Թորոս Լեւոնի

Լամբրոն անառիկ անուն ունէր, ուստի Թորոս գիտէր թէ անոր տեարքը կրնային իրեն դէմ խիզախել. բայց այն ալ լաւ գիտէր թէ դուրսէ օգնութիւն մը չի կար իրենց տեղաց մը, քանի որ յունական զօրութիւնը այն աստիճանի խոնարհեցաւ իրեն առջեւ, որ Երուսաղէմի թագաւորին միջնորդութեան դիմեցին յոյն կուսակալք դադարեցնելու հայ սուրին հարուածը իրենց ժողովրդոց վրայեն. ուստի, երբ ամէն կողմը տեսաւ թէ Օշինի օգնութիւն չի կայ ուստեք, իր բոլոր զօրութեամբ յարձակեցաւ Լամբրոնի վրայ:

Մեզ այս եղբայրասպան պատերազմին վրայ խօսիլ ծանր է. պատերազմ, ուր հայ արիւն հայ ձեռքերէ թափուեցաւ, եւ ուր վերջապէս Լամբրոնի տէրը պարտաւորեցաւ իր պարիսպներուն ապաւինիլ, եւ երբ բանագնացութեանց ուզեց սկսիլ յաղթողին բարկութիւնն իջեցնելու, Թորոս ձիու վրայ ընդունեց պատգամաւորը, որ եկեր էր խաղաղութիւն խնդրելու, եւ շրջապատ եալ այն իր զօրավարաց եւ ասպետաց խումբեն, որ գրեթէ քսան երկայն պատերազմաց տարիներու տակ ծերացեր էին, ծանր ուշադրութիւն մը տալեն վերջը պատգամաւորին ըսաւ խստութեամբ:

