուրը, որ օր մը իբր Խորհրդանիշը իմ անձնուրաց անցեալիս,
Եկար կայծակի բեկորի մը նման իմ շիրիմիս վրան ցցելու,
Վերցո՛ւր զայն, աջ ձեռքիդ մէջ, վստահ եւ ամրապինդ, վերցո՛ւր,
Ու սուրա՛, սիրելիս, պերճօրէն, զուարթօրէն, կտրիճօրէն սուրա՛
Հոն, ուր ես գաղափարիս եւ գաղափարիդ համար առաւօտ մը, արիւնիս մէջն ինկայ…

(Ամբողջական գործը. – էջ 79)

Անդրշիրիմեան աղաղակն է, վաղամեռիկ ընկերը որ իր սուրը կը դնէ Ատոմի բուռը եւ կը կոչէ զայն դէպի ռազմի դաշտը մարտնչելու:

Ու նետուեցաւ Ատոմ հոն, սուրը ձեռքը, ռազմի շեփորը բերնին:

Մի՞թէ մեծ բանաստեղծներէն շա՜տ-շատերը մարտնչող չեն եղած: Ահա ձեզի իմ ամէնէն սիրած բանաստեղծս, Երգերու գիրքին [3] աննման հեղինակը, Հայնրիխ Հայնէն: Կը զմայլիմ անոր նրբին, թրթռուն սիրոյ երգերուն վրայ, բայց կը պաշտեմ անոր sagacitéն [4], անոր խելքի թափանցող երեւոյթներու արտաքին կեղեւներուն տակ անոնց էութիւնն ընդգրկող բանաստեղծական intuitionը:

«Ճշմարիտն ըսեմ, չեմ գիտեր թէ արժանի՞ եմ ես արդեօք որ սեւ դագաղս զարդարեն դափնեայ պսակով: Ինձ համար բանաստեղծութիւնը, – որքան ալ որ ես զայն կը սիրէի, – այնու ամենայնիւ սրբազան խաղալիկ մը կամ սրբազան միջոց մըն էր երկնային նպատակներու համար:

Ես երբեք մեծ գին չեմ տուած բանաստեղծի փառքին, անոր հռչակին, – եւ արդեօք կը գովե՞ն թէ կ’այպանեն իմ երգերը, ես շատ ալ ուշք չեմ դարձներ ատոր: Բայց իմ դագաղիս վրայ դուք ստիպուած պիտի ըլլաք սուր մը դնել, որովհետեւ ես միշտ եղած եմ կտրիճ զինուոր մը մարդկութեան ազատագրման պատերազմին մէջ»:

Եարճանեան Հայնէին պէս յստակօրէն կը գիտակցի իր մարտնչողի դերին.

Ձեռքերդ ինձ երկարէ, դեռ իմիններս անպիղծ են՝
Եւ եկո՛ւ, որպէս զի նայուածք նայուածքի դէմ,
Ես ի քեզ հերոսն սքանչանամ Հայրենիքին նուիրուած,
Եւ դուն քնարիս մրրկաթեւ լարերէն, թերեւս ճանչնաս
Այն հին օրերու ընկերը, որ Ցեղիս եւ ձեր բոլորին անչափելի ցաւերէն

Փորձեց՝ բարկութեան եւ ընդվզումի պղինձները հնչեցնել…

(Ամբողջական գործը. – էջ 111)

Նոյն բնորոշումը կուտայ իր կոչման նաեւ Հայորդիներ ու մէջ, գրուած 1906ին (էջ 25): Նոյնը կը կրկնէ եւ շատ ուրիշ երեսներու վրայ:

Ու ցեղին ճակատագիրը, անոր 1500 ամեայ տառապանքը շալկած, անոր մէջքին ծանրացող անէծքէն խարազանուած, կը յածի, կը թափառի Եարճանեան՝ հեւալով այդ դարերու անէծքի բեռին տակ, պոռթկալով արեան ու վրէժի աշխարհադղորդ աղաղակներ, եւ զգալով Մայր-Հայրենիքի ամէն մէկ անկիւնին մէջ կատարուող արհաւիրքն իր իսկ սիրտին մէջ:

Հայկական ամէն մէկ պատահար – խինդ թէ արցունք, տառապանք թէ ոգեւորութիւն – ջերմօրէն տեղ կը բռնեն Սիամանթօի համահայ սիրտին մէջ: Թէեւ իր երգերուն տիրող մօթիֆն է հայ տառապանքը, բայց այն սրտաբուխ ուրախութիւնով կ’արձագանգէ Անդրանիկին՝ իբր առիւծանման յաղթողի, Քրիստափորին՝ իբր անձնազոհ ողջակէզի... Ան իր կրակէ խօսքերը կ’ուղղէ Մայր-Երկիրը վատօրէն լքողներուն. «մի երթաք, մի պարպեք այդ Սուրբ Հողը» կը պոռայ անոնց: Տեղ մըն ալ, Նէմէզիդայի պէս փրփրած, կը մռնչէ. «մեռելներ կան, զորս երկրորդ անգամ պէտք է մեռցնել». դաւաճաններն են անոնք, հայրենիքի ցեցերը...

Տեղ մը կ’ոգեւորուի ահաբեկիչներու վրիժառու ձեռքերով, անոնց ատրճանակի փայլովը, անոնց գնտակներու շաչիւնովը, անոնց դաշոյնի լեզուաձեւ փայլովը, անոնց ռումբերու որոտովը:

Տեղ մը կը յայտարարէ Չոք-Մարզուանի 200 երիտասարդներուն յաղթանակը թուրք խուժանի դէմ [5] ու մայրօրէն կը գուրգուրայ անոնց վրայ:

Տեղ մըն ալ առնական ոգեւորութեամբ Կովկասի ընդվզումները կ’երգէ: Եկեղեցական եւ հայ դպրոցական կալուածներու գրաւումը եւ անոր հետեւող հայկական ընդվզումները [6], հայ-թաթար ընդհարումները [7] եւ ցեղին ռազմական կորովի այդ մերկապարանոց ցուցադրումը կը սքանչացնեն զինքը: Ու ան ինքզինքը կը զգայ հոն, մարտնչողներու կողքին, ու որոտընդոստ կը մռնչէ.

Զա՜րկ, Կովկաս:

Ո՞ր մէկն ըսեմ, ո՞րը թուեմ. ամենայն ինչ որ տեղի կ’ունենայ հայ կեանքին մէջ, օտար չեն Ատոմի սրտին: Գուրգուրանքով, կաթոգին գորովով ան կ’արձագանգէ ամէնքն ալ:

Եարճանեան թրքահայ բանաստեղծներու մէջ գրեթէ միակն է որ չէ երգած իր մտերիմ զգացումները, իր եսին շուրջը չէ պարած, չէ ոգեւորուած արուեստը արուեստին համար սնամէջ սկզբունքով:

Անոր երգելու ձեւն ալ տարբեր է մեր միւս տաղանդաւոր երգիչներէն: Ան կարծես հասարակ մելանով չի գրեր, այլ արեան, վրէժի, լեղիի եւ հեծկլտանքներու խառնուրդէ մը կազմուած հեղուկի մէջ կը թաթխէ իր գրիչը:

Եարճանեան չի գրեր, այլ քուրմի պէս կը պատարագէ: Ան կը յիշեցնէ հռոմէական rex pontificorumը, քուրմ-թագաւորը, կամ հրէական մարգարէ մը – մազերը գզգզուած, աչքերը կայծակի պէս փայլատակող, որ վեհօրէն կը սրբագործէ:

Միշտ ինծ թուեր է որ Ատոմ իր ամէն մէկ քերթուածը գրելէն յետոյ առնուազն երկու շաբաթ հիւանդ է եղեր պառկած, որովհետեւ այդքա՜ն զօրութիւն դնել, գրել այդպէ՜ս «իր սիրտին արիւնովը եւ իր ջիղերուն հիւթովը» եւ չհիւընդնալ անկարելի է:

Կարդացէք անոր Կոտորածը, Մահուան տեսիլքը, Թաղումը, Ափ մը մոխիրը, Արցունքներս. կարդացէք անոր այդ գլուխ-գործոցները, եւ ամէնքդ ալ պիտի զգաք որ որդեծնութենէ աւելի դժուարին ցաւով մը տառապած պիտի ըլլայ զանոնք վերապրող ու կերտող հոգին:

Սիամանթօի գործերը կու գան հազարերորդ անգամ մըն ալ ինծի համոզելու որ կարելի է հասարակական մեծ երեւոյթ մը, մեծ խնդիր մը երգել, նոյն իսկ թաղում մը սգալ, կոտորած մը նկարագրել, բռնաւորը խարազանել, հերոսութիւն քարոզել, բայց այնպիսի պատկերներով, որոնք կազմուած ըլլան էն բարձր գեղարուեստի պահանջներուն համաձայն – թրթռուն եւ ձիւնի փաթիլներէն ու թիթեռի թեւերէն ալ նրբին հիւսուածքներով: Կարդացէք Թաղումը, կարդացէք Արցունքներս եւ անշուշտ պիտի համոզուիք որ ըսածս զուտ ճշմարտութիւն է:

Թոյլ տուէք ինծի, տիկիններ եւ պարոններ, օգտուիլ առիթէն եւ հարց մը տալ ձեզի, մանաւանդ ձեր մէջէն «արուեստը արուեստի համար» սկզբունքի սիրահարներուն:

Մեր առջեւ կեցած են երկու հաւասար տաղանդի տէր բանաստեղծներ: Անոնցմէ մեկը կ’երգէ հայրենիքը, կ’արձագանգէ կենսական, իսկապէս րէէլ ու ճշմարիտ երեւոյթներ, իր ընթերցողները կը քաշէ դէպի վեր, դէպի այլասիրութեան, անձնազոհութեան, դէպի բարիի եւ գեղեցիկի լուսազեղ բարձունքները: Իսկ միւսը կ’երգէ իր ամբողջ կեանքը, միայն ճերմակ ամպեր, թիթեռներ, խարտեաշ թեւեր, հաւքերու ճլւլոց, տերեւներու սոսափիւն, մարմանդ առուներու մեղմիկ կլկլոց, կարապային վիզեր, կոյսի անմեղ երազանք, բոսորային սրունքներ, փղոսկրեայ, թրթռուն կուրծքեր...

Հաւասար է անոնց բանաստեղծական աւինը, հաւասարապէս անկեղծ են անոնք եւ հաւասարապէս զօրաւոր:

Ո՞րն է անոնցմէ նախընտրելի իբր բանաստեղծ. ձեզի կը ձգեմ ընտրութիւնը, ո՜վ արուեստի իմաստուն էդիպոսներ: Ես՝ բրօֆանս [8] ՝ մէկ պատասխան ունիմ... ան ալ ամէնուդ յայտնի է. «Արուեստը կեանքի համար է եւ ոչ թէ կեանքը արուեստի»:

Սիամանթօ բանաստեղծ ըլլալէ առաջ մարդ է, բառին ամբողջ առումովը: Ան կրնայ կոյսի զմայլելի ոտքերը երգել, երբ իր շուրջը արիւն կը հոտի, երբ իր ցեղը բնաջնջման Դամոկլեան սուրին տակ կը դողայ: Մարդ է Ատոմ, ուրեմն եւ իր որրանը, իր հայրենիքը սիրող:

Օ՜, ան կատաղօրէն հայրենասէր է: Կարդացէք անոր Ափ մը մոխիր հայրենի տունը, անոր Հայրենի աղբիւրը: Կարծես թէ Կէօթէի Մինիօնը [9] կեցած է առջեւդ, կերգէ Kennst su das Landը (Mignon) [10] եւ հայրենատոչոր շուրթերով կը յիշէ իր մանկութեան օրերու որրանը...

Այժմ թոյլ տուէք անցնիլ Սիամանթօի երկերու ամէնէն աւելի ցայտուն գիծին – անոր երեւակայութեանը:

Մեր բանաստեղծի երեւակայութիւնը տիրող է, հրամայող. բոլոր միւս զգացումները, ամբողջ գիտակցութիւնը կ’ենթարկուին անոր ամենազօր երեւակայութեանը:

Անոր երեւակայութիւնը արժանի է հայ տառապող ցեղի զաւկին երեւակայութեան գագաթնակէտը կոչուելու:

Եարճանեանի բոլոր գրութիւնները կազմուած են – իբրեւ ճշմարիտ բանաստեղծի գործեր – միմիայն պատկերներէ: Բայց անոր պատկերները շատ քիչ անգամ մեղմ ու քնքոյշ են... Քիչ անգամ նոյն իսկ անոնք արցունքաբեր են: Անոնց էական գիծը զարհուրանքն է, դժոխայնութիւնը... Հեղինակը յանցաւոր չէ որ իր պատկերները զարհուրելի, դժոխային, նոյն իսկ քստմնելի են: Մի՞թէ հայելին մեղաւոր է որ կը ցուցնէ եղածը, իր առջեւը դրուածը:

Ատոմ չուզեր վախցնել, ոչ ալ լացնել: Անոր անհունօրէն խոր ու դժոխային պատկերները հայ ընթերցողը կը դրդեն մէկ բանի – ընդվզումի, ըմբոստացումի. անոնք թոյն ու վրէժ կը լեցնեն կարդացողներուն հոգիին մէջ – ըլլան այդ ընթերցողները այր թէ կին, ծեր թէ երիտասարդ:

Իմ խոնարհ հռետորական լեզուովս պիտի ջանամ այդ պատկերներէն մէկ քանին – էն ցայտունները ցուցադրել ձեր առջեւ: Եթէ ձանձրանաք, ապահովաբար Եարճանեանը չէ մեղաւորը, այլ իմ անկարողութիւնս...

1) Պարը. – Այս քերթուածին մէջ գերմանուհի մը կը պատմէ՝ Կիլիկիոյ մէջ, իր սենեակին պատուհանէն տեսած պատկերը: Իրեն տունն է առած վիրաւոր հայ աղջիկ մը զոր կը խնամէ: Աղջիկը մեռնելու մօտ է: Յանկարծ խուժանի մը ոռնոց մը կը լսէ: Ամբոխը կուգայ սեւ եւ մահահոտ: Կը բերեն քսան հայ հարսերը – մերկանդամ: «Պարեցէք», կ’ոռնայ խուժանը: Պարը բոլորուած է: Արցունքները կը հոսին հարսերու աչքերէն: Խուժանը պագշոտաբար կը դիտէ անոնց մերկութիւնը: Երկար պարելէն յետոյ, մէկը քարիւղ կը բերէ եւ կը լեցնէ թշուառ զոհերուն վրայ: Ո՜վ սարսափ, ջահ մը կը մօտեցնեն եւ կը բռնկցնեն... ու ածխացած մարմինները հայ հարսներուն, գետին կ’իյնան շրջանաձեւ... Իսկ հոն, սենեակին մէջ, վերջին խռպոցով մը կը փչէ հոգին վիրաւոր աղջնակը: Գերմանուհին իրաւամբ կը պոռթկայ. «Ո՜վ մարդկային արդարութիւն, թող որ թքնեմ քու ճակատիդ... »:

Պարոնայք, կը յիշեմ Րաֆֆիի Ջալալէտտինը [11]. հոն ալ մերկանդամ հայ կիները պարել կուտան քիւրտ պէյերը հայ վանքի մը աւերակներուն մէջ: Բայց հոն Սահրատը կը հասնի իր խումբով, կ’ազատէ ամէնքն ալ, իսկ հոս բանաստեղծը կը հաղորդէ միայն Կարմիր լուրերու շարանէն մին, առանց միտում մը դնելու անոր մէջ, լոկ իրականը, կամ իրականանմանը:

2) Լոգանքը. – Մահմետական գեղուհի մը, ճերմակ մարմինով, սեւահեր եւ սեւաչեայ – ամուրի է: Կ’ուզէ զաւակ ունենալ: Մահմետական գուշակ կինը ըսեր է որ պէտք է եօթը անմեղ հայ կոյսերու արիւնով լոգանք ընես՝ որպէս զի զաւակ ունենաս: Ու անոր ամուսին հզօր պէյը հրամայեր է մեր գիւղէն եօթը հայ կոյսեր բերել:

Կը բերեն կոյսերը. կը մորթեն, արիւնը կը լեցնեն տաշտիկի մը մէջ: Ամուլ կինը կը մտնէ արեան մէջ: Եղկ արիւնը հայ կոյսերուն՝ կը բարձրանայ, կը հասնի մինչեւ թուրք գեղուհիի ամուլ արգանդը... իսկ հոն, վարագոյրին ետեւը, թուրք կրօնաւոր մը աղօթքներ կը մրմնջայ... յանուն Աստուծոյ... ու Ալլահը կը լսէ, առանց շանթահարելու...

3) Կոյրը. – Ութսունամեայ կոյր թուրք ծերունի մը ներկայացուած է Կիլիկիոյ մէջ: «Փայտիս վրայ խարխափելով, աշխարհներ ալ եթէ քալեմ, ինծի համար կեցած տեղէս բնաւ տարբերութիւն չունի»: Աչքերը չեն տեսնար, բայց դրացիներէն լսած է որ «անոնց» տուները քանդեր են, այրեր, սպաններ, մորթազերծ ըրեր: Հաւատացեալներէն ամէնքը պիտի «դրախտ» երթան, հիւրիներ ստանան, իսկ ինքը՝ անմասն պիտի մնայ ամէնուն երջանկութենէն: Կը յուզուի ծերուկը. ութսուն տարի աղոթեր ու բաղձացեր է ճեննեթի, իսկ հիմա անմա՜սն պիտի մնայ... ու ան կը պոռայ յուսաբեկ. «մի՞թէ անտէր կոյրիս խղճացող չկայ», մի՞թէ մէկը չպիտի գտնուի որ անհաւատ կոյս մը բերէ եւ կոյրը ձեռքով խողխողէ, որպէս զի ան ալ դրախտ երթայ: Անտէր է ծերը, իր միակ զաւկին բուռը զէնք է դրեր եւ ղրկեր է հարեւան գիւղը Աստուածահաճոյ գործին ծառայելու:

Ամբոխի մէջէն կայտառ երիտասարդ մը կը լսէ կոյրին թախանձանքը: Կոյրի որդին իր մտերիմ ընկերն է, իսկ հայրը կոյրի հին բարեկամն է եղած: Կը խղճայ կոյրին. չուզեր զայն անմասն ձգել սուրբ գործէն. կը բերէ խարտեաշ մատաղատի աղջիկ մը:

Երբ մերկ մարմինն աղջկան, ալիքի մը պէս կատաղի, մարգին վրայ կը փրփրէր… Յանկարծօրէն կարմիր ձեռքեր զայն բռնեցին, որբ կարապին ճերմակ թռիչն այդ՝ հողին գամող,

Եւ լաչակովն իր սգաւոր՝ անոր կապոյտ նայուածքները կապելով... Ձեռք մըն ալ եկաւ բերնին վրայ, կոյսին ճիչերն կոկորդին մէջ խեղդելու… Եւ ծերունին թեզանիքները վեր շրջելէն խռպոտ ձայնով մը ըսաւ.

  Հազա՜ր ապրիք։ Կարծեմ թէ ես պատրաստ եմ: Արդեօք դաշոյնս կը դողա՞յ:

Սիրտը ո՞ւր է, զաւակներս, ո՞րչափ կ’ուզեմ սրտին ուղղել, ո՞ւր է սիրտն այս աղջկայ…

Սպասէ՛, որ ձեռքդ ճշտեմ, ահաւասիկ,

ձախ ստինքէն քիչ մը վա՛ր…   Եւ աստուածային արիւնն անտիրական Հայ աղջկան, Բոցավառուած ծաղիկներու փունջի մը պէս

Կը ժայթքի եւ կը զարնէ ութսունամեայ թշուառական ծերունիի երեսին, – ու ան կը պոռայ.

Ա՜խ, կարծեմ թէ լոյսը տեսայ…

Կարծես կոպերս կը բացուին:

Մեռա՞ւ աղջիկը, շո՜ւտ, ըսէ՛ք,

Իմ քարացած աչուըներուս սեւ թաղանթն անօսրացա՜ւ,   Ահաւասիկ թէ ի՜նչ է բարիքը. զաւակնե՛րս, արդեօք լո՞յսն էր, որ տեսայ…

Ի հարկէ, ծերունին լոյսը չտեսաւ, ոչ ալ անոր կոյր աչքերը բացուեցան, բայց համոզումը, մահմէտական խուժանի մտայնութիւնը կարկառուն քանդակի մը պէս դուրս է ցցուած: Մեղադրե՞լ ծերունին: Ոչ, – միայն խղճալ:

Երբ Յովհան Հուսը իր համոզումներուն համար խարոյկ կը հանէն փճացած կղերին հրամանով, ազատ մտածողներու դէմ ստեղծուած էր այն ատենուն կաթոլիկ ամբոխին մէջ յար եւ նման մտայնութիւն մը: Պառաւ կին մը, թերեւս նոյնպէս ութսունամեայ, չոր ցախեր բերած, կը լեցներ խարոյկի վրայ – անհաւատը կիզելու, Աստուծայաճոյ գործ մը ընելու եւ դրախտ երթալու գաղափարով: Կ’ըսուի թէ Յովհան Հուս նկատեց այդ եւ աղաղակեց. «O, sancta simplieita»! «Ո՜վ սրբազան միամտութիւն»:

Պէտք է կռուիլ ոչ թէ այդ խղճալի ծերունիներուն դէմ, այլ այդ մտայնութիւնն ստեղծող միջավայրի, ընկերակարգի դէմ...

4) Դաշոյնը. – Կրկին Կիլիկիա ենք: Պէյը մեծ հրաւէրք է կազմած: Հանդիսականները կուգան մօտակայ քաղաքէն պէյին կալուածը: Հոն, սրահին մէջ նստած է խրոխտ պէյը: Ան սպաններ է իր հակառակորդ մէկ խիստ հարուստ հայ մը եւ անոր երիտասարդ ու գեղանի կինը յափշտակեր, բերեր է իր կալուածը:

Տունը խուզարկած ատեն՝ երկամեայ մանչուկին բարձին տակէն, գոհարեղէններու արկղի մէջէն գտնուեր է դաշոյն մը: «Ա՜, կեավուր, դու այդ դաշոյնը, իբր հօրմէն կտակ, թողուցեր ես իժի զաւակ մանչուդ, որ մեծնայ եւ անով զիս խողխողէ»... կ’ըսէ պէյը: Ու մերկանդամ կինը զարդարել կուտայ իր բոլոր ադամանդներով՝ որպէս զի ցուցադրէ իր նոր հաւաքուիլ սկսող հիւրերուն:

Հանդիսականները կուգան, կը բազմին թախտերու եւ գորգերու վրայ, կաւէ արձաններու պէս ծալլապատիկ կը փռուին մինտէրներուն վրայ: Արձաններ են ամէնքն ալ. միայն լպիրշ ու պագշոտ աչքերն են որ կը մատնեն անոնց հոգիին ներկայութիւնը:

Դաշոյնը կուտան թշուառ հայ գեղուհիին ձեռքը: Պէյը կ’արտասանէ մեղադրականը: Կը բերեն մանչուկը: «Զարկ այդ դաշոյնովը զաւկիդ, մեռցուր զայն» կը հրամայէ պէյը սուսերամերկ: Կինը անշարժ կեցած է: Հրամանը կը կրկնուի եւ կ’երեքնուի: Կինը բարձր ճիչ մը կ’արձակէ եւ կ’իյնայ raide morte – իբր չորացած դիակ մը:

Ո՜վ զարհուրանք. լպիրշին մէկը կը մոտենայ, կը բռնէ դիակին դաշունազէն ձեռքը եւ եօթը անգամ կը մխէ երկսայրի զէնքը մանչուկին սիրտը...

Ու այս ամէնը յանուն Աստուծոյ:

Աստուա՜ծ, Աստուա՜ծ, ո՜րքան ոճիրներ են գործուեր, կը գործուին եւ դեռ պիտի գործուին Քու անունովդ...

Տիկիններ եւ պարոններ.

Տեսայ, ցնցուեցաք ամէնքդ ալ: Ոչ ես եմ մեղաւորը, ոչ ալ – մանաւանդ բանաստեղծը. կեանքն է այդպէս, մեր անիծեալ կեանքը...

Սակայն թոյլ տուէք մէկ պատկեր մըն ալ նկարեմ եւ այլեւ խնայեմ ձեր ջիղերուն: 5) Խեղդամահը. – Կրկին Ատանա ենք: Ստորերկրեայ նկուղի մը մէջ քառասուն hայեր պահուըտուեր են:

Վերեւը կարմիր ուրուականն է որ մոլեգնօրէն կը սուրայ, կը մռնչէ, սուրերով, սօփաներով, ատրճանակներով, նիզակներով ու հրացաններով կը կոտորեն: Մայրը մանուկը ուրացած՝ կը փախչի: Արիւնը ջուրէն ալ առատ կը հոսի: Ստորերկրեայ թագստոցի վերին մասերը քանդուած, այրուած են եւ փողոցի վերածուած: Արիւն է հոն ալ: Կարմիր հեղուկը ծծուեր է հողէն ներս եւ մէ՜կիկ-մէկիկ սկսած է կաթալ պահուըտուածներուն վրայ... Ամէնքը լուռ են: Մահուա՜ն լռութիւն: Ճանճ թռչի՝ կ’իմացուի: Մութ է թագստոցին մէջ: Վերեւը խուժանը մօլեգնօրէն կեավուր կ’որոնէ:

Թագնուածներուն մէջ կայ կին մը՝ իր ծծկեր մանկիկը գիրկը: Ահուսարսափ լռութեան մէջ, մանկիկը կուլայ. ան չի հասկնար վտանգը... Մանկիկը ակամայ դաւաճան պիտի ըլլայ. անոր ձայնէն թագստոցի տեղը պիտի իմանան եւ քառասուն հոգին ալ խողխողեն: Մայրը շտապով ծիծը կը դնէ բերանը: Սակայն այլեւս կաթ չկայ – չորցեր է ստինքը վախէն եւ յուզումէն: Մանկիկը կու լայ: Վերէն խուժանը լսեր է ձայնը. բահ ու բրիչ առած, հրդեհուած վայրը կը փորէ – կեաւուր կայ թագնուած...

Սարսափէն խելակորոյս թագնուածներէն մէկը «խեղդեցէք այդ մանկիկը» կ’ըսէ: Միւսները կը կրկնեն, ի հարկէ մէկ քանին գիտակցելով ըսած են, միւսները մեքենաբար: Գաղափարը տրուած է. ամէնքը կը կրկնեն: Մայրը չընդդիմանար, այլ կը պաղատի որ զինքն ալ անոր հետ խեղդեն: Կ’ըսեն, կը պահանջեն, բայց եւ ոչ ոք կը մտածէ գործադրել...

Իսկ խուժանը կը փորէ ու կ’որոնէ: Քառասուն անմեղ հոգիներ պիտի կորչին դեռ երէկ միայն չգոյութենէ գոյութեան եկած մանկիկի մը համար: Ու մութին մէջէն «Երկու բազուկ օձերու պէս գալարուելէն» կը գտնեն մանկան վիզը, ահեղօրէն կը սեղմեն... Ձայնը կը դադրի... Դերձան մըն էր՝ կտրեցաւ, մանիշակ մըն էր – փրթեցաւ... խուժանը այլեւս ձայն չի առներ, հետքը կը կորսնցնէ եւ կը թողու կը հեռանայ: Կը քաշուի այլ կողմ. ինչո՞ւ չարչարուիլ կեաւուր սպաննելու համար, երբ քայլ մը անդին նոյն «Աստուածահաճոյ» գործը կրնայ ընել առանց ոեւէ աշխատանքի:

Քառասուն հոգի ազատեցան, զոհուեցաւ միայն մանկիկ մը: Ո՞վ էր զոհաբերողը, քառասուն ազատուածները չէին գիտեր: Քառասունէն եւ ոչ ոք համարձակած էր խեղդել, թէեւ ամէնքն ալ մութին մէջ պահանջած էին...

Սակայն քաղաքին փողոցներուն մէջ, կարմիր քրքիջը անցնելէն յետոյ, կը թափառի կին մը հերարձակ ու խելագար: Զաւկին մայրն է: «Ես խեղդեցի» – կը պոռայ. «միթէ մէկը չկա՞յ որ զիս խեղդէ»... խեղդած է իր զաւակը, որպէս զի քառասուն հոգիի կեանք ազատէ, բայց այժմ զաւկին սէրը զինքը խենթեցուցեր, փողոցներն է նետեր...

Բարեկամներ,

Եթէ կամենայի, դեռ ժամեր ու թերեւս օրեր շարունակէի այդ դժոխային պատկերները: Հապա Հարսին երազը (էջ 203): Հապա Եղբայրը եղբօրը (էջ 206) որ ա՜յնքան նմանութիւն ունի իմ իսկ կրած վշտին մօրս մահուան առթիւ եւ ա՜յնքան արցունք է քամած իմ մաշուած աչքերէս... Օ՜, իսկ Մօր մը երազը (էջ 209), այդ սքանչելի եւ լաւատես քերթուածը: Չորս սպաննուած տղաք գիշերը կու գան մինակը մնացած մօրերնուն եւ կը կոչեն պառաւը դէպի իրենց սառն բնակարանը. ինչո՞ւ ես մինակ մնացեր, մայրի՜կմայրիկ, անցեալ օրերու գուրգուրանք, եկուր մեզ մոտ, միասին ըլլանք: Ու մայրը կը յիշեցնէ որ «օտարութեան մէջ կրտսեր եղբայր մ’ունիք, անոր կը սպասէմ»: Կրտսերն է որ պիտի գայ, վերանորոգէ հայրենի տունը. դեռ մեռելները կ’ոգեւորուին – չէ անյայտացած, չէ սպառած սերունդը:

Շտապէ՛, կրտսեր սերունդ. աճապարէ, հասիր, շէնցուր մեր օճախը, վերականգնէ հայրենի տունը:

Եարճանեան խորապէս կը հաւատայ այդ վերածնունդին: Մենք ալ մեր սիրած բանաստեղծի հետ հաւատանք մեր ապագային ու ձեռք ձեռքի տուած հարթենք հայութեան վերածնունդի դժուարին ուղին:

Տիկիններ եւ պարոններ,

Գիտէք որ գովելու մէջ ես քիչ մը աւելի ժլատ եմ, քան ուրիշները: Ուստի մեր տաղանդաւոր բանաստեղծի արժանիքներն այսչափ վեր հանելով կը բաւականանամ, եւ, որպէս զի ներկայ Գրական ասուլիսները չդառնան միանգամայն գովաբանութեան կաճառներ, կը շտապեմ համառօտակի թուել Եարճանեանի գործին թերութիւնները: Ըսենք թերութիւնները, քննադատենք. եթէ մեր ըսածը ճշմարիտ է, հեղինակը կ’աշխատի ապագային խուսափել նոյնը կրկնելէ, իսկ եթէ մենք ենք սխալը – միայն Հռոմի պապն է անսխալ... – գրիչն իր գործը կը շարունակէ:

Իմ կարծիքով Եարճանեան չափէն աւելի կը կուտակէ ածականները: Զգացումներն այնքան բուռն են, այնքան բազմառատ որ մէկ կամ երկու ածականը հեղինակին յաճախ խեղճուկ կը թուի:

Երկրորդ թերութիւնն է չափէն աւելի կրկնութիւնը. Կոտորած, կոտորած, կոտորած... Արի՜ւն, արի՜ւն, արի՜ւն... Օրերուն օրը, յաղթանակներուն յաղթանակը, լոյսերուն լոյսը, եւայլն, եւ օրէն մասնիկին չափէն աւելի գործածութիւնը, որ երբեմն նոյնիսկ մօնօթօն, ձանձրացուցիչ կը թուի:

Սակայն, բարեկամնե՛ր, պիտի ըսէմ որ այս թերութիւնները կը զգացուին Սիամանթօի սկզբնական շրջանի գործերուն մէջ, երբ լեռնավազ հեղեղի պէս առատ ու դեռ ամեհի նժոյգի պէս սանձի չվարժուած զգացումները չէին հնազանդիր գեղարուեստի բարձրագոյն հրամաններուն:

Նոյն կարգի թերութիւն է նաեւ պատկերներու ծայրահեղ կուտակումը, խճողումը: Կը կարդաս Սիամանթօի մէկ քերթուածը եւ մէկ անգամէն անկարող ես իսկոյն ըմբռնել անոր գլխաւոր, էական պատկերը, որովհետեւ գլխաւոր պատկերի շուրջ ան նկարած ունի այնքան շատ եւ այնքան ուժով երկրորդական պատկերներ որ ընդհանուրի մէջ կեդրոնական պատկերը կը նսեմանայ, ինչպէս Պէռլինի մէջ Վիլհէլմի արձանը. Վիլհէլմը կը նսեմանայ, որովհետեւ շուրջը եղած չորս հրաշագեղ առիւծներ կը քաշեն, կը խլեն ուշադրութեանդ մեծագոյն մասը. մէկ կտորն ալ կ’առնե Պիզմարքը, քիչ մըն ալ ուշքդ կը գրաւեն միւս մասերը... եւ դուն ակամայ կը մոռնաս էականը – Վիլհէլմ կայսրը...

Հոս ալ իսկոյն պիտի աւելցնեմ ոչ այս թերութիւնն ալ Ատոմի սկզբնական շրջանին կը վերաբերի:

Այդ էր պատճառը որ սկիզբները Սիամանթօ չկրցաւ այնպէս արագ գնահատուիլ ու հասկցուիլ, ինչպէս, օրինակ, Վարուժան: Գաղտնի չէ որ նոյն իսկ զինքը այժմ շատ սիրող եւ գերազանցապէս գնահատող արհեստակիցները սկիզբը անկարող եղան արժանի գնահատում ընել իրեն...

Այս թերութիւններու կեդրոնատեղին Դիւցազնօրէնն է: Անոնք կը սկսին նուազիլ Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահերուն մէջ, իսկ Կարմիր լուրերու եւ Հայրենի հրաւերներու մէջ միանգամայն կ’անհետանան: Փորձառութիւնը, մտաւոր զարգացումը կուգան հրամայօրէն ղեկավարելու տաղանւավոր գրիչը: Եւ կը ստացուի Կարմիր լուրերու, Հայրենի հրաւերներու եւ մանաւանդ վերջինի, սքանչելի Սիամանթօն:

Կը կարդայ հայը անոր գործերը եւ կարծես, ինքն իրեն կ’ըսէ. «զարմանալի է, եթէ ես բանաստեղծ ըլլայի, ճի՜շտ այսպէս պիտի գրէի»: Հայ է, հայ հոգով էրած: Հայ է, հայու պէս է զգացած: Վերջապէս – հայ է, հայու պէս է մտածած:

Այս գերազանցօրէն հայ միտքը, հայ սիրտը եւ հայ հոգին լեցուած են գերազանցապէս գեղեցիկ անօթներու, նուրբ ու թրթռուն պատկերներու մէջ:

Ձեւը հզօր է, գեղեցիկ եւ կատարեալ, իսկ բովանդակութիւնը կենսական, ճշմարիտ, ընթերցողը բարձրացնող, մաքրազարդող. այդ պատճառով կը գնահատենք Ատոմը, կը սիրենք զայն եւ կ’անուանենք տաղանդաւոր բանաստեղծ: