Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Է հատոր

Գ. ԱՐՈՒԵՍՏԸ

Զարդարեանի արուեստին տարրերը երկուք են՝ հռետորութիւն եւ գաւառին նպաստը։

Սա հռետորութիւնը ինծի համար կը մարմնաւորէ շարժում մը, որ մեր գրականութեան (նոր) մէջ երկու անգամ յայտնուեցաւ, միշտ ժխտական արդիւնքներով։

Ատոնցմէ առաջինը Պէշիկթաշլեանով սկսած արուեստն է, որ երկնցաւ մինչեւ 1890, վաւերական տաղանդներն անգամ ենթարկելով իր սայթաքումներուն ու միջակներու մօտ ստեղծեց մեր գրականութեան անտանելի շրջաններէն մէկը։ Երկրորդը՝ նոր օրերու հռետորութիւն մըն է։ Անիկա սկիզբ կ՚առնէ 1895–էն եւ կը հասնի մինչեւ մեր օրերը։ Նոյն աղիտաւոր ազդեցութիւնը ունեցաւ ան։ Այս երեւոյթներէն առաջինը արդեն պատմութեան անցած է ու չենք զբաղիր իրմով։ Երկրորդը մեծագոյն վէրքերէն մէկն է մեր գրականութեան։

Անիկա կը սկսի իրապաշտ շրջանէն անմիջապէս ետք։ Զանազան առիթներով ես զբաղած եմ երեւոյթով [1], այնպէս որ պիտի բաւականանամ ընդհանուր գծեր մատնանշելով։

Իրապաշտներուն տարտղնումէն ետք մեր գրականութիւնը ենթարկուեցաւ կիներուն։ Ասոնցմէ տաղանդ ունեցողները երկուք չեն ապահովաբար։ Քաղաքական պայմաններու ու նախորդ դպրոցին առողջ կենսունակութեան մէջ սմքած, բայց անոր հիացումովը գլուխ վեր առած, ախտաւոր տարրեր իրարու կը միանան, ստեղծելու համար այն բարեխառնութիւնը, որ Պր. Չօպանեանի կեղծ իրապաշտութենէն կ՚առնէ իր ծագումը եւ կը յանդիպի Ենովք Արմէնի անորակելի ու սպառազէն միամտութեան։

Ահա՛ քանի մը նշաններ:

ա. – Խնամել լեզուն ։ Այսինքն՝ նախադասութիւններ բանիլ, գիշեր–ցերեկ խարտոցել բառերուն ոսկորներն ու ցցունքները, հասնելու համար չէզոք կամ շատ բարակցած արտայայտութեան։ Հսկել անոր, նախադասութեան հասակին, քաշել, մեթրը բռնած, որպէսզի երկարի, կառաշարի նման աղմուկ հանէ իր թաւալումին մէջ։ Նետել բառերու կռնակին այն բոլորը, ինչ որ կ՚իյնայ մեր գրիչին տակ ածական, վերադիր, գլխագիր, բութ, երկար, խորհուրդ ու տակաւին խորունկ կարծուած բաներ։ Հսկել ընդհանուր ներդաշնակութեան այսինքն պատշաճութեան օրէնքներուն, գոյականին հետ վարուիլ վայել համեստութեամբ, բայց շռայլ ըլլալ, անվերապահ ըլլալ, երբ կարգը կու գայ անոր տիտղոսները թուելու։ Այսպիսով, այս բոլորէն ստեղծել հաւասարակշռութիւն մը, որ գոհացնէ մեր աչքը, ինչպէս նաեւ ականջը։

Բայց ի՛նչ փոյթ որ այս չարչարանքը, քրտինքը առակին կապիկը յիշեցնեն։

բ. – Ընտրել բառացանկը ։ Աւելորդ ռեքլամ մը խնայելու համար, անուններ չեմ տար։ Բայց դուք կրնաք այդ օրերու դիւթերգակները, անրջերգակները, յուշերգակները, տրոփերգակները, հուր ու հմայք, շիւղ ու նշոյլ, բոյր ու բիւրեղ, վառ ու ժանեակ վաճառող ները իրարու կապել ու տասը բանաստեղծ, նոյնքան մըն ալ արձակագիր ճնշել մամուլի ներքեւ, ճնշել մինչեւ որ զանգուածը ստիպուի իր իւղը, իր իսկութիւնը դուրս արձակել։ Ու ապահով եղէք, որ պուտ մը հոգի պիտի չդողայ բառերու այդ խիւսէն կազմուած այլանդակութեան վրայ։

գ. – Արհամարհել խորքը: Ամէն բան նիւթ է անոնց համար քերթուածի, փիլիսոփայական ընդհանրացման ու անդաճումի, հոգեբանական (ո՜վ երջանկութիւնը բառերուն, որոնք լեզու չունին, ո՛չ ալ ոսկոր) խուզարկումի, փորձարկութեան։ Ճղճիմ պահեր, ճճի յուզումներ, սոխէ արցունքներ, ահա՛ իրենց ստեղծումներուն համար ցանկալի յատակը։ Մտքի ոչ մէկ լայնք, ոչ մէկ ճիգ՝ իրենց ազազուն եսին պարունակէն դուրս նայելու։ Նոր ռոմանթիզմը, բայց Պոտլէռով վարդաջրուած ու Վէռլէնով համեմուած, բայց պարպուած իր բոլոր անհաւասար ու խենթ հետաքրքրութիւններէն։ Որ գոյն կը խաղցնէ առանց դիմացկուն կտաւ մը ճարելու նախապէս։

դ. – Փոխաբերութիւն թափել ։ Ու մտքի այդ նիհար ձուլարանէն, անընդհատ աշխատիլ նոր պատկերը, փոխաբերութիւնը հանելու։ Ու մոռնալ, թէ պղինձին փայլը գործածութեան մէջ օրը չ՚անցնիր։ Թէ՝ կեանքին շփումովը, հարուածովը, դաւովը միայն մեր պատկերները իրականութիւն, ու եթէ հարկ ըլլայ, փայլ կը հագնին։ Ու ծաղկեցնել լեզուն, այսինքն՝ տեղի ու անտեղի ցանել բոլոր այն զարդարանքները, որոնք տուփերով պատրաստ կը սպասեն մեր ձեռքին հասողութեան։ Ու նետել ոսկեփոշին, հոտերն ու օծանուտները։ Ու ներկել զգացումը, ինչպէս մազերը։ Ու լեցնել կուրծքը, ինչպէս էջը՝ բամպակով ու բառով։

Դիտուած է, որ գրական շրջանի մը յատկանշական գիծերն ու մասնաւորութիւնները ամենէն աւելի հարազատ կաղապարով երեւան կու գան միջակներու մօտ։ Ասոնք են, որ ընդհանուր գոյնը կու տան, կը ձեւաւորեն ճաշակը, կը կազմեն շրջանակները, ու կ՚ենթարկեն իրենց՝ ժամանակը։ Անոնց աղանդաւոր ուղղափառութիւնը։ Անոնց անհուն ատելութի՛ւնը իրենցմէ դուրս եղողներուն։ Ու անոնց ինքնաբաւ ու պանդոյր խաղաղութիւնը։ Ու անոնց անփառունակ ընկրկումը, քայքայումը, զոր չեն կրնար յապաղել։ Դասակարգը այսպէս իր փառքը ապրելէ վերջը, երբեմն կը վերապրի նաեւ իր մեռելութիւնը, նոյն անզգած երջանկութեամբ, որով կառուցած էր իր արձանները։

Հռետորութիւնը այս դասակարգն ալ կը ձգէ իր ազդեցութեան տակ։ Բայց խորքի ու կազմուածքի զօրաւոր հակազդեցութիւններ շարժումի կը մտնեն։ Յաճախ այս ուժերը կը յաջողին սանձել թոյլ ու անարգ այդ մղումը, որ մարդու մէջ կ՚աշխատի ի հաշիւ դիւրին ու առանց տառապանքի հայթայթուած փառքին ու գոհունակութեան։ Բայց ամբողջական ձերբազատում մը հազուադէպ է չափազանց։

Հռետորութիւնը ասոնց մօտ կը վերածուի ուրեմն՝

ա. – Պրկումի ։ Գրագէտը, երբ ունի իր նիւթը (ուրիշներ ներչնչումը պիտի ըսէին), զայն կը թափէ կաղապարներու մէջ, որոնք պատրաստ են ու յարգի։ Բայց որոնք օտարոտի կը թուին իրեն։ Ան չի կրնար զոհել խորքը, որուն արժէքին կը հաւատայ ու կը ստիպուի կաղապարը սեղմել, նեղել, փոփոխել ու պրկել ։ Ամէն ինքնատիպ գրագէտ այսպէս արտայայտութեան գործիքը կը յարմարցնէ խորքի իր պահանջներուն։

Թլկատինցի նախադասութիւնները կը չարչարէ ու կը ճգնի անոնց իւրաքանչիւրին վստահուած խորքի կշիռը բեռցնել բառերուն վրայ, որոնք կը ծռին, կ՚այլափոխուին՝ ճնշուելով այդ ծանրութեան տակ։

Չրաքեան բառերը կը զարնէ բառերուն, կը սեղմէ անոնց սնամէջ պարունակներն ու խիտ կ՚ընէ անոնց հարուածը, որպէսզի չփախչի երանգը, շողիւնը։

Զարդարեան ՝ գոյնն ու զգացումը, մտածումն ու թելադրութիւնը մէկ գիծով տալու իր ջանքին մէջ կը նեղուի կաղապարին անյարմարութենէն։ Ու կ՚աշխատի իր ֆրազը կազմել, սեղմուած ու ամրակուռ՝ որուն իւրաքանչիւր տարրը ինքզինք. պարտաւոր է ապրեցնելու, այսինքն՝ անոր մէջ դիզուած մտադրութեան մեծ երեսը գոնէ կէտէ մը տեսանելի ընելու։ Այսպէս, այս պիրկ արձակը պիտի հասնի իր պարտականութեան ամէն անգամ, որ անոր յանձնուած տարրերը զուրկ չեն ընդոծին առաքինութիւններէն։ Բայց հոն, ուր այս պայմանը գոյութիւն չունի, հոն այս խտութիւնը աւելորդ սպառազինում մը ու սպառում մը կ՚ըլլայ։ Անտաղանդներուն համար ասիկա սովորական վիճակն է։ Զարդարեանի համար՝ բացառութիւնը ։ Վասնզի նման նուազումներ անոր մէջ կը դիտուին հազիւ քանի մը ըստ էութեան ուռուցիկ նիւթերու մէջ (խորհրդապաշտ էջերէն յեղափոխական շունչ ունեցողները) եւ ուրիշ տեղ անոնք տողերու կապուած կը մնան։

բ. – Սանձարձակութեան, երբ գրագէտը խորք մը կը քալէ ու կը քաշքշէ, զայն տանելու համար մտապատկերի կաղապարին։ Հոս վերի գործողութեան ճիշդ հակառակն է, որ տեղի կ՚ունենայ։ Տողերը լայն ու լայն պարապներ ունին, որոնք լեցնելու համար քիչ կու գայ զգացումը, զգայնութիւնը, մտածոմը։ Այն ատեն է, որ պարապները պիտի լրացուին թարմատար մասերով, ընդհանրապէս ածականներով, որոնք պիտի ընկերական խորքի տարրերուն ու պիտի հիւսեն նախադասութիւնը։ Եւ որովհետեւ այս աշխատանքի ընթացքին չէ դադրած տաղանդին սրբազան բնազդը, օտար տարրերը պիտի անցնին պահանջկոտ ընտրութենէ մը։ Ու ձեւը պիտի փրկուի գոնէ աչքի համար։ Այս գործողութիւնը՝ տողերու, տուներու, փարակրաֆներու համար։ Կը պատահի որ գրագէտը գործ ունենայ վիճակներու հետ։ Այն ատեն աւելի մեծ է վտանգը։ Այն ատեն է, որ գրագէտը այդ վիճակը պիտի բաժնի ստորաբաժանումները, որոնք կրկնութիւններ ըլլալէ չեն դադրիր։ Ու ատոնք պիտի հագուեցնէ պատկերներու զանազանութեամբ մը։ Եւ որովհետեւ, ինչպէս վերը տեսանք, գրագէտին բնազդը չէ դադրած հսկելէ, այլ ճիւղաւորումներն ալ պիտի յարդարուին այնպիսի ազատութեամբ մը, արձակութեամբ մը, որ առաջին աչքը պիտի կարենայ պատրել ու անցնիլ իբր ինքնատիպ ։

գ. – Ինքնատիպութեան, որ աւելորդ զարտուղութիւն մըն է յաճախ, երբ խորքի անտեղիտալի ճնշումներէ չ՚առաջանար։ Ան մասնաւորաբար կ՚ապաստանի արտայայտութեան միջոցներուն։ Քերականութեան անսովոր ձեւեր, խօսքի անբնական կազմում, նոր բառեր դարցնելու մէջ անպատասխանատու ինքնագլխութիւն, կէտադրութեան նշաններու քմահաճ կիրառում, գլխագիրներու բանակ ու զրահները։ Լեզուական այս նկարագիրը աւելի կնճռոտ ըրէք պատկերներու նանրագիւտ հանդէսով մը, շատ յանդուգն ու անբնականութենէն դուրս ուրիշ վկայականէ զուրկ փոխաբերութիւններով։ Հասարակէն խոյս տալու համար բռնազբօսիկը դարպասելու կամակորութեամբ. փնտռելով, շարունակ հալածելով բառն ու պատկերը, ածականն ու վերադիրը։ Ասիկա իրականութիւն է մեր մեծ գրագէտներուն մօտ։ Քանի մը անուններ պիտի բաւէին։ Մեծարենցի քերթուածներէն շատեր։ Չրաքեանի « Ներաշխարհ »ը, Զարդարեանի « Ցայգալոյս »ին մէկ չորրորդը։

դ. – Բռնի մթութեան ։ Մտքէս չանցնիր այս բառը հակադրել գրագիտութեան դասագիրքերէն այնքան թախանձագին յանձնարարուած պայծառութեան ։ Խճող, անթափանց դէմք մը, որչափով որ պատահական է կեանքի մէջ, նոյն չափով իրական է նաեւ դէմքը խճող, դժուարաթափանց ոճին։ Հոս խառնուածք, դաստիարակութիւն, հոգին ու անոր անընտել հակումները կը միջամտեն ու կը շինեն այդ անմատոյց ստեղծումները, որոնց առջեւ ռամիկները ուս թօթուել միայն գիտեն։ Բայց ի՛նչ ըսել այն աճպարարական խաղերուն, որոնք աղքատիկ մտածում մը կ՚աշխատին մթաստուերել, ծածկելու համար անոր հասարակութիւնը։ Ի՛նչ ըսել այն յոգնութեան, չարչարանքին, որ կը պարտադրեն կարգ մը հեղինակներ ի րենց ֆրազին, որպէսզի անիկա ոլորուի, սլանայ, նուազի պահանջին համեմատ ու տպաւորէ միամիտները միայն։

Հռետորութենէ՝ շրջանին տաղանդներէն ամենէն աւելի տառապողը ու տուժողը Զարդարեանը կը ներկայանայ։

Տիկին Զապէլ Եսայեան շատ շուտ հասկցած է վտանգը ու հակառակ թուքոտ ու դերասանաց հիացումին, որով փառաբանուեցաւ իր « Աշուղը », օրինակի համար, ան չդարձաւ գրելու այդ դժբախտ կերպին։ Հակառակն է, որ կը հաստատենք Զարդարեանի մօտ: Անդրանիկ հեքիաթները գրեթե ոչինչով մեղաւոր են։ Բայց տարիքին հետ ու զինքը գինովցնող արտաքին հիացումին հետ ան կը մխրճուի հռետորութեան ճախճախուտքէն ներս։ Երբեմն իր բնազդը կը մատնանշէ իրեն վտանգը արձակ քերթուածներու մէջ (« Մենաւոր ծառը », « Մեծ չարչարանքը », « Յաղթական Ալլահը եւ պարտեալ Ալլահը »), իրեն կը ցուցնէ նուազագոյն վնասին ճամբան։ Բայց ուրիշ շատ տեղեր (« Կուլուշկէրն ու իր գերեզմաննոցը », « Անյօդ գեղգեղանքներ », « Կարօտներ », « Լերան եղնիկին », « Սեւ երազ » ու « Դաշտային վերջալոյս ») ան անզօր կը մնայ։

Ու ճշդելու համար տարողութիւնը այս վերագրումին՝ կու տամ ածականի, հոմանիշի, կառուցումի, շունչի եւ քաղցրահնչութեան մեղքերը։

 

Ածականներու աղետը

Թող ներուի ինծի քանի մը օրինակներ մէջբերել իր քերթուածներէն, « Աստուածները », տուն մը միայն։

 

«Քսանըչորս անդրիներ, ամէնքն ալ դիք ու աստուած,
Բէլլու լերան սուր կատարն հին դարերուն հաստատուած՝
Դեռ կենսալից, տիրական, դեռ յաղթական ու հզօր
Կ՚իշխէն, կ՚ապրին, կը նային երկինքն ի վեր ամեն օր»։

 

Առաջին ակնարկն իսկ կը զգայ, որ երրորդ տողին չորս ածականները եկած են պարզապէս տողը լեցնելու։ Անոնք խաբած են բանաստեղծը իրենց ձայնական թելադրանքովը։ Ո՛չ միայն երանգ, նոր երես, զգայութիւն չեն բերեր, այլ կը վտանգեն քերթուածին զնացքը։ Անոնք շատ դիւրութեամբ կրնային ամփոփուիլ մէկի մը մէջ։ Եթէ ասիկա պատահական ու հազուադէպ շռայլութիւն մը ըլլար, կրնայինք հանդուրժել։ Բայց ասիկա ընդհանուր կերպ է։ Արդ, ոտանաւորը տնտեսումն է, սղումն է, կծծութիւնն է մանաւանդ թարմատար նիւթերու համար, որոնցմէ են առաւելապէս ածականներն ու մակբայները։

Իր արձակներուն մէջ ածականով այս արտայայտութիւնը եղանակ մըն է, որ ամէն էջի երեւան կելլէ. կը բերեմ ահա օրինակներ. –

«… Միւսները (ծառեր) պարտէզներուն, հասարակաց դաշտերուն վրայ ծաղկողները՝ դիւրամատչելի, դիւրագին ցնծուհիներ են, հաճոյակատար, անձնամատոյց …» [2] ։

Չորս ածական, միակ պատկերի մը համար՝ բացատրութիւնը աւելորդ կու գայ։

Ուրի՛շ օրինակ:

«(Ասորցի)... առոյգ, կորովի, անսանձ ու ուժեղ, ամազոնի ձագտիք այդ աղջիկները, որ ուժով–ուժով ու աննկատ կը խօսին…» [3] ։ Հարկ չկայ մեկնութեան։

Բայց ահա յատկանշական եղանակը անոր գրուածքին.

«Այն ատեն առաւօտները միշտ Մայիսի վարդաբոյր գինովութիւնը կը խմէին, որովհետեւ գարնանային մշտանորոգ, անսպառ վերակենդանութիւնը կը տիրէր եւ խնդութիւնը, ուրախութիւնը կը ծաղկէր ամէն տեղ, հողին ու ջուրին վրայ, ստուերոտ ծործորներուն մէջ ու մինչեւ լուսապայծառ հորիզոնը։ Երկինքէն, գետնէն, ծաղկաւէտ դաշտերուն վրայէն ու սաղարթալից ծառաստաններէն եդեմական շունչ մը կը ծառանար ու հմայքով, դիւրութեամբ կը լեցնէր երկինքը [4] ։

Անշուշտ այս ստորագծումները նպատակ չունին խստապահանջ ու նորօրինակ պատուելիութիւն մը (pédantisme) պաշտպանելու։ Անոնք ցոյց կու տան աւելորդ պերճանքը, որուն իրաւունքը չունէր Զարդարեանի նման դժուար ստեղծող արուեստագէտ մը։

Այսպէս է, որ ածականները ամէն տողի, ձայնական նկատումներով, կը նետուին ու կը գրաւեն ֆրազին մարմինը։ Այս օրինակները կրնաք գտնել անոր գրեթէ ամէն էջին մէջ։

 

Հոմանիշներու մեղքը

Զարդարեան մեղաւոր է վիճակի եւ երանգի հոմանիշներուն համար։

Այս մեղադրանքէն առաջինը ծանր է բաւական, վտանգելու աստիճան անոր արուեստին նկարագիրը։ Ատիկա տկարութիւնն է, որ ի զուր ծածկուիլ կը փորձէ գոյներու եւ պատկերներու ծիրանիին ներքեւ։

Երբ արուեստագէտը հիմնական վիճակ մը, պահ մը, խռովք մը, դանդաղ-դանդաղ կ՚աղայ, այսինքն անոնց ամբողջական գծագրութիւնը առաջին բխումով տալէն ետքը, կը դառնայ ետ ու պզտիկ փոփոխութեամբ մը կը կրկնէ անոնց մասերուն անփոփոխ երեսները, առանց որ նոր տարրեր, անտիպ երանգներ ու դիտողութիւններ աւելնան, մեղանչած կ՚ըլլայ խորքին մեծագոյն օրէնքին դէմ։ Վասնզի միտքը (ընթերցողին) չի կրնար կենալ։ Անիկա պէտք ունի քալելու կտորին հետ, այսինքն փոխուած տեսնելու ֆիլմը: Հոմանիշ վիճակներ աւելի ծանր կը կշռեն, քան անկապ ու նոյնիսկ փանթասթիք երեւոյթներ։ Կենալը դուրս է մտքին օրինակներէն։

Այսպէս օրինակ մը պիտի բաւէր.

« Մարդը չէր մեռներ »ը երեք էջ կը նուիրէ վիճակի մը, որ խորքին մէջ նոյնը կը մնայ դժբախտաբար [5] ։ Մայր մտածումը լիութեամբ մարմին կը դառնայ առաջին փարակրաֆին մէջ։ Երկրորդը կու գայ իբր թէ շեշտելու, զարդարելու առաջին զարկով նիւթացած պատկերը։ Բայց յաւելում տեղի չունենար։ Ու անխուսափելի քլիշէն կ՚արթննայ մեր մտքին մէջ։ Ապա ծառերը, իրենց տերեւներով ու թիթեռնիկներով, ահա գառնուկները ու աքաղաղները, ընթացիկ հովերգութեան բոլոր ծանօթ միութիւնները։ Ու իբր թէ ատիկա բալական չըլլար, առէ՛ք ձեզի երրորդ փարակրաֆ մըն ալ, ուր այս անգամ անշունչ իրերուն նպաստը կը շահագործուի։ Ասիկա է վիճակներու հոմանիշով ընդլայնումը, որ ի վերջոյ մտքի աղքատութեան յայտարար կը դառնայ։

Նոյն երակէն ծուլութեան մը ապացոյց է դարձեալ էջերով նկարագրութեան իր նախասիրութիւնը, երբ հեքիաթը սկսելէ առաջ շրջավայրը կը յօրինէ առատ մանրամասնութիւններով։ (Մարդերու դէմքին համար ան պարտադրուած ժլատութիւն մը ունի սակայն, վասնզի մարդկային գիծերը պէտք է գործածուին հոգեկան պէտքերու)։

Երկրորդ եղանակը, այսինքն՝ բառի, պատկերի հոմանիշը շատ ընթացիկ թերութիւն մըն է։ Բացէ՛ք ո՛ր էջը որ կ՚ուզէք, պիտի գտնէք անոնցմէ։

Հոմանիշով այս արտայայտութիւնը մասնաւորաբար դատապարտելի է Զարդարեանի նման սուղ, շունչը կարճ ու քիչ արտադրող գրագէտի մը համար։

 

Կառուցում

Զարդարեան տկարացած է կառուցումի տեսակէտէն իր արձակ քերթուածներուն մէջ։ Իր հեքիաթները մեծ մասով կը հետեւին ժողովրդական յօրինումին։ Իր վիպակները նախնական փոխադրութիւններ են, որոնց կազմին գրեթե չի միջամտեր գրողը։ Ան այդ կտորներուն մէջ որոշ նիւթ մը քիչ անգամ ունի մտքին դէմ։ Կը սկսի քերթուածը բառէ մը, պատկերէ մը թելադրուած ( եղնիկ մը, աշուղ մը, վանք մը ) ու կը քալեցնէ զայն առաջին մղումով։ Երկրորդական գիծերը, որոնք պատկերը թանձրացնելու պիտի ծառայեն, ընտրուած են ապահով ճաշակով, ապրուած, մթերուած զգայութիւններով հարուստ տարրերով։ Բայց ահա՛ սպառումը։ Տեսանող բանաստեղծ՝ առարկային մէկ երեսը միայն շահագործելի է իրեն համար։ Ու ստիպուած կը ձգէ զայն, անցնելու համար ուրիշ կեցուածքի։ Ու այս փոփոխութիւնը չարդարանար։ Կասած ստեղծումը չի կապուիր նորին հետ, կամ թէ կը կապուի իբր հոմանիշ։ Ու քերթուածը կ՚աւարտի այսպէս, մասերով յօրինուած, առանց օրկանիք միութեան։ Երեւոյթը հռետորութեան գաղտնի արդիւնքներէն մէկն է։ Ըսելիք չունեցող մարդերու համար ան պատեհութիւն կու տայ էջեր շարելու իրարու ետեւէ, որոնք իրենք իրենց համար արժեք ունին անշուշտ, բայց որոնք չեն կրնար տեղաւորուիլ ամբողջին մէջ։ 1900–ի սերունդին բոլոր արձակ քերթուածները ենթակայ են այս մեղքին։ Ու եղերականը հոն է, որ ոչ մէկը կը զգայ, թէ հռետորութիւն է որ կը կատարուի։

 

Շունչ

Կառուցում էին մէջ այս անստուգութիւնը, թարթափումը բաւարար չափով կը բացատրէ կոտորակուած արդիւնքը, որ չի պարտկուիր։ Շունչը ներքին զօրութիւն մըն է, բուն ստեղծագործ տարրը, արիւնը՝ արուեստի գործերուն։ Անոր պակասն է, որ հեղինակի մը արտադրութիւնները կը յատկանշէ այս կամ այն ուղղութեամբ, դէպի վատը։ Ու զանցառելի չէ անոր նշանակութիւնը, Կան, անշուշտ, արուեստագէտներ, որոնք շատ խիտ էջերու լուսապսակով մը դիմաւորած են ապագան։ (Ու Զարդարեան ունի անոնցմէ)։ Բայց այդ էջերուն մէջ մենք դժուարաւ կը տանինք աւելորդը։

Զօհրապէն կ՚ազատի նորավէպերու հատոր մը, բայց անմատչելի փառք մը զայն կը պաշտպանէ ժամանակին ու նորոյթէն։ Վասնզի ան, Զօհրապը, մեր ամենէն քիչ կամ բնաւ հռետոր գրագէտներէն մէկն է։ Որքա՜ն պիտի փափաքէի « Ցայգալոյս »ը զետեղել փառքի նոյն rayon-ին մէջ։

 

Քաղցրահնչութիւն

Ինծի կու գայ, թէ Զարդարեանը հռետորութեան մղող մեծ պատճառներէն մէկն ալ այս մտահոգութիւնն է։ Ան գրեթէ բնաւ չի մեղանչեր շնորհի այս պայմանին դէմ։ Անոր սիրոյն է որ ընդունած է գոյականին հետ գրեթէ անպատճառ անոր հնչումը երկարող, ծաւալող ու քաղցրացնող միւս տարրը, ածականը, որ մուտք ունի պարզ այդ նպատակին ծառայելու համար։ Բայց ածականը, մանաւանդ մաշածը, բեռ մըն է իմաստին վրայ, երբ ուշադրութիւնը չի հարուածեր։ Պզտիկ օրինակ մը։

«… Իր քօղքին մէջ, իր հարսանեկան հրապոյրին բոլոր գինովցնող ափսոնովը յաւիտենապէս կոյս մնալու երդումն ըրած աղջիկ մ՚ըլլար այդ գիւղը՝ ամառ գիշերներու թերաuտուեր երեւումով՝ որ ծնրադրած, քօղածածուկ ՝ օգոստոսի մթնշաղ, ճերմկոտիկ բեհեզներովը փաթթուած՝ մտիկ ընէր գետին սգաւոր հեկեկանքին, տխրաբոյր ու մելամաղձոտ քնարերգութեան, որ անցած ափունքներէն ջուրը ժողված ու հետը բերած էր» [6] ։

Տարտամութիւնը, որ կայ կտորին մէջ, արդիւնք է ածականներուն, որոնք իրենց հասակովը կը պառկին ու կ՚արգիլեն նայուածքը, որպէսզի շուտ մը իրարու կապէ իմաստները, այսինքն գոյականներուն բերած իրողութիւնը։ Մնաց որ ածականները սովորական ալ են։ Այս եղանակը կրնաք հաստատել գրեթե բոլոր էջերուն մէջ։

Ֆրազի զգայարանքը (sens) չէ կրցած լուծել այս դժուարութիւնը։ Ընթերցումի պահուն մեր նայուածքը գրեթէ կը սահի այդ ածականներուն վրայէն ու այս թուլացումն է, որ իմաստի անորոշութիւն մը կը թողու իր ետեւէն։

Ահա՛ այն գլխաւոր վէրքերը, որոնք Զարդարեանի գործը կը խաթարեն։ Այդ շատ խնամուած արձակը անշուշտ ի վերջոյ անտանելի պիտի դառնար, եթէ նոյն այդ տարտամութեան մէջէն մեզի չբերէր նաեւ անակնկալ դիտողութեան մը ձեւերը, կարկառուն մարմնացումները, աչքի ու միտքի համադրումէն ծնած յաջող ու վերջնական պատկերները, որոնք կը կենան տողին վրայ, հոլանի գեղեցկութեանց նման ու զիրենք կը պարտադրեն։

Ինչպէս կը հետեւի վերի ընդլայնումներին, նոր հռետորութիւնը տարբեր է մեր դասական–ռոմանթիք շրջաններուն մէջ դարբնուած ձեւէն։ Առաջինը աւելի գրագիտական, աւելի գիտուն ու կրկնապէս տափակ՝ իր ոհ երովը, տարերկրեայ միջարկումներով, ամրապէս պսակուած զոյգերովը ու գրաբարէն փոխ առնուած երջանիկ, առածաձեւ ասութիւններովը, մակբայներովը, գոգցես ներովը, գոնեա ներովը վերցած է հրապարակէն։