— Քու տէրդ ինձմէ խաղաղութիւն կը խնդրէ եւ չամչնար, իսկ ես, որ հիմա որոշած եմ, որ ուծտադրուժ, խարդախ մարդկանց հետ դաշնադրութեան չի մտնեմ, երբ գիտեմ թէ վաղը պարագան որ ներէ, գաշինքնին պիտի ստեն, երդմունքնին ոտնակոխ պիտի ընեն: Ուստի գնա՛, զրուցէ՛ քու տիրոջդ, եթէ ազատութեան կը փափագի` դռները բանալէ եւ Լամբրոն ինձի յանձնելէ ուրիշ ճար չի կայ, այն ատեն զէնքը թող կ'ուտամ, կուզէ երթա Կոստանդնուպոլիս, կուզէ Իկոնիայ, կուզէ Հալէպ, այն ամէն մայրաքաղաքները, ուր գրեթէ քսան տարի է ինձի թշնամի կը փնտրէ, ամէն թշնամիներուս լրտեսութիւն կընէ, ամէնքը ինձի դէմ կը գրգռէ: Քու տէրդ Թորոսը կը տեսնէ, շատ կը սխալի. ես իրեն առջի օրէն, երբ այս ճամփաներէն կ'անցնէի փախստական երիտասարդ, իմ շղթաներես հազիւ ազատած` ազգին շղթաները կ'ուգայի, խորտակեւ եւ առաջին խոչընդոտն զինք կը գտնէի. այն օրէն ես իրեն ազդ ըրի, զրուցեցի թէ փառք փնտրելու չէի եկած, այլ իմ ազգիս խեղճութեան ճար-ճարակ ընելու. ինք չի հասկցաւ, վասնզի ինք ազգութիւն ի՛նչ է, հայութիւն ի՛նչ է` չգիտէր. պէտք էր տեսնէի եւ հասկնալ թէ Թորոս բան մը չէ, այլ իր ետին հայութիւնը` այս ամէնքը, որ կը տեսնես եւ այն ամէնքը, որ Մասիսի ստորոտեն բոլոր աշխարհքիս վրայ ցանեւցիր կը տարածուին, օտարին բռնութեանց, հարստահարութեանց տակ կը հեծեն, որոնց կրօնքը, անունը, կեանքը եւ ստացուածքը վտանգի մէջ են, այն ամէնքը այսօր իմ կռնակս կեցած են, եւ պէտք է զրուցեմ թէ Հիմա, այս վայրկենիս այս հայութիւնը, որ քու տէրդ չի ճանչեր, եւ որուն համար ես կեանքս, արիւնս եւ ամէն ունեցածս կը զոհեմ, հիս` այս խեղճ Թորոսին վրայ կը կայանայ: Եւ քու տէրդ չամչնա՞ր. ի՞նչ, ամչնա՜լ, ի՜նչ է ամօթ… Աստուծմէ չի՞ վախեր այս Տորոսի ապաստանարանը կործանելու, որ այնչափ հալածեալ` միմիայն ապաւէն գտաւ Ռուբեն իմ նախահայրս, եւ որ ես նոյն աստուծոյն կարողութեամբ նորէն ի հիմանց եւ աւելի ընդարձակ կը կառուցանեմ: Նա ինքն աստուած վկայ, որ ես անպարտ եմ հայու արիւն թափելեն, եւ քու տէրդ լաւ գիտէ, որ այդ արիւնը խնայելու համար իր զաւակը ինձի զաւակ ընել ուզեցի, որպէսզի թշնամութիւնը վերնա մեր մէջեն, բայց ինք չուզեց. ուրեմն թող պատիժը քաշէ, ես չեմ կրնար իմ ազգիս անունը, պատիւը լամբրոնական վատութեան զոհել. նայէ, տես այս թուղթերը, որ նոր ձեռքս կը հասնին, որ իր մատնութեանց անժխտելի վկայք են, եւ որ Կ'ոռիկոսի առջեւեն ձերբակալ սուրհանդակի մը վրայեն ձեռք են ինկած. այս թուղթերը թէ իր մատնութեան վկայք են եւ թէ ինձ ինչ որ արդէն գիտէի թէ ինք յունական օգնութենեն յոյս պէտք չէ ունենա երկայն ատեն, ուստի թող գիտնայ թէ ահա վրանս կը զարնեմ այս Լամբրոնի դռներուն առաջը, եւ այն ատեն պիտի վերնայ, երբ այդ մատնտու բերդին քարերը հիմն ի վեր տապալին: Ահա իմ պատասխանս, եւ վերջին պատասխանս:

Եւ ձին մտրակեց իր հրամանները տալու, որ սաստկացնեն պաշարմունքը, եւ իրօք վրանը հոն բերդին դիմացն էր. հոն կը տեսնուէին ամէն գործքեր, հոնկից Կիլիկիոյ կառավարութեան ամէն հրամաններ կը մեկնէին, եւ անառիկ բերդը, որ առաջ սպառնալիքը արհամարհել ձեւացուց, սկսաւ իր բախտին վրայ տարակուսիլ, վասնզի ամիսն անգամ մը կը տեսնէր, որ պաշարող զօրքերը կը վախուէին` նորերը կ'ուգային եւ հիները իրենց տուները կ'երթային: Իսկ յարձակմամբ գլուխ ելնել թշնամին վանել անկարելի էր, ուստի, երբ ամիսները անցան, տարին սկսաւ մօտենալ, խեղճութիւնը բերդին մէջ սկսաւ տիրել, բերդապահ զօրականք սկսան գաղտնի գանգատիլ, Օշին ալ սկսաւ մտածել, երկրորդ պատգամաւորութիւն մը յուղարկեց, որուն գլուխը իր տղան Հեթումը դրաւ: Բայց այս առաջինեն դժբախտ եղաւ, վասնզի յառաջապահ զօրաց պատուէր կար ամէն պատգամաւորութիւն ետ դարձնել եւ իշխանին առջեւ չի հանել:

Ուստի Օշին, երբ կը մտածէր տխուր այս վիճակին վրայ եւ յանդուգն գործողութեամբ մը վերջ տալ որոշած էր, Շահանդուխտ իրեն մօտենալով ըսաւ.

