Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Է հատոր

Ա. ՆԵՐԱԾՈՒԹԻՒՆ   (ԳԱՒԱՌԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ)

Գաւառական գրականութեան հիմա ընդհանրացված տարազը բաղդատաբար նոր է, քան բուն այդ ըմբռնումին առաջ բերած գրականութիւնը։ Չեմ փնտռեր զայն առաջին անգամ գործածողին անունը։ Բայց հետաքրքրական է ճշդել, թէ մեր նոր մատենագրութեան հաստատուն ձեռնարկի մը վերածուելուն կը զուգադիպի գրեթէ գաւառական նկարագրով ուրիշ գրականութեան մը թէ՛ յղացքը, թէ՛ գործադրութիւնը։

Սովորութիւն է մեր նոր գրականութեան սկիզբ տալ 1850–ը։ Մխիթարեաններու « Բազմավէպ »ը եւ Իւթիւճեանի « Մասիս »ը առաջին հանգրուանները կրնան նկատուիլ այն գրականութեան, որ երեք քառորդ դարու տեւողութեան մը վրայ, անցաւ այնքան արագ փոփոխութիւններէ եւ մեր ժողովուրդի դժնդակ ճակատագրով այսօր մօտիկը կը գտնուի կորուստին։

Այդ գրականութիւնը ունեցաւ սկիզբէն իսկ անհրաժեշտ զանազանութիւնը, որ կ՚ընդգրկէ կեանքին բազմավաստակ պահանջները։ Մասնաւորաբար գաւառական շունչի տեսակէտով անիկա, նոյնիսկ` 1850–էն, երեւան բերաւ տաղանդներ։ Ատոնց ամենէն կարկառուններէն մէկն է Խրիմեան ։

ՄԿՐՏԻՉ ԽՐԻՄԵԱՆ։ Առաջնորդող։ Զետեղելու համար Խրիմեանի գործը իր արժանիքի պատուանդանին, հարկ է տեսնել շրջանին արտադրութիւնները։

Ի՛նչ որ 1850-1870 շրջանէն կարելի կ՚ըլլայ ենթարկել գրական տիտղոսումի մը, քիչ բան է, չըսելու համար աննշան բան մը, մանաւանդ իբրեւ որակ։

Պէշիկթաշլեանի աշխարհաբար երգերէն շատ փոքր մաս մը կը մտնէ բանաստեղծութեան կալուածէն ներս։ Ալիշանի աշխարհաբար քերթուածները եւ արձակները, իրենց յօրինուածքին թուլութեամբը, անխնամութեամբը կ՚աղարտեն, չըսելու համար կը վտանգեն, խորքի մեծ գեղեցկութիւններ։ Դուրեան դեռ կը սրբագրուի հայկաբան պատուելիներէ։ Գրական սեռերէն ամենէն աւելի փորձուածը, թատրերգութիւնը լեզու մը ըլլալէ աւելի չէ։ Մնաց որ շրջանը աւելորդ է տեսնել ստեղծագործական իրացումներու ակնոցով։ Անիկա զարթումի սկզբնաւորութիւն մըն է։ Ու գործողութեան (action) բոլոր շրջաններուն նման տոգորուած է քաղաքական ու բարենորոգչական երազներով։ Ռուսինեան, Զօրայեան, Օտեան գրող ըլլալէ աւելի հրապարակագիրներ են ու գրական սկզբունքներէ աւելի 1848–ի յեղափոխութեան ընկերային ու հանրավարական գաղափարները կը փափաքին փոխադրել մեր մէջ։

Քաղաքական, աւելի ճիշդը ընկերային բարեխառնութեամբ այս աշխատանքին քովէն երեւան կու գայ նաեւ գրական գործունէութիւն։ Բայց անոր տիրական նկարագիրը շեշտօրէն հակասութեան մէջ է հրապարակագրական այս եռուզեռին։ Անիկա առաւելապէս անձնական, գրեթէ վանական է։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ կղզիացած ու օտար՝ այն օրերուն անխուսափելի օգտապաշտ հետաքրքրութենէն։ Գրաբարն է անոր արտայայտութեան գործիքը։ Անցեալը կամ դիւցազնական շրջաններու վերարտադրութիւնն է անոր խորքը։ (Այս ուղղութեամբ դպրոց կազմած են Մխիթարեանները)։ Ինչ որ աշխարհաբար անունին տակ կը մնայ այն օրերէն, լեզուական տեսակէտով միայն կը հետաքրքրէ մեր գրականութիւնը։ Արուեստը կը բացակայի, եթէ բացատրութիւնը չնոյնացնենք հռետորական դասագիրքերուն սորվեցուցած դասականութեան հետ [1] ։

Թէ՛ գրաբար, թէ՛ աշխարհաբար գործերուն յատկանիշն է տեսակ մը միամիտ, ինքիրեն ապաստանած, հանդարտ ազգայնականութիւն, որուն իր հարկը կը վճարէ Խրիմեան։ Իր գործին ստեղծագործական տարրերով հարուստ ենթադրուած մասը դրուած է գրաբար։ Հոս, ան կ՚անգիտանայ իր սեպհական առաքինութիւնները։ Ժողովրդական գրողի իր յատկութիւնները դատապարտուած են անգործութեան ու ան չէ ելած իրական ստեղծումին, ինչպէս Ալիշանի բանաստեղծական տիրական ընդունակութիւնները քիչ անգամ հաւատարիմ եղած են իրեն՝ իր գրականութեան գրաբար մասին մէջ։

Բայց ժամանակը կը քալէ։ Երեւան կու գան նոր մտահոգութիւններ։ Կարեւորագոյնը լեզուի հարցն է։ 1850–ի թուլամորթ ու անկազմ բարբառը քանի մը բանաստեղծներու (Պէշիկթաշլեան, Ալիշան, Դուրեան) գրիչին տակ կը ճարէ տանելի ու նոյնիսկ ատեն-ատեն գեղեցիկ յօրինուածք ու դիմագիծ։ Ու մտաւոր զարթօնքի ամենէն զօրաւոր գործիքը, լեզուն, աշխարհիկ լեզուն դանդաղ, բայց անդիմադրելի յառաջատուութեամբ մը հետզհետէ կը գրաւէ հրապարակը։ Դպրոց, մամուլ, թատրոն կ՚իյնան անոր նուաճումին տակ։ Ու դար ու կէս տեւող Մխիթարեան դասականութիւնը կը չէզոքացուի։ Գրականութիւնը կը դառնայ ժողովրդական սեպհականութիւն։ (Գրաբարի յետաշրջութիւնը (reaction), որ տեղի ունեցաւ 1880–ին, գլխաւոր արգելքներէն մէկն է, որով դանդաղած է մեր գրականութեան վերջնական արեւելումը այս ուղղութեամբ)։

Լեզուի հարցին հետ խորքն ալ կը հետաքրքրէ մեր գրողները այդ օրերուն։ Եթէ դասական ազգայնականութիւնը գէշ–աղէկ մթնոլորտ մըն է այդ գրականութեան, միւս կողմէն երկնանուէր ու զուտ կրօնական տարողութիւն մը անբաւական պիտի գար։ Խրիմեան, կրօնական մը, ամենէն առաջ զգացողներէն է այս կարեւոր փոփոխութիւնը։ Ու քաջութեամբ, թերեւս տառապանքով պարտաւոր կ՚ըլլայ հրաժարելու գրքունակ գրականութենէն, անոր կրկէսէն, Պոլիսէն, եւ կ՚ուղղուի դէպի կեդրոնը մեր ժողովուրդին։

Պոլսահայ գրականութեան դէմ այս հերձուածող կեցուածքը իր ուժը կ՚առնէր շատ առողջ ըմբռնումէ մը, որուն խորքը գրական մտահոգութենէ աւելի քաղաքական ծրագիր մըն ալ կը պահուի։ Մնաց որ Խրիմեանի անձնաւորութեան հիմնական ջիղը քաղաքական է։ Եթէ զայն կը տեսնենք խառնուած գրական կեանքի, պատճառը մեր ժողովուրդին ճակատագիրն է։ (Մեր իմացական ընտրանին ինքզինքը արժեցնելու գետին չունի, ինչպէս չէ պարագան անկախ ազգերու մօտ)։ Քաղաքական շեշտ բարեխառնութեամբ գրականութեան մը համար ճամբայ ելած է հանճարեղ եկեղեցականը:

Անոր ցանկութիւններուն մէջ եթէ առաջին գիծին կու գայ քաղաքական անկախութեան յղացքը, միւս կողմէն ան չի վարակիր գիրն ու գրականութիւնը գործածել ու կը պահանջէ գրողներէն՝

ա. – Ազգային (չըսելու համար ազգայնական) հարազատութիւն ։

բ. – Օգտակար ձգտումներ:

Այս ըմբռնումները իրենց ամփոփ շրջագիծերովը կը խտացնեն բոլոր ա՛յն առաջադրութիւնները, զորս իրմէ վերջ երկու սերունդ պիտի պահանջէին գրականութենէն [2] ։

Խրիմեան անշուշտ պայքար չբացաւ իր շրջանին Պոլիս մշակուած գրականութեան դէմ։ Ասիկա արդէն շատ պիտի գար իր խառնուածքին։ Ու չմխրճուեցաւ ան տեսութեանց, հանգանակներու բաւիղին մէջ։ Ան գրեց ։ Ինչ որ հաւասար կու գայ ուրիշներու նման բառերով ու վարդապետութիւններով ժամավաճառ չըլլալուն։ Ու այսօր, այսքան իրադարձութիւններէ, ընդհատներէ ու շրջումներէ վերջ, կարելի է յստակութեամբ բանաձեւել ծրագիրը հեռատես եկեղեցականին.

– Տա՛լ այս ժողովուրդին՝ իր գրականութիւնը:

Այսինքն՝ հողին, մարմինին, հոգիին, պատմութեան, հանրային բարեխառնութեան հաւաքական տարրերովը կազմուած գրականութիւն մը, որ ըլլայ անմիջական, հաղորդական, հասկնալի, ու, կարելի եղածին չափ պարզ, ճիշդ ու ճիշդ կաղապարովը այն մտքերուն, որոնց ուղղուած էր ան։ Նման ըմբռնում մը, արդարանալի պատճառներով, հեռու պիտի մնար ու մնաց արուեստէն, որ կախարդական իմաստ մը չունի հոս։ Որ չի սահմանափակուիր խնամուած, պերճ, հռետորօրէն յառաջացող ու անմատոյց, գրքունակ նկարագրով գրելու եղանակէ մը եւ ճիշդ հակառակ իմաստ մը կ՚ընդգրկէ։ (Ոչինչ, մեր գրականութեան մէջ, ունի արուեստ այնքան կատարեալ, որքան մեր ժողովրդական, բայց հարազատօրէն ժողովրդական բանաստեղծութիւնը։ Բայց անիկա անհունապէս տարբեր բան է արեւելահայերու կողմէ հասկցուած ու գործադրուած տափակ ու դիւրին պարզութենէն)։

ՍՐՈՒԱՆՁՏԵԱՆՑ։ Խրիմեանի աշակերտ։ Բայց բանով մը աւելի։ Եթէ վարդապետը տեսած ու գործած է բնազդական առաքինութիւններով, Սրուանձտեանց կը խառնէ այդ գործունէութեան

ա. – Ազգագրական մտահոգութիւններ,

բ. – Արուեստի մտահոգութիւն.

գ. – Անձնական ոճի մը chéma-ն ։

Այս յաւելումները շեշտ ու պայծառ չեն Սրուանձտեանցի գործերուն մէջ։ Անոնք միշտ միացած կը ներկայանան նոյն օգտապաշտ ձգտումներուն ու տիրական առաջադրութեանց հետ, որոնք կը պաշտպանուին, կը քաջալերուին քաղաքական հեռանկարներով։

Սրուանձտեանց ունի աւելի արուեստագէտ խառնուածք, որ կարեւոր ճշդում մըն է հոս։ Գրողին այս նկարագիրը կը ճոխանայ ուրիշ տարրերով, որոնք նորութիւն կը բերեն անոր դէմքին, ինչպէս գործին։ Ահա՛ քանի մը մայր գոյներ.

ա. – Ֆոլքլոր (հեքիաթներ, գրաւոր կամ խօսուած աւանդութիւններ, ամէն կարգէ ու իմաստէ, ինչ որ ժողովուրդի մը կեանքէն իբր սեւեռում ու սառում կ՚իյնայ իր շրջապատին վրայ։ Նպա՛ստը դամբարաններուն, խաչքարերու կոշտ կամ մոզայիք հանգոյցներուն, ձեռագիրներուն, յիշատակարաններուն։ Ու ոսկի լեզո՛ւն՝ գիրքերու լուսանցքին ծաղկող երազներուն։ Ու երգ ու զրոյց։ Ու ինչ որ կ՚իյնայ վերջապէս տարազին (ֆոլքլոր) տարողութեանը տակ) [3] ։

բ. – Գաւառաբարբառներու մասնայատկութեանց շահագործում ։

գ. – Տեղական գոյն ու համ ստեղծելու նպատակներ [4] ։  

Իր առաջադրութեանց մէջ մեծ չափով յաջողած է այս գրագէտը, որուն ոճը թէեւ ինքնատիպ, բայց թռուցիկ իր հանգամանքովը նոյնքան մեծ չափով մը մեղաւոր կը ներկայանալ, երբ նկատի ունենանք անոր տեւական միջամտութիւնները, խանգարումները, յուզումը ցայտեցնելու համար գործադրուած աճպարարական ընտանութիւնները, աւելորդ եռանդը, որով տեսիլները եւ պատկերացումները կը շ ոգեւորին ու կը պղտորին, աժան պատմականութիւնը, որ յատուկ անուններ կը թելադրէ անոնց ոգեկոչական նպաստը օգտագործելու նպատակներով։ Դժբախտութիւն է, որ իրական յու զ ականութիւն մը ու իրական շնորհէ մը քերթողական երակին, մեղաւոր անփութութեամբ մը, թերեւս հորիզոնի անձկութեան պատճառներով չտարուեցան իրենց բնական ու կարելի հետեւանքներուն։ Անոր գործէն այսօր չենք կրնար գրականութիւն մը հանել։ Բայց անոնք թանկարժէք հաւաքումներ կը մնան։ Անոնք նախանիւթը կը պարունակեն ապագայ կարելի արուեստին, հայ արուեստին, մանաւանդ հիմա, երբ մեր ժողովուրդին կարեւոր մէկ մասը դատապարտուած է իր ցեղային գիծը կորսնցնելու, ապրելուն համար իր հողէն դուրս։ (Ինչ որ իբր արուեստ հ իմա կը մշակուի երկրին մէջ՝ դեռ դուրս կը մնայ նկարագրէ)։

* * *

Խրիմեանի ուժերը շատ կանուխէն կ ՚ անջատուին գրականութենէն, հետեւելու համար իրենց բնական ճամբաներուն – քաղաքական ձգտումները, որոնց հ րատապ ու գ երակշիռ իրականութիւնը կը ներկայացնեն։ Ու մեղադրելի չէ մեծ ծերունին, որ ինքզինքը նուիրեց այդ սրբազան պատրանքին։ Սրուանձտեանցի գործունէութիւնը թէեւ կը գնահատուի, բայց չի ճառագայթեր։ Գրական բիւրեղացումները յուզուած ժամանակներէ շատ չեն ախորժիր։ Սրբազանը իր օրերուն մեծ մասը – ստեղծումի ընդունակ օրերը միայն նկատի ունիմ – ձիու վրայ անցուց ու նօթ առնել միայն յաջողեցաւ։ Այնքան բախտորոշ է 1878 թուականը մեր ճակատագրին տեսակէտէն։

Եթե նկատի չառնենք քաղաքական այդ շահագրգռութիւնը, որուն ծագումին, արծարծումին ու բռնկումին կապուած եղան այնքան եղերական պատրանքներ ու սրբազան անուններ, մեր գրականութիւնը գրեթէ անտարբեր է գաւառին հ անդէպ, սկսեալ Դուրեանի օրերէն մինչեւ զանգուածային փողոցումները մեր ժողովուրդին (1895-1896)։ Այդ չէ մինակ։ Պոլիս քիչ-քիչ կ ՚ ախորժի քաղքենի ազնուականութիւն մը փորձելէ, որուն զինանշանները կը հ այթայթեն գաւառացիներուն յատկան շ ական գիծերը, ժխտական գործածութեամբ մը։ Գաւառացի խմպուլ ն է կամ խռօն, որուն հ աշւոյն կը ներուին բոլոր կատակերգութիւնները եւ սրամտութիւնները։

Պոլսական գրականութեան դերը մեծ է այս մտայնութեան կազմաւորուելուն մէջ։ Աղէտ է, որ քանի մը դասականներ, որոնք դժուար է գրագէտ տիտղոսին կանչել (անոնք առաւելապէս ուսուցչութիւն եւ խմբագրութիւն կ՚ընեն։ Անոնց փաղանգը կը ստուարանայ գրաբարի յետա շ րջականներով, որոնց համար գիրքը ամենայն ինչ է եւ որոնց էջերուն մէջ տեղ ունին կեանքին զարկէն աւելի գիրքերուն հ ովն ու վէճերը), տիրած ըլլան հ րապարակին։ Անոնց ձեռքը կամ հետն է մամուլը։ « Արեւելք »ի հ րատարակումը՝ ոչինչ կը փոխէ այդ կարգերէն։

Աւելի վերջերը, Արփիար Արփիարեան եւ առաջին իրապաշտները դասական դաւանանքին դէմ իրենց պայքարին մէջ, հ արկ կը զգան դարձ մը ընելու դէպի ժողովուրդը։ Այս ճիգին իբր արդիւնք դիրքերն ու գրքունակ մտայնութիւնը քիչ մը կը սարսին իրենց տիրապետութեանը մէջ։ Պոլսական միջին դասակարգը, այն հ ատուածը, որ դասակարգի մը երեսները ունի, առանց ունենալու իրական խորքը, քանի որ Պոլիսը միշտ ալ հաւաքածոյ մը եղաւ գաւառական տարրերու, կը մտնէ գրողներու պրպտումներէն ներս։ Գաւառը, գ աւառացի տիպարներով, պոլսական ոլորտի մը, նիւթ կու տայ արուեստագէտներուն։

Այս երեւոյթը քայլ մըն է գրականութեան մը մէջ, որ ամբողջովին գրքունակ կամ մեծ մասով անիրական ու ռոմանթիք տուեալներով սիրեց յառաջանալ, որ իր ծանրութեան կեդրոնն ունեցա ւ օրաթերթերը եւ իր պաշտօնատարները սիրեց ընտրել խմբագիրներէն [5] ։

Բայց դեռ հ եռու է ճամբան։ Հազիւ տարտամ հետքեր՝ որոնց յաճախումովը պիտի պատրաստուի այդ ճամբան։ Սրուանձտեանց մինակ է, յամառելով տանիլ իր առաքելութիւնը հ ասարակաց անտարբերութեան մէջ։

Առաջին հ անգրուանը, որ նոյն ատեն թուական մըն է մեր նոր մատենագրութեան համար, « Հայրենիք »ն է։ Իրապաշտներուն գործունէութիւնը, որ սկսած էր Ա. Արփիարեանի « Մասիս »ներով, կը փոխադրուի այդ թերթին մէջ։ Ժողովրդական օրաթերթ, ունենալով ու աւելի խոր մտահոգութիւններ, անիկա իր առաջին թիւերէն իսկ իր սիւնակները լայն կը բանայ գաւառին ու մանաւանդ անոր գրողներուն։ Քիչ են ասոնք, բայց հ իմնապէս տարբեր ոստանին անգոյն կամ հետեւակ արտայայտութենէն։ Ունին իրենց ըմբռնումները, կեանքը տալու իւրայատուկ ձեւ մը, որ մէկ–քանիներու մօտ հ ակառակն իսկ է Պոլիսի յղկուն եղանակին։ Թլկատինցին հ ոն ստորագրած է իր առաջին կտորները։ Ուրի շ մը, Մալկարացի Կարօ, հ ոն կերեւի նորէն, թէեւ պոլսական տարազով։

Բայց « Հայրենիք »ին դերը չի սահմանափակուիր միայն գրողներ յայտնաբերելու։ Անիկա գաւառը բացաւ Պոլիսին, մինչեւ իր օրը չփորձուած լայնքով մը։ Բախտ է, որ մեր գրականութիւնը դէպի ժողովուրդ իր հ ակումին մէջ, առաջնորդուեցաւ իսկապէս տաղանդ ներկայացնող քանի մը գրողներով։ Ու գաւառի կեանքը դադրեցաւ իր տարաշխարհիկ նկարագրովը միայն հետաքրքրութիւն շ արժելէ։ Անկէ արուեստի էջեր պիտի հ անուին։

Ուրի շ թուական մըն է Արշակ Չօպանեանի « Ծաղիկ »ը։ Հոս այլեւս գրագէտներ են, կազմուած, հ ասուն, կամ իրենց սկսումին մէջն իսկ իրենք զիրենք պարտադրող դէմքեր, որոնք յաջողութեամբ, երբեմն փայլով, երբեմն անսովոր տաղանդով կ ՚ ընեն, ինչ որ իրապաշտները առանց յաւակնութեան ու մասնաւոր ցանկութիւններու ըրեր էին մինչեւ այն ատեն – հ արազատ կեանքի հ արազատ արտայայտում։ Այս հ անդէսին մէջ գաւառի գրողները իրենց գործերուն խորքը կ ՚ ընտրեն երկրէն, ուրկէ չեն զատուած արդէն։ Խորքէն դուրս, անոնցմէ ոմանք յանդգնութիւն իսկ ունին արտայայտութեան ձեւն ալ լիոփոխելու։ Մինչեւ այն թուականը գռեհիկ կատակերգութիւններու միայն գործածուած ու ատոր միայն ընդունակ համարուող գաւառաբարբառը ( Վանինը ՝ օրինակ մը յիշելու համար) կը մշակուի լուրջ տրամախօսութեան մէջ։ Ասիկա կը յիշեմ հ աստատելու համար այդ օրերու մտայնութեան մէկ երեսը։ Ռուբէն Զարդարեան, որքան կը կարծեմ գիտնալ, իր առաջին հեքիաթը ստորագրած է այդ հ անդէսին մէջ։

Անշուշտ ամէն բան ծփուն է, մ շ ու շ ոտ ու սաղմնային։ Բայց գա ւ առական գրականութեան յղացքը արդէն իրողութիւն մըն է։ (Գա ւ առական գրականութեան ըմբռնումը մեր մէջ կը զատուի ռեժիոնալիստ պիտակուած ձեւերէն (օտար գրականութեանց մէջ)։ Մեզի համար հ արցը շատ աւելի ընդարձակ է։ Մենք պիտի յաւակնէինք զայն միայն ազգային տիտղոսել, մինչդեռ օտարներուն համար անիկա նրբերանգ մըն է միայն, մայր գրականութեան վրայ աւելցած։ Լրացուցիչ մը)։

Այս երեք կարեւոր թուականները իրարու կը կապուին գործերով, որոնք իրենց զանազանութեամբը աւելի աչքի կը զարնեն քան ծաւալով։ (Անոնք անկարող էին շ ունչով առատ ու ստուար էջերու հետ գլուխ ելլելու)։ Սովորաբար պատկերներ են, իրենց սիրական բացատրութեամբը « պատառիկներ », որոնք թերթերու միջոցով, դիւրին մուտք եւ ընդհանրացում ունեցան ու պատրաստեցին մեր առաջին կարդացող հ ասարակութիւնը։

Խրիմեանի բարեմիտ ու պարզուկ տիպարները, Սրուանձտեանցի եւ նոյնքան բարեմիտ բնաշխարհը, իր գետինովն ու երկինքովը, մարդերովն ու հեքիաթներովը, Հրանդի պանդուխտները հետզհետէ իրարու կ ՚ աւելնան ու կը ստեղծուի նախնական շրջանակ մը (cadre), երբ դեռ գոյութիւն չէ առած գրական քննադատութիւն անուանուած բարբարոսութիւնը, տեսութիւններու թնճուկը, լրագրական ամուլ ու անսպառ վիճասիրութիւնը։ Բայց կա ՛յ, իրականը, այսինքն էականը։ Գաւառի խորհուրդին շուրջը հաւատաւոր ու տենդագին հետաքրքրութիւն մը։ Գրականութեան մը կարելիութեան համար հ արկաւոր տարրեր ու բարեխառնութիւն։ Տեսակ մը հ ով, որ կը փչէ կեդրոնէն դէպի ծայրերը։ Իրաւ է, թէ անոր թեւերը ծանրացած են քաղաքական ծրագիրներով։ Բայց անիկա գիտէ վազել դարձեալ, երկրէն դէպի ոստանը, փոխադարձաբար, արթնցնելով, խանդավառելով, նորոգելով իր թափանցած ամէն անկիւնները։ Մեղք, որ 1896–ի զանգուածային փողո տ ումները խեղդեցին այդ շատ գեղեցիկ սկիզբը։ Գաւառը քա շ ուեցաւ Պոլիսէն իր մարդերովը։ Իր գրողները, ինչպէս իր տիպարները, վտանգաւոր կը դառնային ։

Մինչեւ գաւառական, այն օրերու բառով վաղուան գրականութեան բանաձեւումը (1902-1905) մեր ժողովուրդը կ ՚ ապրի անորակելի շրջան մը։ Իր կորուստներովը տարուած, ան կը լռէ արուեստին համար։ Մեր գրականութեան ընդհանուր դժբախտութիւններէն է, որ մեր պատմութեան բոլոր եղերական դրուագները անցնին ու կորսու ի ն առանց արտադրելու աղէտին արժանաւոր գործեր։ Ինչ որ կատարուած է այդ ուղղութեամբ՝ աժան հ ռետորութիւն է, շատ–շատ կեղծ սանթիմանթալիզմ։ Անցեալին մէջ այդ անփութութիւնը մեզի ողբեր միայն բերաւ հ ին օրերէն։ Նորերուն համար, նոյն անփութութիւնը՝ շ ինծու պատկերները եւ անհանդուրժելի ռոմանթիզմ։

Ու լքումը տիրեց հոգիներուն, մանաւանդ գաւառին մէջ։ Զար հ ուրելի բռնակալութիւն մը կը հսկէ մարդերուն, ինչպէս գիրքերուն։ Արտայայտութեան ձեւը կ՚ազդուի այս ճնշումէն, դառնալու համար մանուածոտ ու խորհրդապաշտ։ Բառեր կը ծանրացուին իմաստներով, որոնց թափանցումը անհնար է ազգային մշակոյթէ օտարներուն։ Այդ տեսակ բացատրութիւն մըն է վաղուան գրականութեան բանաձեւը։

Այսօր, անշուշտ քիչ մը միամտութիւն, քիչ մը աւելորդ խանդավառութիւն կարելի է հաստատել այս բանապայքարին մէջ։ Բայց իբր ժ եսթ ու իմաստ, անիկա կը մնայ վաւերագիրը սերունդի մը գեղեցկագիտական մտահոգութիւններուն։ Տրուած ըլլալով ժամանակին ջլատիչ մտայնութիւնը եւ ահաւոր պայմանները, կիներուն գերա գ ա հ ութիւնը ոտանաւորի եւ վէպի մէջ [6], թեթեւ ու ջրոտ զգայնոտութիւնը (sensiblerie), որով բաւարարուեցան՝ բանաստեղծ ու վիպասան դաւանելու համար ինքզինքնին, եւ որուն զետեղումին, ցուցադրումին, փառաբանումին համար մելան գործածեցին արուեստին այնքան փարսախներով օտարներ – դեղագործներ, ատամնաբոյժներ, բժիշկներ, գրագէտներ, խմբագիրներ եւ վարժապետներ վաղուան գրականութեան տարազը ինքնին լուսաւոր ու միակ դրական երեւոյթը կը դառնայ շրջանին։

Ա ՛ լ որոշ, մանրամասնուած, ծրագրի ու հ անգանակի հ ամեմատութիւններով, այդ գաւառացիները կը պահանջէին ինչ որ իրենցմէ տարիներ առաջ Խրիմեանն ու Սրուանձտեանցը ընդ զ գացած էին։ Անոնք համարձակութիւնը կ՚ունենային ուղղակի արհամարհելու պոլսեցիներուն գրականութիւնը, որ քաղաքական վատ պայմաններու ազդեցութեամբ, կը հիւծէր մանաւանդ ներսէն, իր խորքին մէջ, զարնուած տեսակ մը անարիւնութենէ, արգիլուած ըլլալուն տա ղ անդներու այն պատուաստէն, որուն այնքան բան կը պարտին ոստանիկ գրականութիւնները։ (Արտասա հ մանի մէջ մարմին առնող արուեստը ջերմանոցի ծաղիկ մըն է միշտ)։ Ու գաւառացիները գործերուն քովէն չու շ ացան տեսութիւններու բարձրանալ։ Հետաքրքրական է աչքէ անցընել բանավէճը, որ բացուեցաւ մէկ կողմէն պոլսական գրողներու եւ միւս կողմէն գ աւառացիներու միջեւ։ Այս վերջիններէն Արտաշէս Յարութիւնեան, Յովհաննէս Յարութիւնեան (Թլկատինցին), Ռուբէն Զարդարեան ջերմութեամբ ու հաւատքով գրեցին։

Հ ոս տեղը չէ իջնել վէճին բոլոր փուլերուն։ Իրականութիւն է, որ յիշուած գրողներին երկու վերջինները իրենց տեսութիւնները պաշտպանեցին մանաւանդ գործով ։ Ու այսպիսով մեզի եկան եթէ ոչ ամբողջական հատորներ, որոնք վարդապետութեան վա ւ երագիրները պիտի նկատուէին, գոնէ հ ատուածներ, վիպակ ու կեանքի պատկերներ, որոնք այնքան աղմուկով պահանջուած պայմաններէն մէկ քանին իրացուցած էին։ Բիւրեղացման շրջանը կը բացուէր։

Այս բիւրեղացումին նպաստած է ամենէն աւելի Յովհաննէս Յարութիւնեան, խարբերդցի գրողը։ Իր գետինին վրայ անզուգական այդ գրագէտին ձգած ժառանգութիւնը իրական փաստերը կը մնան հ արազատ, չըսելու համար հ իմնովին, հ այկական արուեստի մը։ Թոյլ, անխնամ, ձգձգուն իր ոճը կնճռոտ է ու վ շ տաբար, ինչպէս այն գիւղացին, որուն ճակատը չէ խնդացած հ ազարաւոր տարիներէ ի վեր։

Անոր, Թլկատինցիի աւանդութիւններովը մեծցած, անոր ա շ ակերտը եղող ու փաղանգէն՝ ինքզինքը ամենէն աւելի պարտադրող ու իր ձեւը չափով մը ինք ստեղծող տաղանդաւոր գրագէտն է Ռուբէն Զարդարեան [7] ։