Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Է հատոր

Գ. [ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄԸ ԻՐ ԳՈՐԾԵՐՈՒՆ]

Սուրէն Պարթեւեանի այս հ ատորներէն առաջին երկուքը կազմուած են մինչեւ 1910 երկարող շրջանի մը մէջ ստորագրուած վիպակներէն։ Կը պատմեն շրջանին գերագոյն տագնապը մեր ցեղին վրայ գործադրուած հ սկայ եղեռնին անդրադարձը մեր երիտասարդութեան վրայ, երկրին սահմաններէն ներս ինչպէս դուրս, եւրոպական ոստաններուն գռի հ ներուն խորը։ Ահաւոր այդ հոգեբանութիւնը քառասուն տարի վերջն իսկ նկատողութեան առնուած, կը մնայ ամբողջական ու ահաւոր արուեստի թեմա մը, որուն չկրցանք անդրադառնալ, իրարու յաջորդող նոյնքան ամբողջ ու ահաւոր ուրիշ տագնապներէ բռնավար [1] ։

« Քայքայում »ը, ինչպէս անունն իսկ կը պատկերէ, պատմութիւնն է ողբերգութեանը երիտասարդութեան մը, որ աչքերը բացեր էր խանդավառ, կախարդական յոյսերու հ իւսիսայգի մը վրայ, եղեր էր հաղորդ սրբազան կեանքին, որ իր ժողովուրդին անհուն աչքերէն ըրաւ իր ժայթքը, այնքան ազնուական, մարդկօրէն սուրբ ու արդար զգացումներու հ անդէս մը իբրեւ, մաքրելով դարերու ժան գ ը, գերութեան դիրտերն ու սթիկմա թ ները, ու վերանորոգելով մեր հոգիին խնայուած կեդրոնները։ Այս խանդավառութիւնը մի՛ մօտեցնէք 1850–ի մարդոց հոգեբանութեան։ 1900–ի տղաքը մորթած են գրական ռոմանթի զ մը, ըսել կ ՚ ուզեմ քաղաքական ռոմանթիզմը գրաւած է անոնց հոգին միակտուր ու բացարձակ, ուրիշ բանի միջոց չձգելով հ ոն։ Այդ երիտասարդութիւնը, երբ այս այլամերժութեամբ՝ կը տրամադրուէր նոր կարգախօսին, չառաւ – չէր կրնար – նկատի այլապէս բարդ, հ զօր, անընկճելի պատնէ շ ներ, արգելքներ։ Զոհաբերման տարիները իջան մեր ժողովուրդին վրայ։ Արդիւնքը ԿՈՐԾԱՆՈՒՄՆ ԷՐ։ Բայց ահա՛ եղերականը։ Այդ կործանումը, մերինին չափ իրա ւ, բացարձակ եղած է թուրք լուծէն ազատագրուող բոլոր ժողովուրդներուն համար։ Բայց չի հ երքեր այսօրուան պետութիւնները, որոնք Պալքաններու ամայքները շ էն, բարգաւաճ դրախտներու վերածեցին։ Մենք մոռցանք այս վերականգնումները ու խորանարդեցինք մեր կորուստները, մեր հոգիին բոլոր սա հ մանները բանալով պարտուողականութեան։ Ու լքուեցանք ամենէն առաջ մեզմէ, լքուելու համար, այլապէս ըսուած, մեր բարեկամներէն: 1920–ին վրայ չէ է որ կը խօսիմ ձեզի, երբ այս դրութիւնը պետական անգթութեան գլուխ–գործոց մը իբրեւ պարտադրուեցաւ 1915–ը անցնող մեր ժողովուրդին։ « Հայուհին » մեզի կը պատմէ 1900–ի մեր հոգեվիճակէն, թուրքէն մեր ժողովուրդին հոգիին վրայ բացուած ահաւոր կեղը պատկերող, մինչ « Քայքայում »ը կը զբաղի աւելի երկու վիճակներով, լքման զգացումով մը, մեզմէ ու օտարներ է ն ։

Երկու հատորներն ալ, երբ անջատուին դրական իրենց հանդերձանքէն (ինչպէս է պարագան առաւելազանց չափով « Հայուհի »ին համար) կը պարզեն իրենց խորքին տարողութեամբ, նոր յայտնութիւններ, մեր ինչպէս օտարներու ( բարեկամ որակուածները) ո ՛ չ միայն նկարագրէն, այլեւ կը կազմեն շատ շ ա հ եկան galerie մը մարդոց, որոնք հ ամամարդկային կերպարանքներ կը թելադրեն։ Ինծի անծանօթ է օտար գրականութեանց մէջ հ րէ շ այնութիւն մը, որով զգեստաւոր է « Պուտ մը ջուր »ին ահաւոր նաւապետը, երբ նաւակի մը միջոցով փախուստ փորձող յանցապարտներ օրերու ծարաւէն դի ւ ա հ ար, երջանիկ նաւապետէն պուտ մը ջուր կը պաղատին, պուտ մը ջուր, որ պիտի մերժուի այդ մարդոց, վասնզի այդ մարդերը իրենց այդ խնդրանքով, ինչպէս վիճակով, չեն գոհացներ օրինապաշտ խղճմտանքը այդ ճէնթլմէն նաւապետին (« Պուտ մը ջուր », « Քայքայում »)։ Ընելէ վերջ կարելի զիջում մը վէպին, այսինքն ազատ հ նարողութեան, կասկածելով հանդերձ պատմուածին առարկայական ստուգութեան, չենք կրնար այդ ահաւոր մարդը զետեղել մեր ուղեղին մէջ, իբրեւ վէպի շինծու հ երոս մը, մենք, որ տեսանք աւելին, ու կը մտածենք մարդ յղացքին տակ թաքնուած անասնութեան, զոր քաղաքակրթութեան քսանի մօտ դարեր անկարող եղան քիչիկ մը մեղմելու։ Դարձեալ, աշխարհահռչակ հ եգնողներու մօտ չեմ կարդացած պարսաւ մը, որ իբր ճշգրտութիւն, անգթութիւն, ուժ ու իրաւ մարդկայնութիւն, ինչպէս ամբողջական մաղձ ըլլար բաղդատելի « Տէրը » (« Քայքայում ») կտորին ահաւոր փաստը մարդէ, ինչպէս ոգիէ։ Սուրէն Պարթեւեան տասի հ ասնող էջերու մէջ գտած է այս հ ոծ, անվերածելի յու զ ումը, որ արուեստի գործէ մը մեր մէջ արձագանգող ամենէն ապահով վկայութիւնն է երբեմն։ Նոյն այդ արդիւնքին համար, Երուանդ Օտեան քանի մը հ արիւր էջերու պիտի կարօտի, երբ « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս » կը տողանցէ այդ բանակին ( Փրկութեան բանակ ) բոլոր այլանդակութիւնները։ Մեր մտքէն այլեւս չսրբուելու գնով չարաշուք ուրիշ պատկեր է « Քրիսմըսի իրկունը » («ՔԱՅՔԱՅՈՒՄ»), ուր նոյն հ ոգեբանութիւնը կը սեւեռուի, ա հ աւորէն ալ անդին սառնութեամբ մը։ « Քայքայում »ը նոյն անողոք հ եշտանքով կ՚ընէ պարսաւը իր ալ ժողովուրդին։ « Ագռաւները » պզտիկ fresque մըն է, որուն լպրծուն սարսափը մտքէդ չի հ եռանար։ «Գթութեան զոհերը» շ արք մըն է իրարմէ անգութ նուաստացումներու: Որքան իրաւ են այդ մարդերը, իրաւ էին հ արիւր տարի առաջ ու թերեւս պիտի ըլլան հ արիւր տարի վերջն ալ։ Անշուշտ յարձակողական մըն է « Գաղթականը », մեր խղճմտանքը դա շ ունող, երբ Աստուածայայտնութեան պատարագի մը քաղաքացիները (Ման չ էսթըրի ջոջերը, մեծ վաճառական իշխանները իրենց ձագերով) կը խռովին, կ՚ ալեկոծին պատկերին առջեւ աղտոտ գաղթականի մը Ս. Հաղորդութիւն առնելու պատրաստուող։ Զզուանքի զգացումը տակնուվրայ կ՚ընէ այդ անգլիացած կեսարացիները, որոնք քահանային մատները կ ՚ երեւակայեն գաղթականի բերնէն իրենց շրթներուն, մինչեւ որ ուրիշ ահաւոր մարդ մը, շապիկ հագած տիրացու մը, մարդը օձիքէն սանձելով նետէ մէկդի, կարգին սպասելու սաստով մը, ա զ ատելով այդ տիկիններուն բերանը այդ գաղթական պժգանքին կարելի սարսափէն։ Սուրէն Պարթեւեան չարախինդ անգթութեամբ մը նկարած է այս մարդերը։ Ու իր ժողովուրդին, ինչպէս օտարներու վրայ, սա խարանումները իրենց խոր չափին կը պահեն ստուգութեան բացարձակ ապա հ ովութիւն մը։ 1915–ը, 1920–ը, մեր դատին վրայ իջեցուած հ սկայ քարը մեզ ըրած են այսօր գրեթէ աւելի քան անզգայ, ապաբարոյ խլուրդներ։ Բայց հ ակառակ ասոր, կը վրդովուինք « Քայքայում »էն, որուն վերընթերցումը հ ազիւ կը տառապի Պարթեւեանի ընդոծին քանի մը մեղքերէն. – հռետորութիւն, սանթիմանթալիզմ, ծայրայեղապաշտութիւն, սատիզմ, մեղքեր, որոնք կը մնան ի զորու անոր մատաղութեան օրերէն ու ժամանակին հետ պիտի զարգանան, անկարելի ընելու չափ ընթերցումը « Անմահ բոցը »ին, « Ձայնը հնչեց »ին, « Հայուհին », « Արիւնին մատեանը » նոյն կնիքին տակն են։ Բայց փորձեցէ՛ք կարդալ, օրինակի համար, միշտ այդ 1900-էն, Աւետիս Ահարոնեանի վիպակները։ Պիտի համոզուիք, որ բան մը կը պաշտպանէ « Քայքայում »ը։ Ու այդ բանը արուեստն է, առանց վերադիրի։ Փաստ է, որ ժխտական տարրեր դեռ ատեն ու միջոց չեն գտած ճեղքեր խորացնելու անոր միակտուր խանդին, աւելի թեքնիք բառով մը՝ գրական խառնուածքին, աւելի յաւակնոտով մը՝ գիտակցութեան խղճահարութեան մէջ։ Մի՛ մոռնաք, որ վիպողի մը համար անհրաժեշտ շնորհներէն հազիւ քանի մը հատը հաւատարիմ են անոր։ Ան մարդերու վրայ հայեցողութիւններու անատակ ծնած էր։ Մարդերը իրեն համար ատուելու կամ սիրուելու ընդունակ երեւոյթներ են, սանկ պարզ յօրինումով։ Յետոյ, իր կեանքին իսկ ճնշումը, մուրացիկ, տարագիր մտաւորական փարիայի մը ճակատագիրը։ Ու միւս կողմէն, միշտ յիշել սա շատ բացառիկ, իրեն միայն յատուկ պարագան Պարթեւեան, իրապաշտներու գործակից, բայց ուրիշ ախորժակներու սպասարկու, ասոնց գոհացումին համար ատեն չունի, Չօպանեանին կամ Բադալեանին նման գրականութիւն ընելու, այսինքն՝ թերթերու, հանդէսներու գլուխը անցած, մտածում՝, զգացում, կազմակերպուած աշխատանք մը հետապնդելու, երբեմն խնամքով, միշտ թաքթով եւ կամ հաւատքով պաշտպանուած։ Իր զարմանալի կերպով զգայուն ջիղերը, քիչիկ մըն ալ իր աչքը – ահա՛, երկու ձեռքեր, որոնք անոր մաղձային խառնուածքին ընկերացած են, պաշտպանելու համար իր վիպակները։

Ուրիշ վկայութիւն, « Հայուհին »։ Նոյն խորքով բխող սա 6-7 պատմուածքներուն մէջ Պարթեւեան « Քայքայում »ը գունաւորող զգայնութեան կ՚աւելցնէ բան մը, զոր դժուար է սահմանել։ Թերեւս ներելի է սատիք հոգեբանութեան տարտամ ոլորտ մը ընդունիլ « Քայքայում »էն ներս. ասիկա՝ բացատրելի ընելու համար ահաւոր, դաժան զօրութիւնը այդ պատկերներուն, « Հայուհին » վերնագիրն իսկ կը թելադրէ ատիկա, աշխարհի մէջ իր նմանը չունեցող դժբախտութիւն մըն է։ Անկէ հանելու համար ահաւոր այն տրամները, որոնք պատմուածքի մը համար այնքան անհրաժեշտ, վար կը մնան իրականութենէն, քանի որ Սուրէն Պարթեւեան, պոլսեցի, իր տրամներուն համար զգուշացած է տիպարներէ, որոնք այդ քաղաքը կը թելադրեն։ Ուշագրաւ է, որ հատորիկի ամենէն տկար վիպակը, « Կարմիր Շուշանը », պոլսուհի մը ունենայ դերակատար։ Միւսները առնուած են ամբողջ հայութենէն, պարզ խօսքով՝ երեւակայական էակներէ, երբ մենք խղճմութիւնը չունինք այդ թշուառութիւնը տանջելու, կապկպելու, իրականութեան կաղապարներու վրայ բռնադիր դիմացնելու։ Այդ հատորին ամենէն հռչակաւոր աղջիկը՝ Սայքօ ն անկարելի աղջիկ մըն է։ Սովորութիւն չունիմ մեջբերումներ ընելու, բայց ստիպուած եմ արտագրել:

«... Գիւղին է՛ն աղուոր աղջիկն էր Սայքօ: Վայրի, ազատ գեղեցկութիւն մը, որուն հրաշալի ստեղծագործումին մասնակցեցան երկար, տարփոտ ու արգաւանդ գինկընդխառնումի մը մէջ՝ շրջակայ բնութեան բոլոր յաւիտենական գեղեցկութիւնները։ Լեռներու մայրական շուքին մէջ, հեշտալիօրէն, գրեթէ ակամայ, բարձրացաւ Սայքոյին հասակը, նուրբ ու առոյգ միանգամայն: Գետին հեշտամոլ ալիքները, հազարումէկ գգուանքներով, փութացուցին հրաշակերտումը իր ակնապարար մարմնոյն։ Դաշտերը իրենց սխրալի ծաղիկներուն խնկաբոյր ժպիտը հոսեցուցին անոր աչքերուն խորը։ Ու երգող անտառին բոլոր ներդաշնակութիւններուն մէջ, Սայքոյին մազերը՝ անոր ծոծրակին ճերմակութենէն խենթացած՝ անոր կաթնաթոյր ազդրին հասնիլ տենչացին, ու մինչեւ անոր ոտքերուն գարշապարները համբուրելու իջան » (« Սայքօ », «ՀԱՅՈՒՀԻՆ»)։

Ի՛նչ խոր տրտմութիւն է, որ Սուրէն Պարթեւեան չկարենայ անդ ադառնալ ըրածին։ Սա նկարագրութեան մասին պիտի խօսիմ աւելի անդին, երբ վերլուծեմ գրագէտը: Պարթեւեանի նկարագիրները իրենց ուժն ու լիութիւնը կը գտնեն մէկէն, երբ ժխտական կողմեր կը սեւեռուին։ Սայքոյի այս նկարագիրը կը հասկցուի, թէ ինչու ըլլայ այսքան շփացուած, քանի որ այս աղջիկը պիտի կանչուի շատ բացառիկ արարքի մը – իր զաւակը իր ձեռքովը սպաննելու անլուր արարքին։ Այդ զաւկին մեղքը քիւրտէ մը առնուած սերմն է։ Կ՚աւելցնեմ, որ հայուհիին բռնադրուած կեանքը գուցէ աւելի սեւ երեսներ ունենար։ Չեմ առարկեր, որ « Զաւակը » պատմուածքին ճիւաղը չունենար պատեհութիւններ ճիւաղութիւնը ապացուցանելու, ոչ ալ « Քոյրը » պատմուածքին եղբայրը չըլլար այդ աստիճան սեւ սիրտ մը, որ ջարդէն թալանուած իր քոյրը պոռնկանոցի մը մէջ թուրքերու վայելքին համար պարելու վիճակին մէջ անակնկալ կերպով գտնելէ ետք, ուժ գտնէր իրմէ օգնութիւն աղերսող քոյրը աքացելու։ Հոս, նման վիճակներու յաճախանքն է ահա, որ գիրքին ոգին կ՚ընէ քիչիկ մը կասկածելի։ Ու մարդ դառնութեամբ կը հարցնէ. իմաստը այս անկումնապաշտ հոգեբանութեան, որ Սուրէն Պարթեւեանի մէջ վերածուած է հռետորական ըմբոստութեան ։ Մենք չենք պատասխանատուն, որպէսզի մեր քոյրերը պողոտաներու վրայ հացի համար իրենց մարմինը վաճառեն։ Սուրէն Պարթեւեան « Հայուհի »ին մէջ հետապնդած է գայթակղութեան հեշտանքը, մեղքին գարշանքը, ուրիշները զարմացնելու աղտոտ փառասիրութիւնը, յանդգնելով ըսել բաներ, որոնք մեր ընկալչութիւնը կ՚անցնին։ Թերեւս աւելորդ չըլլայ յիշեցնել, որ պոլսական վիպումին ամենէն մօտ իր մէկ պատմուածքը, « Զապէլ », անցած չըլլայ այս հատորին մէջ, քանի որ մտած է « Քայքայում »ին մէջ։ Դարձեալ « Հայուհի »ին « Պառաւը » իբր հոգեբանութիւն զատուի երկու հատորներէն ալ, ըլլալու համար առանձին վիճակ մը, հեղինակին հոգիին հետ հաշտ ու ատով՝ համակրելի։ « Արիւնոտ յաճախանքը » չարաշուք վրիպանք մըն է երեւակայական սատիզմի, ուր կեանքին մէջ արեան հոտը ինք իրեն պիտի հանդերձէ սպանդի տեսիլքներ, անկէ առնելու համար ուժերէն վեր, տարողութենէն անդին կացութիւններ։ Երբ հատորը կ՚աւարտէք, ձեզ համակողը ամոթի զգացում մըն է, տարբեր այն միւսէն, որ « Քայքայում »ին նուէրն էր, հոն մեր կործանումը տեսակ մը հակակշռութեամբ կը դիմաւորուէր մեզմէ վեր։ Ու ասիկա անշուշտ մեզի ներուած փոխարինում մը չէր, բայց բան մըն էր նորէն։ « Հայուհին » մեր մէջ կը սպաննէ հայը։ Ու նման գիրք մը մեղք մըն է մեր գրականութեան համար։

Չեմ գիտեր, պէտք կա՞յ ծանրանալու պատմուածքներու երրորդ հատորի մը վրայ, որուն տուած է կարմիր անուն մը, « Արիւնին մատեանը », պատեհապաշտ գրականութեան հանդէպ անդարման իր տկարութեանը անձնատուր։ « Արիւնին մատեանը » կը մէկտեղէ ասոնցմէ դուրս այն էջերը, ուր քնարական, հռետորական, քիչիկ մը արձակ–քերթուածական շունչ մը, իրաւ մարդոց գործերուն կը միջամտէ, ընելու համար դժուար վկայութիւններ իրենց ժամանակին վրայ։ « Արիւնին մատեանը » հիւրընկալած է կտորներ, որոնք զուրկ են այդ բարիքէն։ Ցան ու ցրիւ այդ կտորները համախմբող գրագէտը (1915) մէկն է այն մարդերէն, որոնք իրենց կեանքի հաշուեփակը կը սկսին ու իբր այդ, քիչ մը դիւրահամբոյր զիջումներ շատ չեն տեսներ։ Եթէ մէկդի ընենք նիւթական ակնկալութեան մշտարթուն իր խելքը, շրջանին ամէնէն խորունկ յուզումները (իր գրքոյկը դնելով տրամադրութեանը տակ, « Զինուորական նպաստ հայ կարմիր գունդերուն Գահիրէի յանձնախումբին »), գիրքը վար է առաջին երկուքին միջինէն։ 1900-1910–ի հոգեբանութիւն մը տուն կու տայ կտորներուն, որոնք վերնագրուած են « Պատնէշին վրայ », « Փրկարար սուր », « Կուզը », « Ազատութեան Գողգոթան », « Խորանն ու պատնէշը » ու գրեթէ գիրքը ամբողջ։ Սուրէն Պարթեւեան, հրեային նման, որ հին տետրակներ կը խուզարկէ, կազմած է իր հատորը։ Ծայրէ ի ծայր անհանդուրժելի հռետորութիւն մը, կեղծիք, բռնի կարմրում, ինքնապրկում կը վնասեն նիւթին առնուազն իրական բարիքին։ Հայ կեանքը, մանաւանդ զրկանքի քառուղիներուն, անզգամներէ, դահիճների դուրս մարդոց համար ունի ցաւոտ, վսեմ գեղեցկութիւն մը։ Դժուար է սիրել կարծել բաներ, որոնց վրայ խուլ անտարբերութեամբ մը տարիներ քնացեր ու քնացուցեր ենք մեր խիղճը, առնուազն արուեստագէտի մեր խղճմտանքը։