— Յուսահատ, տխուր մտածելն օգուտ չունի, ինձի յանձնէ, եւ ես ճարը կը տեսնեմ այս վիճակին:

— Ո՞վ քեզ կարգիլէ, — ըսաւ Օշին, — ըրէ ինչ որ կրնաս, բայց միտքդ դիր թէ երկրորդ անգամ մ՚ալ այն անզգամին ձեռքը ողջ չեմ կրնար ընկխիլ:

— Ո՞վ քեզ անոր ձեռք կը ձգէ:

— Գնա՛, ըրէ ինչ որ կրնաս:

Շահանդուխտ գնաց եւ իմաց տալ տուաւ մատրանապետ վարդապետին, որ քաշուած առաքինի ծեր մ՚էր, թէ կուզէ իրեն հետ տեսնուիր

— Հայր սուրբ, — ըսաւ Տիկինը, — պէտք է որ դու զմեզ ազատես:

— Թէ որ ձեռքես գա, պատրաստ եմ, Տիկին, — ըսաւ խեղճ ծերը շփոթած երեսը նայելով եւ վախելով, որ դիմացինին խելքին վտանգ մը հանդիպած չլինի:

— Այո՛, հայր սուրբ, դո՛ւ միայն այս վիճակին դարման մ՚ընել կարող ես:

— Գիտես, իշխանուհիս, թէ ես տկար ծերունի մ՚եմ, եթէ իմ աղօթքս լսելի լինէր աստուծոյ, այս նեղութիւնները մեր վրայ չէին հասնէր, — պատասխանեց ծերը եւ վախելով թէ Տիկինը հրաշքի մը կսպասէ իրթմէ` աւելցյյլց. — Գիտես, Տիկին, թէ հրաշքներն ալ հիմա քիչ կը պատահին, եւ ես մեղաւոր անձ մ՚եմ:

— Ո՜հ, — ըսաւ Շահանդուխտ ժպտելով, — ես հրաշքի չեմ սպասէր, միայն կ'ուզեմ, որ յանձն առնուս երթալ Թորոսի խօսիլ. դու քահանայ աստուծոյ ես, եւ երբ նա զքեզ չուզէ ընդունիլ եւ թերեւս մտիկ ալ ընել, խնդրես, որ մէկ մ՚ալ հոս չի դառնաս, այլ Սեւ լեռը վանք մը քաշուիս, եւ ջանաս զինքն համոզել տկարութիւնդ պատճառ բռնելով: Նա երբ քեզի թոյլ տա ինչպէս որ հաւանական է, շուտ մը երթաս` Հռոմկլա մօրեղբարցս սրբզաններուն իմացնես մեր վիճակը եւ խնդրես, որ մէկին մէկը գա հասնի` այս գազանին խօսք հասկցնէ, դեռ երեք ամսուան պաշար ունինք, ժամանակ կայ, թէ որ շուտ շարժիս կրնաս զմեզ ազատել:

— Լաւ՛, բայց գիտե՞ս, Տիկին, ինչչա՜փ ճամփայ է, — ըսաւ ծեր վարդապետը մտածելով եւ հաշուելով:

— Գիտեմ, — ըսաւ Տիկինը խստութեամբ, — երկայն ճամփայ է, բայց պէտք է մտածես, թէ, հայր սուրբ, քու աղօթքներովդ ինչչափ հոգի որ չես փրկած այսչափ տարիներու մէջ, հիմա պիտի փրկես այս ճամփորդութեամբդ:

— Բայց ես յիրաւի ծեր եմ, բայց հիւանդութիւն մը չունիմ, սո՞ւտ ալ զրուցեմ:

— Հայր սուրբ, խնդրեմ, այսպիսի բարակ խղճմտանքի ժամանակ չէ, մեր բոլոր ազատութիւնը քեզի է մնացեր:

Վերջապէս կրօնաւորը յանձն առաւ կ'ամա-ակամայ այս ծանր պաշտօնը կատարել, եւ խեղճ մարդը իրօք ճգնաւոր լինելուն Օշինի երեսը կիրակիէ կիրակի եւ եկեղեցին միայն կը տեսնէր, այն ալ, երբ բեմը կ'ելնէր, այն ատեն միայն. հիմա երթալ դեսպանութեամբ այնպիսի իշխանի մը հետ խօսիլ, որ իբրեւ արիւնարբու գազան իրեն կը նկարագրէին, իր գործը չէր, բայց ճար չի կար, ուստի յանձն առաւ. եւ Շահանդուխտ զինքը լաւ մը կարդացնելէ վերջ հրաման ըրաւ հայր սուր թին ջորի մը տալ եւ դռները բանալ, որ երթայ:

Թորոսի, երբ իմացուցին թէ ծեր վարդապետ մը եկեր կուզեր իրեն հետ խօսիլ, առանց գլուխը վեր վերցնելու` «Թո՛ղ երթայ Օշնի քարոզէ Քրիստոսի Աւետարանը, — ըսաւ, — որ չի ճանչեր, ես հոս նոյն Աւետարանին պաշտպանութեան համար կեցէր եմ»:

Այս պատասխանին վրայ խեղճ ծերը բոլորովին տարակուսեցաւ, բայց դարձեալ աղաչեց ծեր զօրավարին, որ այս պատասխանը իրեն կը բերէր, զինք պարապ չի յանձլ: Իսկ ծեր զօրավարը, որ մեր քաջածանօթ Բաբկէնն էր, գթալով տարեկից կղերականին վրայ, որ իր կորովն ալ չունէր, ակնարկ ըրաւ եւ վրանին դուռը ցուցուց, որ մտնէ, եւ ինք հեռացաւ:

Վարդապետը, որ կարծէր թէ դահիճներէ շրջապատեալ մէկը պիտի տեսնէր, զարմացաւ, երբ տեսաւ զթորոս երեք-չորս հատ վեղարաւորների շրջապատեալ, որոնք չորս կողմը նստած գորգերու վրայ շարունակ կը գրէին ինչ որ իշխանը տօն կ'ուտար, եւ որ մտնող մը տեսնելով գլուխը վեր վերցուց եւ թէպէտ նեղացաւ, բայց նայելով թէ ծեր կորագլուխ եկեղեցական մ՚է, ոտք ելաւ, եւ առանց խօսելու, ձեռքեն բռնեց, քովը նստեցուց եւ իր մեծ եւ խոր աչքերը վրան սեւեռեալ` սպասեց, որ խօսի. այս ընդունելութիւնը խեղճը բոլորովին շփոթեց:

— Կը տեսնես, հայր սուրբ, թէ ես ինչչափ զբաղեաղ եմ, զրուցէ, ի՛նչ պիտի զրուցես, միայն առաջուց կ'իմացնեմ, թէ բերդը անպայման ինձի յանձնելէ զատ, ուրիշ դաշինք չեմ ընդունիր:

— Եթէ այդ այդպէս անդառնալի վճռուած է, — ըսաւ ծերը, — գոնէ ինձի հրաման տուր, մեծ իշխան, որ երթամ վանք մը քաշվիմ, վասնզի հիւանդ եւ տկար անձ մ՚եմ:

— Բայց ներսը քեզմէ զատ քահանայ կա՞յ:

— Երկու քահանայք ալ կան:

— Լաւ, ազատ ես, — ըսաւ Թորոս եւ իր թուղթերը ձեռք առաւ:

Պաշարմունքը կը շարունակէր, եւ Թորոս այս բանակի կեանքը` յամառութեամբ կ'անցնէր, կ'ելնէր երբեմն իւր շրջանը կ'ընէր, եւ դարձեալ կը դառնար, միտքը որոշ դրած հիմնահատակ ընել Լամբրոն: Եւ երբ իւր դիտաւորութիւնքը անխախտ` այս վիճակին մէջն էր, ահա իմացուցին իրեն թէ եպիսկոպոս մը կաթողիկոսին կողմեն օրհնութեան թուղթ բերելով հասեր էր բանակը: Հրամայեց բերել եւ վրանին դռանը առջեւ ելաւ դիմաւորելու եւ առջի աչք ձգելուն կշռեց թէ սովորական մարդ մը չէր դիմացինը: Պարզ եւ պարկեշտ թէ հագուստին, թէ ձեւին մէջ, միջահասակ, գեղեցիկ աչքերով ալեւոր մ՚էր, եւ որ բերանը չի բացած թուղթ մը հանեց եւ տուաւ իշխանին հարզութեամբ: Իսկ նա, հրաւիրելով հիւրը նստելու, կարդաց թուղթը ամենայն ուշադրութեամբ, եւ քովը դնելեն վերջը.

— Մեր պարտքն է, սրբազան, եկեղեցուոյն եւ մեր կրօնական գլխոյն հրամանաց հնազանդիլ, երբ խնդիրը կրօնական է: Ինձմէ աւելի մէկը կարելի է չի գտնուի հայ ազգին մէջ նոյն հրամանները հա բդելու համար, բայց ամէն բան սահման մը ունի. երբ խնդիրը եկեղեցուոյ իրաւասութենեն դուրս է, եւ ազգին ալ վնասակար, ես չեմ կարծէր թէ հայոց ազգին վեհաշնորհ կրօնական գլուխը այնպիսի բան մը առաջարկէ, որ անիրաւ լինի: Իսկ որովհետեւ դուք հեռաւոր ճամփէ կը հա սնիք, եւ յոգնած էք, այս նիւթին վրայ հիմա խօսիլ անտեղի է, հանգչեցէք, վերջը ինձ ալ մտիկ կ'ընէք, ձեր ազգականներն ալ մտիկ կ'ընէք, եւ թէ որ արդարութեան հետք մը միայն անոնց քով գտնէք, ես ձեզի խօսք կ'ուտամ ձեր երկու եղբարց սրբազնութեան փափագը լիովին կատարել:

— Այս կերպով ըսուած խօսքի, ես ի՞նչ պատասխան կրնամ տալ, իշխանդ մեծ, — ըսաւ քաղցրութեամբ եպիսկոպոսը, որ նոյն էնք Ներսէսն էր Շնորհալին, եղբայր Գրիգորիս կաթողիկոսի: Ես ուրախ եմ, որ այնպիսի վեհազնի մը հետ գործ ունիմ, որ ազգին օգուտը նախադասել եւ կրօնքի պատուիրաններն յարգել, կանոն ընելն կը խոստովանի. ասկից աւելի ի՜նչ շնորհք կրնայի խնդրել աստուծմէ:

— Հիմա, սրբազան հայր, — ըսաւ իշխանը ոտք ելնելով, — ներեցէք, որ հրաման ընեմ ձեզի լաւ վրան մը պատրաստեն:

— Թէ որ հրաման եւ թոյլտւություն ընէք երթալու Լամբրոն…

— Ձեզի համար արգելք չի կայ, երբ որ ուզէք, կարող էք մրացնել, ամէն դուռ ձեզի բաց է:

Ներսէս ոտք ելաւ հրաժարական ողջոյն տալու եւ մտաւ Լամբրոն: Քիչ մը վերջը իր փոքրաւորներէն մէկը, որ պահէր էր Թորոս, կերակրեղէնաց հան դերձան ոք կը մտնէր սովեալ բերդին մէջ, ուր քանի մը ամսէ ի վեր հացի պաշարէ զատ բան չէր մնացել:

Կրնանք երեւակայել թէ լեզուանի կին մը, եղբօրդուստր բարձաստիճան եկեղեցականին, շատ դժուարութիւն չի քաշեց զանի համոգելու եւ դառնութեամբ լեցնելու ընդդէմ Թորոսի, մանաւանդ երբ ակն յանդիման կը ցուցնէր իրեն տարուոյ մօտ պաշարման վիճակը, իրենց անդրանիկը տարին չի կատարուած այրիութեան դատապարտեալ փախստական հարսեն, եւ ամէն պատգամաւորի անգութ եւ անփոփոխ պատասխանը հիմնահատակ կործանելու զլամբրոն:

Ներսէսի աղաւնակերպ սիրտը չէր հասկնար այսպիսի խստութիւն եւ անգթութիւն, բայց Թորոսի վսեմ կերպարանաց եւ խօսքերուն ազդեցութիւնը իրեն կը զրուցէր թէ կար նան. ուրիշ պատճառ մը, որ անշուշտ յայտնի պիտի լինէր:

Ուստի երկրորդ օրը, երբ բանակը եկաւ եւ սկսաւ խօսք բանալ, Թորոս բացարձակ իրեն իմացուց թէ զինք իբրեւ դատաւոր ընդունելու պատրաստ էր, միայն թէ Օշին պէտք էր, որ գար ներկա չիներ եւ պատասխանէր ամէն ամբաստանութեանց: Թէպէտ Օշին այս պայմանը ընդունելու շատ դէմ կեցաւ, բայց կնոջն ու բոլոր ընտանեաց յորդորանաց չի կրնալով դէմ կենալ, մանաւանդ թէ փրկութեան ուրիշ յոյս մ՚ալ չունենալով, պարտաւորեցաւ յանձն առնուլ:

Եւ ահա խաղաղութեան հրեշտակը հակամայս եղաւ դատաւոր: Թորոս հոն մի առ մի կը ցուցնէր բոլոր անցելոյն մէջ թէ ինչչա՛փ ատելի եւ վնասակար գտած էր միշտ պատերազմը եւ թէ անոր համար իր երկու եղբարց հետ քանի-քանի՛՛ անգամ աւրուած էր, եւ թէ ինչպէ՞ս պարտաւորած իր ազգին պատուոյն եւ ազատութեան համար պատերազմելու ընդդէմ յունաց եւ այլազգաց եւ թէ միշտ այս ամէն պատերազմներու մէջ թէ որ Օշնի անձը իրեն դէմ գտնուած չէր, իր գրգռութիւնքը միշտ գտնուած էին. թէ որ իր եղբօրը` Ստեփանէի անգութ սպանութեան գործակից չէր, կամակից լինելուն ապացոյցները ի ձեռին ունէր: Թէ որ նորա մահուանեն վերջը Թորոս եւ բոլոր հայք` յոյները խորտակեցին եւ անկարող ըրին, Օշին աւելի յոյն քան զբոլոր յոյները` թուղթ-թուղթի վրայ կը գրեր հրաւիրելով դարձեալ զկայսրն ի պատերազմն եւ իմացնելով թէ` «Քանի որ Ռուբինեան ապստամբ զարմը մնար աշխարհիս վրայ եւ բնաջինջ չլինէր, Կիլիկիա խաղաղութիւն պիտի չգտնէր յաւիտեան»: Եւ այս թունաւոր խօսքերը այն միջոցին կը գրուէին, երբ ինք Թորոս իր մէկ հատիկ զաւակը անոր տղուն հարսնութեան կ'ուտար, շնորհելով փրկանաց գինը եւ պատանդը իրեն փեսայացնելով: Եւ խօսքերը բաւական չի համարելով կ'առնէր կը դնէր մէջտեղ Օշնի ստորագրութեամբ գրուած գրերը, որ անուրանալի վկայք էին իր ըսածներուն: Եւ երբ նա եւ Ներսէս ինքն ապշած` ընդարմացած բերան չէին բանար, այն ատեն դառնալով առ դատաւորն

— Հայր սրբազան, — ըսաւ, — թէ որ Մերուժան, թէ որ Վեստ Սարգիս հոս սա մարդուն հետ նստած լինէին, կարծեմ թէ իմ միմիայն պարտքս այս մարդը անոնցմէ տարբերել չէր, այլ հաւասարապէս պատմել պէտք էր լինիլ. շատ եղաւ այսչափ տարիներու համբերութիւնս, եւ ես հիմա իմ անձիս միայն պարտաւոր չեմ այդ դղեակը հիմնահատակ կործանելու, այլ սուրբ պարտաւորութիւն մ՚է ինձ իմ ազգիս համար աս մատնութեան, դաւաճանութեան բոյնը անհետ ընել, վասնզի հոն` դորայ հանդիպակաց պարիսպներում մէջ գրուեցան, պատրաստուեցան այդ գրութիւնքը, հոնկից ելան հայ զինեալ ձեռքեր իրենց եղբարց արիւններուն մէջ թաթխուելու համար. անոր համար տարի մը ժամանակ կը լինի, որ ես հոս այս վրանին տակ կը սպասեմ. Ափսո՜ս ձեզի, սրբազան, որ այսպիսի փեսի մը վիճակէր էք, այնչափ եւ աւելի թերեւս ափսո՜ս ինձի, որ այդպիսի հօր մը զաւակը ինձի փեսայացուցեր եմ:

Այս խօսքերը թէպէտ առանց կրքի եւ հանդարտ ձեւով զրուցուած այնչափ արհամարհանաց Մանրութիւն բեռնաւորեցին Օշնի վրայ, որ գլուխը կուրծքին վրայ խոնարհեցաւ, արձանի պէս մնաց, եւ Ներսէս տխուր հարցուց իրեն, թէ` այն թուղթերը իրեն լինելը կ'ընդունէ՞ր: Իսկ երբ նա աչքով միայն «Այո՛» մը զրուցեց, այն ատեն հրաւիրեց զինքը Լամբրոն դառնալ, եւ մնաց Թորոսի եւ անոր զօրականաց հետ: Սկսաւ իր շնորհալի լեզուաւ ճառել համոզիչ խօսքերով թէ քրիստոնէական պարտաւորութեանց առաջիններէն մէկն է, ներողամիտ լինիլ եւ թէ վյրեժխնդրութիւնը ինչչափ որ քրիստոնէական սկզբանց դէմ էր, նոյնչափ եւ աւելի մեծ եւ վեհ սրտերու չէր վայլէր:

— Լաւ՛, հայր սրբազան, դուք Քրիստոսի եւ հայոց մեծ հայրապետին անունով զիս կը յորդորէք սիրոյ եւ խաղաղութեան, ես ալ, որ առջինին կը հաւատամ, եւ երկրորդը կը յարգեմ, յանձն կառնում վերցնել պաշարմունքը եւ թողուլ Լամբրոն քար գայթակղութեան Ռուբինեանց. միայն թէ դուք ալ, որ Լուսաւորչայ ցեղեն կ'իջնէք եւ նորա սուրբ աթոռին վրայ նստած էք զինուորի մը աստուածաբանական յորդորը չի մոռնաք, հայ եկեղեցուոյն փոքր դրօշակը անկախ պահեցէք, ինչպէս ես ազգային անկախութեան դրօշակը անկախ պահելու կը ջանամ: Հռոմկլայի եւ Լամբրոնի գաղափարաց մէջ նաեւ ազգակցութիւն մը ցաւօք կը նշմարեմ, վասնզի ինձ այնպէս կ'երեւայ թէ սխալ ճամփու մը կը հետեւիք թէ միացնել կ'ուզէք ձեր եկեղեցին յունականին հետ:

— Քրիստոսի եկեղեցին մի է, — ըսաւ Ներսէս, — եւ մեր պարտքն է ջանալ ի սէր եւ ի խաղաղութիւն բերել զամենքը:

Ես աստուածաբանական խնդիրներու չեմ մտնէր, բայց կը շռեցէք նախ եւ այնպէս գործեցէք. այս է իմ ըսելիքս:

Խաղաղութեան դաշինքները գրուեցան, Շնորհալին ինք եղաւ երաշխաւոր Օշնի, եւ Թորոս խոստացաւ, որ Գոհար տարուոյն մէկ մասը Լամբրոն անցընէ: Լաւ յարաբերութեօմեւք հաստատուեցին ընտանեաց մէջ, որ մինչեւ Թորոսի մահը տեւեցին: