Թորոս Լեւոնի

Ինչպէս տեսանք, բոլոր այս պատերազմներուն միջոցին Մլեհի համար խօսք չի կար, մարդ մը, որ պատերազմ կը փնտրեր, կռիւ կ'երազէր, ի՜նչ էր եղեր: Թէպէտ եղբօրմեն հրաւէր գնացեր էր իրեն ամրացնել Կոռիկոս եւ բաւական բերդապահ թողլով մնացած զօրօք գալ մեծ բանակը. բայց նա յայտնի քէն ըրած կամ վատ քաղաքականութեան մը հետեւելով տեղեն շարժած չունէր:

Մլեհ Կիպրոսի արշաւանքեն դառնալեն վերջը լատինաց հետ` զարմանալի բարեկամութեամբ մը կապուեցաւ. բայց որ Թորոսի ծանր էր լսել այդ անգութ արշաւանաց գովութիւնն էր, զօր պարծանոք կը յիշէր Մլեհ, եւ որու համար խստիւ պարտաւորեցաւ յանդիմանել գնա Թորոս, իմացնելով թէ թէպէտ ինք թերեւս առաջինը եղած էր այդ արշաւանքը երկնելու ի վրէժ յունաց, բայց շատ զղջացեր էր եղածները լսելով եւ տեսնելով թէ երբեք չէր կրցեր երեւակայել թէ երկու քրիստոնեայ իշխանք այդ աստիճանի անգթութիւն գործէին խժաբար, անօգուտ ոճիրներով իրենց եւ Ռուբինեան անունը աղտեղելով:

Այս յանդիմանական խօսակցութենեն վերջր Մլեհ դադրեցուց եղբօրը հետ տեսութիւնքը, եւ առջինեն աւելի սկսաւ գանգատների եւ սպառնալիք, եւ երբ գինին կը զեղանէր եւ գլուխը կ'ելնէր, այն` ատեն համարձակ կը զրուցէր թէ՛ «Հայրենի իշխանութիւնը պէտք էր երեքի բաժնել, եւ թէ Լեւոնի երկու զաւկները չէին ստեղծուած գերի լինելու համար մեծին, եւ թէ հին եւ զառամեալ աշխարհի սովորութիւնքը ներկա ժառանգին օրէնք չէին կրնար լինիլ, որ մեծը բռնաբար իբրեւ յետին ստրուկ յանդիմանէր իր եղբարքը, որ ամենեւին իրմէ պակաս չէին ի քաջութենէ»: Այս կերպ դուրս տալեն վերջ, ալ կը սկսէր Կիպրոսի արշաւանաց անգթութեանց վրայ խօսիլ. «Թէ յոյնք արժանի էին ամէն պատուհասից, որովք պատժուեցան` ի փռանգաց եւ ի հայոց, եւ թէ նոքա, որ խաղաղութեան ատեն հայու վանք մը մտէր ամէն չարագործութիւն եւ մինչեւ սպանութիւն ըրեր էին խեղճ միանձանց վրայ, արժանի էր, որ իրենց եկեղեցականք ալ ականջք եւ քիթք տուժէին փոխարէն»:

Այս յորդաբանութիւնք թէպէտ Թորոսի ականջը կը հասնէին, ինք բաւական կը համարէր արթուն միշտ հսկել, եւ խյյսքերու համար միշտ սուտ խոզ կը լինէր, վասնզի գիտէր զանազանել ճոռոմաբանութիւնն ի գործաղրութենէ: Այս վիճակին մէջ էին երկուց եղբարց յարաբերութիւնքը, երբ յունական գրգռութեամբ եւ ոսկուով: Մաղսուտ սուլթանի հետ պատերազմը տեղի ունեցաւ եւ երկու տարի ամբողջ մտատանջեց ու զբաղեցուց զթորոս: Բայց այս պատերազմին յաջող ելքը եւ Թորոսի փառքը, որ հայն ու օտարը զարմացուցին` Մլեհի մեծ յուսահատութիւն պատճառեց, եւ ամէնքը զարմանքով տեսան, որ օրին մէկը յանկարծ ամէն բան թողլով, իշխանութիւն, կին եւ երկիր ձգեց, ելաւ գնաց տաճարական կրօնաւոր ասպետ եղաւ:

Բայց Թորոսին պատերաղմներէ հանգիստ չի կար, պէտք եղաւ Հալէպու Նուրետտին սուլթանին դէմ յարձակիլ, երբ իմացաւ թէ նա իրեն դէմ կը պատրաստուի, ուստի փութաց անոր դէմ հարձկելու, վասնզի իմացեր էր թէ յոյնք ալ իրեն դէմ կը պատրաստուեն: Ուստի առանց ժամանակ կորսնցնելու մտաւ բոցի պէս Հալէպու սահմանները, քանդեց, կործանեց ամրութիւններ, եւ մեծ յաղթութեամբ դարձաւ իր երկիրը, եւ իմանալով թէ յունաց նաւատորմը բանակ կը բերէր իրեն դէմ ի Կիպրոսէ, իջաւ ծովեզրը իր յաղթական զօրօք, հոն Միքայէլ Պրանոս յունաց զօրավարին հետ զարնուեցաւ, խորտակեց նորա բանակը, եւ հազիւ թէ մնացորդովը մտաւ նաւերը եւ փախաւ:

Յոյնք հանդարտ չի կ'եցան: Նոր բանակաւ մը նոր զօրավար մը` Անդրոնիկոս Եւփորպեն` Թորոսի վրայ հասաւ, եւ Տարսոնի մօտ հայոց զօրաց հետ զարնուեցաւ. Թորոսի նիզակակից էին այս պատերազմին մէջ փռանգաց գունդ մ՚ալ, երեք հազար յունականք պատերազմի դաշտը ծածկեցին մեռելներով եւ իրենց զօրավարն չի կրնալով հասնիլ իր զօրաց հետ նաւերով փախչելու` բռնուեցաւ Թորոսէ եւ նրուսաղեմէ Լատին թագաւորին միջնորդութեամբ ազատեցաւ եւ գնաց Կոստանդնուպոլիս իր պարտութեան լուրերն անձամբ տանելու:

Իսկ Ստեփանն այն միջոցին իր գովելի վարմունքին համար ի մեծ պատուոյ էր եղբօրը աչքին, եւ Մարգրիտի առնացի պաշտպանութիւնը` Անարզաբայ պաշարման ժամանակ իր անունը փառաւոր ըրեր էր նաեւ հաչս այլազգեաց: Գերագոյն տարիներ էին անոնք, որ Եւփիմէ եւ Մարգրիտ իբրեւ քոյր սիրալիր այցելութիւններ կ'ուգային իրարու, միշտ միաբան խնամելով թշուառութիւնը իւր ամէն տեսակին մէջ: Ո՛վ որ իրենց դիմէր ապահով էր պաշտպանութիւն գտնելու, եւ այս երկու տիկնայք իրենց գթած ձեռքով շատ ցաւեր սփոփեցին, շատ խստութիւններ մեղմացուցին: Իրենց տուներն շէն էին յաջողութեանց պայծառ շուքին տակ. Եւփիմէ իր գեղեցիկ Գոհարն ունէր, զարմանալի պատուաստ փափկութեան եւ արիութեան: Մարգրիտ երկու կորիւններ ունէր` Ռուբեն եւ Լեւոն, եւ պատերազմաց որոտմունքներու եւ գինուց շկահիւններու մէջ ծնած` անոնց մէջ պիտի մեծնային Ռուբինեանց աթոռը նստելու համար, վերջինը մանաւանդ աւելի բարձրացնելու համար զայն: Ինչպիսի՜ խնամքներով այդ իմաստուն մայրը մեծցուց այդ երկու տղաքը. այդ հրաշունչ բնաւորութիւնքը չափաւորելու համար, անոնց աշխոյժը սանձահարելու համար` ինչչափ իր մայրենի սիրտը խստացաւ, նա, որ վերջը ապագային մէջ Ռուբենի իբրեւ փրկանք իր անձը կ'ուտար եւ պատանդ երթալ յանձն կառնուր օտար իշխանաց արքունիքը:

Եւփիմէի, Գոհարին քով ուրիշ տղայ մը կար Հեթում անուն, ինչպէս գիտենք պատանդ Թորոսի արքունեաց մէջ, որ Լամբրոնի իշխանին իբրեւ տան զաւակ, հոն մկրտուեցաւ, հոն սնաւ, հոն դաստիարակեցաւ, եւ քանի որ Եւփիմէի մայրենի ձեռքը զինքը ինամեց, տղան որբութիւն չիմացաւ, վասնզի այս կը նկան բնաւորութեան մէջ կար գրաւել հինքն մեծի եւ պզտիկի սիրտ, իր յանդիմանութիւնն նաեւ իր խստութեան մէջ այնպիսի քաղցրութեան երակ մ՚ունէր, որ դիմացինին սիրտը կը շարժէր եւ ոչ երբեք կը վիրաւորէր: Զարմանալի բնութիւն մ՚էր` փառք, մեծութիւն, զարդարանք, ուրախութիւն կը սիրէր Եւփիմէ, բայց ասոնք ամէնքը միայն իր անձին համար չէր սիրէր, այլ ուրիշներուն հաղորդելու համար այնչափ գոհութիւն կը զգար, որ եսութիւնը իրեն համար չէր: Երբ Թորոս իր իշխանութիւնը մէկ կողմեն մինչեւ Իսաւրեայ եւ Փռիւգեայ եւ մ չուսեն մինչեւ Եփրատ գրեթէ կը տարածէր, ամէն տեղ իբրեւ հսկող վերատեսուչ քան թէ իշխան կ'արշաւէր արագ եւ սրընթաց` շատ պարզ էր վարմունքը. ընդհակառակն Եւփիմէ, երբ Վահկայ բերդեն Տարսոն կ'իջնէր, կամ հանարզաբայ այցելութեան կ'երթար, կը սիրէր գեղեցկութիւնն զարդարել` ականակուռ եւ մարգարտայեռ իշխանական պսակն ի գլուխ ոսկեթել բեհեզներու եւ ծիրանիներու պերճանոք փայլիլ, եւ նոյնպէս զարդարուն տիկնանց եւ արծաթազէն զօրաց խումբերէ շրջապատեալ իր ուղեգնացութիւնքն ընել. եւ ո՛ր քաղաք որ իջնէր, ժողովուրդք կը խռնէին աեսնելու եւ ողջունելու իւր գեղեցիկ կերպարանքը, ուր զուարթութիւն կը փայլէր, եւ ուրախ կը լինէին, վասնզի իրենց ալ զուարթութիւն եւ հանդէսներ կը բերէր:

Ինը տարին կատարուեցաւ, բախտը ամէն կողմէ Թորոսի կը խնդար, ամէն բան յաջող էր իրեն. շրջակայ իշխանք մեծ եւ փոքր կը յարդէին եւ կ'ակնածէին այս իշխանութենեն, որ հազիւ թէ ճանչցուած` միշտ յաղթող եւ երջանիկ կ'ելնէր ամէն վտանգէ: Երջանկութիւնը իր տան մէջ դրած էր իր բոյնը. ո՛վ որ իր ծանր զբաղմանց վերջը տեսնէր զինքը հոն իր կնոջ, իր զաւկին, իր բարեկամաց եւ ի պարագայից շրջապատեալ, այդ լուրջ եւ առիւծասիրտ մարդը քաղցր եւ հանդարտ խօսելով եւ կատակելով, չափաւոր միշտ իր բոլոր կրքերուն մէջ, երանի կ'ուտար իրեն:

Բայց ամէնքը գիտեն, եւ հին առակ է թէ բախտը հողդողդ է, թէ երջանկութիւնը անցաւոր է. այսօրուան ծիծաղին վաղը արցունք կը յաջորդէ, այսօրուան ուրախութեան` վաղը տխրութիւն, այսօրուան փայլուն պերճանաց` վաղը սեւ սուգ:

Գարունն հասեր էր, բնութիւնը կը ծիծաղէր, ծաղիկները կը բանային, թռչունները կ'աւէտէին, Եւփիմէ, որ Տորոսի լեռները կը սիրէր, ջուրերուն ժայռերն ի վար կարկաչը եւ ճերմակ զով փրփուրը կ'ախորժէր, Վահկայ երթալու միտք կը ցուցնէր եւ պատրաստութիւն կը տեսնէր: Ուղեւորութեան նախընթաց գիշերըն էր` երբ քիչ մը տկար լինելն յայտնեց եւ իր սենեակները քաշուեցաւ: Հազիւ թէ քիչ մը ժամանակ անցաւ, եւ երբ Թորոս քովը գնաց, ձայնը եւ երեսին գոյնը այնչափ փոխուած գտաւ, որ սաստիկ այլայլեցաւ եւ Դիոնիսին իմաց տալ հրամայեց: Իսկ ծեր բժիշկը, երբ եկաւ եւ հիւանդը տեսաւ, պաղեցաւ, արձան կարեցաւ: Այս տեսարանը աւելի շփոթեց զթորոս, մէկ կողմը առաւ քաշեց քովի սենեակը:

— Դիոնիս, — ըսաւ, — ինչո՞ւ շփոթեցար, մե՞ծ է վտանգը:

— Վտա՜նգ, — պատասխանեց ծերը դառնութեամբ ձեռքերը երկինք տարածելով, — երանի թէ վտանգ լիներ… մա՛հ… ծնկուըները ճկեցան, եւ հազիւ թէ ժամանակ ունեցաւ Թորոս զինքը բռնելու եւ նստեցնելու, քանի մը շունչ առաւ, մեծ հառաչանք մը հանեց եւ ոգին էր, որ տուաւ:

Այս տեսարանեն ահաբեկ, ներս վազեց Թորոս, Եւփիմէի ձեռքը բռնեց. պաղ էր սառի պէս:

— Շատ հիւանդ եմ, սիրելի իշխանս, վախնամ այս հիւանդութիւնը զիս պիտի սպաննէ, — ըսաւ խեղճ կինը, — ո՞ւր է Գոհարս… ես ձեռոքս կ'ուզէի Հեթումին հետ ամուսնացնել…

— Հիմա կ'ուգայ, — կ'ըսէր Թորոս եւ կը ջանար զինք քաջալերէի բայց նա հազիւ թէ մէկ-երկու խօսք կրցաւ զրուցել եւ թմրութեան մը մէջ ինկաւ, որուն սոսկալի քրտինք մը յաջորդեց. հրաման ըրայ իշխանը, որ բժիշկ մը գտնեն, բայց երբ եկաւ բժիշկը, դուրսը ծերու մը դիակ գտաւ եւ ներսը երիտասարդ կին մը, որ վերջի շունչը կ'ուտար:

Մենք չենք կրնար նկարագրել այդ մարդուն ցաւք, որուն երեսը դրսուանց տխրութիւն մը միայն կար, միսքքէ թէ այդ տխրութիւնը մինչեւ վերջին օրը նոյն կնիքն անխախտ պահեց նոյն չափով: Արեւը միշտ արեւ էր, բայց շամանդաղի թեթեւ քօղ մը պատած էր նօթայ երկինքը, չունէր պայծառութիւնը, որ ամէնուն կը ծիծաղի: Մխիթարութիւն մը կար ազգին բախտին հետ իրեն համար, տղայ մը` Գոհար մը, որ շատ անգամ, երբ հայրը տաժանելի ընթացքը կատարած իւր Վահկայ պատշգամբը կորովի մարմնոյն եւ բազմաշխատ գլխուն հանգիստ կ'ուտար, այն ատեն կ'ուգար ցատկելով ծնկուըներուն վրայ կը նստեր, իր գանգրահեր գլուխը կը դնէր կուրծքին, իր փափուկ ձեռքերով նորա մօրուքը կը փայփայէր, լուսալիր, քաղցր աչքերը նորա խորունկ աչքերուն կը հառէր, իր գողտրիկ ձայնը` սրտին եւ տարիքին պարզութենեն բխած անոր ականջին անուշ խօսքեր կը մրմնջէր, ահա այն ատեն վայրկեան մը` վայրկեան մը զուարթութեան պայծառութիւնը կ'ուգար, բայց ամպը հոն էր: Մտածութիւնը միայն` թէ ուրիշ սիրելի անձի մը հետ երբեմն կը բաժնէր այդ երջանկութիւնը` ուրիշի մը, որ չի կար, ուրիշի մը, որ իր սրտին կէսն էր, ուրիշի մը, որու ոչ միայն զինքն եւ իր յաջողութիւնքր, այլ նաեւ իր ազգը մասամբ պարտաւոր էր, տխուր ամպը այն զուարթութիւնը կը հալածէր, աչքերը ակամայ կը դառնային դէպի Դրազարկ, ուր Եւփիմէ իր եղբօրը քով կը ննջէր, եւ այն վայն կ'ուրծքեն մեծ շունչեր կ'ելնէին փոխանակ հառաչանաց, եւ Գոհար այն ալ կ'որոշէր եւ կը հարցնէր.

— Ինչո՞ւ, հայրիկ, այսպէս մեծ շունչեր կ'առնես:

Դժուար էր այդ հարցմունքին պատասխանել, այլ պէտք էր խոյս տալ, բայց ո՞ւր. ամէն օր, ամէն վայրկեան, երբ զբաղմունք զինք կը թողուին, այսպիսի տեսարաններ կը նորոգուէին, մինչեւ որ ժամանակը, որ յիշատակ չի մոռցնէր այն մտքերուն, որ յիշողութիւն ունին, այլ կը տկարացնէ, բթացուց այդ ցաւերը, մանաւանդ որ Եւփիմեայ մահը ուրիշ դժբախտութեանց նախաշաւիղն էր, ինչպէս պիտի տեսնենք: