Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Է հատոր

Դ. ԳԱՒԱՌԻՆ ՆՊԱՍՏԸ

Զարդարեանի գործին նախանիւթը կու գայ գաւառէն, իբր խորք եւ ձեւ։

Այս երկուքին վրայ պէտք է աւելցնել քիչ մը բան արեւմտեան արուեստէն ու քիչ մը աւելի՝ արեւելահայ ու պոլսական գրականութիւններէն:

Խորք

Գաւառը, իր շատ մը երեսներով, զորս տեսանք ասկէ առաջ զանազան բաժիններու մէջ յատկապէս « Արձակագիրը » եւ « Վիպագիրը » գլուխներուն մէջ) տուած է գրագէտին ատաղձը։ Մարդեր, կենդանիներ, բարքեր, աստուածներ ու անոնց իմաստութիւնը (հեքիաթներ), գետինը՝ իբր թատերավայր այդ ասուն ու անասուն մղումներու, երկինքը՝ իբր հեռանկար կեանքի մեծ եղերախաղին, իր փոփոխուն վարագոյրներովը։ Քանի մը զգացումներ, որոնք ապրողներն ու չապրողները կը կամրջեն։ Քանի մը ձեւեր, որոնք անջատ ապրումի մը նմոյշներ կրնան նկատուիլ, ինչպէս տուներուն, գերեզմաններուն, գիւղերուն իրենք իրենց տուած դէմքն ու շարժուձեւը։ Ահա՛ ասոնք են այն նիւթերը, որոնք զարդարեանով արուեստի ելան։

Բայց հոս պէտք է կենալ ու փնտռել այն թաքուն զսպանակները, որոնք այդ տրուած տարրերը անկորուստ ըլլալուն, այսինքն՝ մնայուն ձեւին կը տանին։ Այսինքն՝ պէտք է փնտռել գաղտնիքը իր ձեւին:

Ձեւը

Բառը ընդհանուր է ու կ՚ընդգրկէ հին գրագիտութեան բոլոր տուկ քները, ինչպէս նաեւ տարողութիւնը, որ արդի ըմբռնումը զե տեղած է անոր խորը։ Հետեւաբար պէտք է քակել քիչ մը այդ խիտ հիւսքը ու կենալ նախադասութեան, ֆրազի եւ բառի արտաքին տարրերուն վրայ, փոխաբերութեան, պատկերի գրագիտական ձեւերու իմացական տարրերուն վրայ ու վերջապէս ինքնատպութեան, բիւրեղացման ու արժէքի բացառիկ տուրքերուն վրայ։

Զարդարեանի նախադասութիւնը կը հպատակի ամենէն առաջ օրկանիք պէտքի մը։ Ատիկա երաժշտականութիւնն է։– Չեմ կրկներ ինչ որ ըսած եմ ասկէ առաջ։ Միայն դիտել կու տամ, որ այդ նախադասութիւնը լիաշունչ է, այսինքն ունի իր ներքին չափը, որ լաւագոյն ձեւով մը կ՚արտայայտէ գրագէտին ամբողջական կշռութիւնը, հոգիին ու մարմինին համատուր զարկը։ Այս համերաշխութիւնը նիւթ կը դառնայ ներդաշնակութեան, քաղցրահնչութեան ձեւով։ Չունի նախադասութիւն մը, որ վնասէր այս մայր երակին։ Այս ուղղութեամբ ան կ՚օգտուի բոլոր պատեհութիւններէն։ (Տեսանք, թէ ի՛նչպէս թարմատար մասեր մուտք կը գործեն ու ինչո՛ւ, անոր մարմինէն ներս)։ Գիտէ ընտրել ժողովրդական տարազներ, կլորցնող ու թաւալող անցեալ ընդունելութիւնները, մտածումին թելադրանքը բաշխել յարմարագոյն հոտառութեամբ մը, բայերը զետեղել իբր կամուրջ անդամներու միջեւ, ածականին յանձնել մեղեդին ղեկավարելու պաշտօնը, մակբայները նետել ամենէն ետ իբր պողոտայ, իբր արձագանգ ուր ամրանայ, ուժաւորի կշռոյթը։ Երբեմն, արագութեան սիրոյն կը զոհէ բայերը, կը բազմապատկէ բութերը ու կը սուրցնէ նախադասութեան վերջերը թրթռուն ու մեղմ բառով մը, որպէսզի ֆրազին մէջ իր հիւսումը ըլլայ տեսանելի ու շքեղ։ Առհասարակ անոր նախադասութիւնը արու ու նոյն ատեն քնքոյշ բան մը ունի իր յաջողակ հատուածներուն մէջ։

Նոյն տրամադրութիւնը չենք ունենար իր ֆրազին դէմ՝, որ խճողուած է յաճախ։ Վասնզի ֆրազը այլեւս օրկանիք տարր մը չէ, այլ գիտութիւն մը, վասնզի վարժութիւն ու թեքնիք կը միջամտեն նախադասութիւնները բաշխելու աշխատանքին մէջ։ Զարդարեանի ֆրազը մեղաւոր է շրջանին կարեւոր մեղքերովը։ Անիկա մութ է երբեմն, բայց կուտակումէ թանձրացած մթութեամբ մը։ Անիկա ձգձգուած է երբեմն, նախադասութեանց մէջ սպրդած ածականներուն հասակներովը։ Անիկա խուժ է երբեմն, մէջէ մէջ անցած ու իրար նեղող նախադասութեանց թնճուկով մը։ Ու այս ամէնը անոր համար՝ որովհետեւ սորվուած օրէնքներ, թերեւս Թլկատինցիի ազդեցութիւնը, թերեւս այդ օրերուն յարդի rococo մը գրագէտը ենթարկած են իրենց ճնշումին։

Իր բառարանը պոլսական է մեծ ծաւալով։ Տեղական գոյնի համար երբեմն զիջում կ՚ընէ ու ներս կ՚առնէ տոհմիկ բառեր, բայց ասիկա պատահականն է։ Նոյն պէտքին համար՝ ծագումով օտար տարրեր (ընդհանրապէս թուրքերէն) արտօնուած են իր էջերուն վրայ։ Տկարութիւն ունի տրտմերանգ բառերու, ծաւալուն ու հնչական ածականներու հանդէպ։

Ասոնք են իր գրականութեան արտաքին նիւթերը։ Պետք է նկատի ունենալ փոխաբերութեան, պատկերի ու գրագիտական ուրիշ դարձուածքներու բաժինը (ինչ որ եղած է նախընթաց գլուխներու մէջ) ու ծանրանալ անոր արուեստին ընդհանուր պատկերին վրայ՝ որ հասած է։

Ստոյգ է, որ Զարդարեանի արուեստը՝ իբր հարազատ, հաւաքական յօրինում՝ փափաքելի մաքրութիւնը չունի։ Անոր կը պակսի ժուժկալ պարզութիւնը մեր հոգիին, որ աղբիւրի պէս է մեր ժողովրդական կարգ մը երգերուն մէջ։ Կը պակսի դարձեալ այն շատ կնճռոտ դէմքը, որ մեր ժողովուրդին մարմինը կը պիտակէ ու արտայայտութեան կը հասնի առաւելապէս Թլկատինցիին ֆրազովը ։ Բայց կենալով երկու եզրերուն մէջտեղը, մենք կ՚ընդունինք անոր գործին վրայ ինքնութիւն մը, որ եթէ հարազատութեան տեսակէտով չի բաւեր մեզի, բայց իբր առանձին իրականութիւն, դիմագծութիւն կը յաջողի մեզ տպաւորել։ Մնաց, որ գրական սեռի մը ( հեքիաթ ) ան պարտադրած է իր կաղապարը։ Անշուշտ, առանց անոր փայլը պղտորող վէրքերուն (որոնց մասին խօսուեցաւ վերը), այդ գործը դարձեալ պիտի չբարձրանար այն կոթողումին, զոր աւելորդ փութկոտութեամբ մը մարգարէացան, ի վնաս անոր, իր բարեկամները։ Բայց, մնալով հանդերձ իրականութեան մէջ, պարտաւոր ենք ընդունելու Զարդարեանի գործին ըլլալու ձեւ մը, որ ուրիշէն փոխ չէ առնուած։

Ու տեղի ունեցած է այս հազուադէպ հրաշքը։ Մեր գաւառիկ գրականութեան բոլոր գործերը ոչ միայն անխառն չեն եկած մեզի, այլ մանաւանդ մեղաւոր՝ արուեստի հիմնական արատներով։ Չենք կրնար էջ մը արտագրել Խրիմեանի, Սրուանձտեանցի գործերէն, որ մեզ չնեղէր, տարրական անճշդութիւններով, խակութիւններով։ Նոյնիսկ Թլկատինցին մեզ չի գոհացներ, երբ նման խստապահանջութեամբ մը ձեռք առնենք իր գործը։

Արդ, Զարդարեանի գործին գրեթե կեսը կարելի է ենթարկել ամենախիստ ճաշակներու՝ ու անիկա պիտի չնուազի։ Նշան՝ թէ արուեստագէտը կրցած է զտել իր ներշնչումը, ազատել զայն կորստական ու մուրացածոյ փայլերէն ու ելլել անխառն ճառագայթումին, միօրինակ այն լոյսին, որ յիշատակարանները կը յատկանշէ։

Պէտք է զեղչել ու բաւական բան՝ ձրի արժանիքէն [1], զոր դիպուածը ու հաշիւը դիզեցին անոր անունին։ Զետեղել զայն ճիշդ կեդրոնը իր շրջանին, կիներու եւ հռետորներու սերունդին, խորտակուած գեղեցիկ շարժումի մը (իրապաշտութիւնը) վերջալոյսին, որձեւէգ սեռի մը (արձակ քերթուած) յոխորտանքին։

Պէտք է տեսնել զայն մարդերու հետ, որոնք արուեստէն դուրս ամէն բանի յարմարութիւն ունին ու մեր դառն ճակատագրէն, քերթուած ու քննադատութիւն, վէպ ու պատմուածք կը գրեն։

Պէտք է հանդուրժել անոր ստորագրութիւնը Մ. Ուղուրլեանի մը քերթուածին մօտիկը ու Յ . Գազանճեանի մը գրական տեսութեան մէջ։

Այն ատեն հասկնալի կը դառնայ այն գերգնահատումը, զոր զգաց ու ղեկավարեց ճարտարութեամբ ու խնամքով։

Սակայն, կը զատուի իր դէմքը այդ միջակութեանց կաճառէն ու կ՚ելլէ աստիճաններու, ուր ճշմարիտ արուեստը կը սկսի։

Ան հաղորդուեցաւ անոր, ճշմարիտ արուեստին, իր գործին գրեթէ կէսովը։ Ան տեսաւ ձեւեր, որոնք առաջին անգամ իրմով սեեռուեցան թուղթերուն։ Հասաւ իմաստները, որոնց նշանակութիւնը կրցաւ փոխանցել իր շրջանին հասկացողութեան։ Դարձեալ իջաւ խորհուրդներու, որոնք կ՚աւելնան շրջապատին ու կը տարածուին ցեղին հաւաքական durée–ին։ Ան զգաց դողեր, որոնց իրականութիւնը կասկածի չի տանիր մեզ։ Ու ապրեցաւ խռովքներ, որոնց անկեղծութիւնը դուրս է դարձեալ կասկածէն։ Ու տուաւ կաղապարներ, քանդակներ, որոնց վրայ տեւական փառքէն նշոյլներ կը մնան։

Ան գրեց մեր լեզուին մէկ-երկու գեղեցկագոյն պատմուածքները։ Ան կաղապարեց մեր զգայնութեան մէկ քանի ծփուն, դժուար շրջանակուելիք պատկերները։ Ան տուաւ մեր արձակին քանի մը անմահ երգերը, ուր ձայնն ու գոյնը, պատկերն ու երազը, իմաստն ու ժամանակը իրարու կը միանան։

Ան այս գեղեցկութիւններուն հետքով տառապեցաւ իր շրջանին անհարկի խղճահարութիւնները, ձեւին չափազանցուած հնհնուքը։ Չելաւ անզգած ու անհասելի կոթողումին, որ սերունդներուն պաշտամունքին կը տրուի, բայց ո՛չ իբր արձանացում մը, սառում մը, այլ ջերմ ու չմեռած մարմնացում մը սրբազան կրակին, որմէ կը տաքնան եկողներուն հոգիները։ Որ կը կենայ իբր ճառագայթներու ժայթք մը միջոցին վրայ ու կը թրթռայ իր գեղեցկութիւնը բիւրաղի քնարի մը նման։

Իր գրականութեան առաջին շրջաններուն ան կ՚անգիտանայ եւրոպական արուեստը։ (Մտածումն ու ձեւը կը նմանին քիչ մը մարդերուն, որոնք դժուար կը գտնեն միջոցներ այդ խուլ անկիւնները հասնելու)։ Պոլսական գրականութեան ու թարգմանութիւններու վրայէն ան շատ դանդաղօրէն կը հաղորդակցի Արեւմուտքին։ Այդ շփումը չեմ գիտեր, թե ինչ բերաւ իրեն։ Անկէ չլայնցաւ իմացական իր հորիզոնը, որ ճիշդ ու ճիշդ կը կրկնէ, ինչ որ Պոլիսը կրցած էր բանալ սկսելով 1890–էն։ Անկէ չազդուեցաւ, բարեբաստ ձեւով մը, դարձեալ, իր արուեստը, որ հետզհետէ կորսնցուց իր ինքնատպութիւնը, քանի խորացաւ իր աղերսը արեւմտեան արուեստի էջերուն հետ:

Աւելորդ է զբաղիլ արեւմտահայ գրականութեան դերովը, զոր տեսանք լայնօրէն։ Արեւելահայ ազդեցութիւնը աննշան է դարձեալ։ Անիկա կը յայտնուի արդեն ուշ, երբ Զարդարեանի մէջ գրագէտը կազմուած էր։

Այս է պատճառը, որ ձեւը չենթարկուեցաւ արեւելահայ բարբարոս ճնշումին, որ անոնց գրականութիւնը այնքան տարիներ պահեց իր թափթփվածութեան վայելքին մէջ, անդորր ու հաւատաւոր։ Ինչ որ իբր մտածում եկան իրեն, մնացին իր մտքին դուռներուն։ Անոնք պատրաստ տարազներու պէս գործածուեցան կարիքներու համեմատ։ Չիջան իր ներսը, փոխելու համար անոր մտածման ընդհանուր մեքենականութիւնը ու այդպէս՝ փոխելու նոյն ատեն անոր արուեստին նկարագիրը։

Հրապարակագրական զբաղումները, արեւելահայ մտաւորականութեան հետ իր լայն շփումները սահմանափակ դեր մը ունեցան անոր արուեստին շրջափոխութեանը վրայ։

Իրաւ է, թէ զայն ցամքեցուցին, խեղդեցին, բայց պատուաստի մը անակնկալ ու գուցէ ճիւաղային երեւոյթներն ալ խնայեցին մեզի։ Նոյնիսկ իր վերջնագոյն շրջանին անոր հեքիաթները հաւատարիմ մնացին ձեւի իրենց ընդհանուր նկարագիրներուն։ Արեւելապաշտութիւնը, այսինքն՝ պարսկական, հնդկական, ու առաւելապէս ասիական ոգիով լեցուն հեքիաթներու համար իր նախասիրութիւնը դասագիրքերու ծանծաղուտին մէջ գնաց իյնալու։

Ամփոփում

1. – Զարդարեանի զգայնութիւնը ունի տարրեր, որոնք առաջնակարդ արուեստ մը կարելի կընեն։ Քնարական ու խորհուրդին դարձող ջիղերու իր սարուածը՝ ազնուական ու նուրբ ու խոր սարսուռներ առնելու եւ տալու ընդունակ եղաւ։

2. – Թեւատ ու նեղ շրջածիրով իր երեւակայութիւնը կը միջամտէ, բացատրելու համար իր ստեղծումներուն հատուածական հէնքը։

3. – Իր խառնուածքը, որ ինքնամփոփ ու ժուժկալ եղաւ, խորունկ թախիծը, որ մեր երկրին ու մեր ժողովուրդէն ամբարուեցաւ իր հոգիին դաշտերուն, յեղափոխութիւնը, որ կարմիր մղձաւանջի մը պէս դարձդարձեցաւ իր գլխուն, կ՚անդրադառնան անոր գործին, տալու համար գալարուն, իրական ու արցունք բերող դառնութիւնը, որ զգլխիչ ու սպաննող բուրումի մը պէս տաղաւար ու պսակ կը կապէ անոր ստեղծումներուն վերեւ։

4. – Նոյն այդ պայմանները կը ճնշեն դարձեալ ու երեւան կը բերեն անոր մօտ երեսներ, երանգներ, կարկառներ, սլացքներ ու նուազումներ, որոնք կը դաշնաւորեն անոր փառքն ու անկումները։

5. – Իր արուեստը կը տառապի նոր օրերու հռետորութեամբ մը, որ թափանցած է անոր շատ կտորներուն մէջ։ Անշուշտ շատ տեղեր կը պարտուի ան ներշնչումին ալիքէն։ Բայց տեղ–տեղ կռուաններ կը ճարէ իր հասարակ ոստերուն եւ ազազուն ծաղիկներուն համար։ (Պէտք չէ մոռնալ, որ այդ տարրը, հռետորութիւնը, ո՛չ մէկ կտոր կը յաջողի ամբողջովին ենթարկել իր ուռուցիկ աղմուկին ու գունաւորումին։ Կտորը միշտ կը պահէ պատկառանքի բաժին մը, թէեւ ընկճուած, բայց ատով աւելի գեղեցիկ)։ Ուրիշ տեղեր անիկա տիրապետողը կ՚ըլլայ, աւրելով միակտուր շքեղութիւնը, շնորհը, ինքնութիւնը, որոնք Զարդարեանի տաղանդին գրաւականները եղան, եւ զայն կ՚իջեցնէ շրջանին աղկաղկ, սնգուրուած, մութ ձեւերուն։

6. – Անոր համբաւը կ՚աւելնայ անոր առաքինութեանց ցուցակէն։ Բան մը, որուն մէջ իրեն չափ մեղաւոր եղաւ իր ժամանակը։

7. – Բայց անով իրական եղած ինքնատպութիւնը, անոր բիւրեղացած արժէքները, լեզուն ու իր քաղցրութիւնը, արու այն փայլը որ կը ցոլանայ իր ստեղծումներէն, նորութիւնը, ճշդութիւնը, կարկառն ու տպաւորչութիւնը իր պատկերներուն, փոխաբերութիւններուն լիովին կը հակակշռեն ինչ որ հռետորութիւնն ու կիները դրած են անոր գործին, իբր շինծու ծաղիկ ու սնգոյը։

8. – Անկէ կը զատուի արուեստի հանգանակ մը, բարեբախտաբար զերծ դպրոցական պոռոտութիւններէ, որ կը դրուի ճամբաներու մուտքին, ուրկէ կարելի է հետեւիլ հեռանկարին, անոր հրապոյրին ու մեծ երազին, որ բացաստանին խորը բազկատարած կը կանչէ իր արու, հարազատ, յամառ զաւակները. անոնք, որ իգացած ու օտար այդ գրականութեան մէջ ինքնութիւն, առնականութիւն ու շեշտ պիտի բերեն։

9. – Անկէ կը զատուի նորէն իր իսկ անձը, մտախորհուրդ, մռայլ ու տեսիլքներով խենթացած ռոմանթիքը, բայց տեսնելու ու սեւեռելու հզօր զգայարանքով մը (իրապաշտը). բայց զգալու համար ջիղերու բազմազան կծիկով մը (տպաւորապաշտը)։ Ան տիպարն է գրողին, որ մտադրած է սեպհական մեղեդի մը ըսել աշխարհին։ Տիպարը՝ որ, պէտքին համար զսպել գիտցաւ իր փառասիրութիւնները, իջնել երազներուն աշտարակէն, ուր կ՚ապաստանի արուեստագէտը իր թեւերը պաշտպանելու համար ամբոխին ցեխէն ու նախատալից ձգողութենէն, զոհել գերագոյն տարփանքը, իր արուեստը ՝ աւելի սրտառուչ դատի մը սիրոյն։ Ան լրագրութեան մէջ սկսաւ իր կսկծալից մահը, վերջացնելու համար արիւնոտ պսակի մը ներքեւ, որ կը ծածկէ իր արու եւ գեղեցիկ փառքը։