Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Է հատոր

Գ. ՔՐՈՆԻԿԱԳԻՐԸ  

Ըսի, թէ ո՛ւր կը տարբերէին Թլկատինցիի քրոնիկները պոլսական կաղապարէն։ Կը ճշդեմ, թէ ի՛նչ են անոնք։

Իբրեւ քանակ, անոնք կը կազմեն Թլկատինցիի վաստակին կէսէն աւելին։ Դժուար է յստակ սահմաններով զատել այդ պիտակին տակ խմբուած կտորները, գրական սեռերուն պահանջումին համեմատ։ Վերլուծումը դիւրացնելու համար սակայն, անտեղի չէ ամփոփել տարազին տարողութիւնը, զայն յատկացնելով առաւելապէս այն էջերուն, ուր պատմումը յայտնի կերպով չի մասնաւորուիր, ինք իր մէջ չ՚ամրանար՝ վերածուելու համար վիպումի, եւ ուր տպաւորութիւններ, սրամտութիւններ, բարքեր, մարդեր, հոգեբանութիւն հարազատ արտաքին աշխարհ մը կը ծփան, քաղցր մշուշի մը մէջ ընկղմված, կորսնցնելով երբեմն իրենց կարկառները, աւելի յաճախ պահելով իրենց գծագրութիւնը։ Այսպէս դասաւորուած, այդ քրոնիկները կը գրաւեն Թլկատինցիին արձակները ամբողջութեամբ (դուրս մնացածը՝ քանի մը վիպակ ու թատրերգութիւններ)։ Ու իբր այդ կու տան Թլկատինցիի տաղանդին ամենէն խոր, ընդարձակ արմատները։

Աչքէ կ՚անցընեմ անոնց

ա. – Աշխարհը: Այսինքն՝ հաստատ գետինը, որուն վրայ կը պտըտին ո՛չ միայն մարդերը, այլեւ անոնց մեղքերը, միտքը, տառապանքը։ Ատիկա պոլսական բառերով քիչիկ մը արհամարհուած գաւառն է, հայոց աշխարհին մէկ կարեւոր հատուածը։ Զայն նուաճելու համար գործածուած թեքնիքը – լեզու եւ ոճ – անշուշտ չէ ընդարձակ, ամբողջ, որպէսզի ամբողջ մեր ժողովուրդը ըլլար փրկուածը։ Ան այդ ժողովուրդին մէկ հատուածին նկարագիրն է, բառին տալով հին ու աւելի ընդարձակ իր իմաստը։ Անոր աշակերտը, Զարդարեան, աւելի յետոյ Համաստեղ, Նուրիկեան, Վահէ Հայկ ըրած են շքեղ, սրտառուչ սեւեռումներ այն գեղեցկութիւններէն, որոնք բերքն են, ճարտարապետութիւնն են այդ լեռներուն ու սարաւանդներուն։ Բանաստեղծական, հովուերգական անուշութիւններ, ամուր, իրաւ գիծեր, մանաւանդ անփոխարինելի տեղական գոյն մը Զարդարեանի արձակ քերթուածները, պատկերները անշուշտ չեն կրնար փրկել իբրեւ արուեստի վճռական նուաճում, բայց սիրելի կ՚ընեն այդ շողշողանքին տակ իրական բանը, հայրենի հողը։ Նոյնպէս միւսներուն աւելի ժուժկալ, որով եւ աւելի՛ սրտառուչ կտորները (tranche) այդ հողերէն մեզ կը յուշեն, թէ զրկուած ենք անոնց պաշտպանութենէն։ Թլկատինցիի քրոնիկներէն չ՚ելլեր այդ տեսակ տպաւորութիւն (աւելի յետոյ, անոր « Գիւղ »ին առթիւ, պիտի ճշդուի բաժինը անոր փրկածին)։ Ու քիչիկ մը զարմանալի է ասիկա։ Միայն ու միայն հայ գրականութեան աւանդութեանց մէջ կազմաւորուած այս տաղանդը որ սատանային միջամտութեամբը պիտի զարտուղի, այդ գրականութիւնը տկար ձգող մեծագոյն մոլութեան, նկարագրելու ախտին չսպասարկելէ զատ, մարդկային տարրին նուիրելով իր ամբողջ ուշն ու ուրուշը, ինչպէս կ՚ըսէին իր օրերուն։ Թլկատինցիի արտաքին աշխարհը երբեմն միայն մուտք ունի այս քրոնիկներէն, ու այդ ալ՝ սքանչելի անհրաժեշտութեան մը գնով, տիպարներուն հոգին լուսաւորելու պարտքով մը։ Անշուշտ ի վերջոյ կը համակուինք գոյներու, գիծերու հանդէսէն, որ, օրինակի մը համար, « Կարօտներ » (Ռ. Զարդարեան, « Ցայգալոյս ») վերտառուած արձակ քերթուածը կը վերածէ իրական զգայութիւններու, բնութեան կտորները ազատելով իրենց չէզոք վկայութենէն, տալու համար անոնց ամբողջ հոծութիւնը, որ տրամն է մարդուն ու հողին, իրարու կապուած հազար ու մէկ շղթաներով։ Ի՛նչ փոյթ, որ կէսը այդ քերթուածին բաղկանայ բառերէ, բաւ է որ մնացածը ինծի բերէ այդ իրական զգայութիւնները, որոնք գաղթահայուն համար հայրենիքին վերափթթումն են հիմա։ Յետոյ, գրագէտ մը անպայման կերպով բան մը կը պարտի այն հողերուն, ուրկէ առած է իր ոսկորները, ու նոյն ատեն իր տաղանդին ոստայնը։ Բարոյական հետաքրքրութեանց բոլորաբաց անոր տաղանդը գոց է անցեր այդ ամէնուն առջեւէն։ Նիւթական աշխարհին սա աղօտանքը սակայն Թլկատինցի անհամեմատ գերազանցումով մը փոխարինած է, երբ այդ փայլուն գետինին վրայ, անշուշտ անոր մասը եղող ներքին աշխարհներ կը պատկերէ։ Հոս ան ճշմարիտ տիտան մըն է։ Ո՛չ մէկ գրող Թլկատինցիին չափ տեսած է մեր մարմիններուն տակ ծածկուած գարշութիւնները։ Մեղքը անոր մօտ գիրքի բառ մը չէ, այլ պտըտող մարմինը, մարմնառութիւնը բոլոր այն խուլ ձգտումներուն, որոնք կրնան ինկած ըլլալ այդ « հողի կտորին » մէջ, որ մարդ կը կոչուի։ Քրոնիկները, այս տեսակէտէն դիտուած, մասնակի նշանակութիւն մը կ՚առնեն քանի որ Թլկատինցիին վէպը, թատրոնը նմանապէս շտեմարաններ են այդ աղբակոյտին։ Քրոնիկներուն մէջ գրագէտին շրջափոխութիւնը (անոնք կեանքի շրջանի մը չեն պատկանիր։ Անոնք կը սկսին գրողին ասպարէզը, ու կը գոցեն զայն։ Վերջին քրոնիկը, « Նաւասարդ » տարեգիրքին մէջ, վերնագիր ունի « Ամառին նոր արմաղանը », յիշատակին հայ գիրին զոյգ մեծ տօներուն), գրական իրողութիւն մը իբրեւ երբ կը զգաս, կ՚այցուիս նոյն ատեն աշխարհի մըն ալ փոխուելուն զգայնութենէն։ Սկիզբի խածնող, անգութ ոգին կը մեղմանայ, կը մարդկայնանայ, վասնզի տարիքը կը միջամտէ ու մեր արարքները կ՚ենթարկէ անխորտակելի աղօտանքին։

բ. – Բարոյական տարողութիւնը ։ Թլկատինցին մեր բարքերուն ընդհանուր վերլուծումը մասնակի ուժգնութեամբ մը փորձած է, թէեւ թատերական գործերու մէջ, վիպակներու վրայ, բայց իր քրոնիկները դարձեալ օգտագործած է այդ վերլուծումին։ Թերեւս այս (սկզբնական տրամադրութիւնն է գրողին, անոր խառնուածքին հարկադրանքը, որով իր որոշ նկարագիրը ստացած գրական սեռ մը ենթարկուի սա զեղծանումներուն։ Միւսները մեր քրոնիկագիրներէն որոշ նպատակներու կը մնան սպասարկու, սանկ՝ բարոյախօսական տարտամ կեցուածք մը, հանրային հաստատութեանց դէմ տեսակ մը հսկողութիւն, իր ազատութեան դոյզն մէկ գիտակցութիւնը արժեւորելու փութկոտութիւն, բողոք, պարսաւ – ցուցմունքներ, որոնք պոլսական քրոնիկը ըրին բաբախուն, ապրող սեռ մը։ Բայց որոնց բոլորին համար ալ հասարակաց է ընդհանրութեան սպասը, անոր հաճոյքը: Թլկատինցին պոլսական քրոնիկին այս տարտամ ձգտումները իրեն համար կը վերածէ հիմնական մոթիֆ ներու։ Անոր ամէն մէկ քրոնիկին մէջ մարդկային կեղ մը, աղբ մը, յիմարութիւն մը հեշտագին իրապաշտութեամբ մը դրուած են վիրաբուժական սեղանին վրայ անդամալուծուելու։ Առէ՛ք « Էմիլէ »ն։ Դուք դժուար պիտի ընդունիք իրականութիւնը այս աղջկան, որ միսիոնարուհի մըն է ու կը գործէ հայ գիւղաքաղաքային շրջանակի մը մէջ։ Չեմ խօսիր զայն մարմնաւորող գիծերուն անկարելի ճշդութենէն։ Հոս զիս շահագրգռողը այդ չորցած, կռնծած, տուն-մնայ աղջիկը լեցնող հոգին է, չըսելու համար հոգեբանութիւնը։ Ձգել Ամերիկաները, թերեւս գեղեցիկ ալ պայմաններ (հակառակ բան մը չի պակսեցներ ողբերգութենէն։ Ամերիկայի մէջ, այսինքն իր պապերուն հողին վրայ աղջիկ մը միշտ կը պաշտպանուի ամենախոր զրկանքներու իսկ կլափէն) ու գալ Ասիա, կիսաբարբարոս շրջանակ մը, հոն ըսելու համար աղջիկներուն « Մի՛ ամուսնանաք բնաւ: Ու եթէ հարկ էր ամուսնանալ, քրիստոնեայ երիտասարդերու, բողոքական տղոց հետ ամուսնանալ »։ Արարք մըն է, որուն եղերականութիւնը չի բացատրուիր սովորական ցաւագարութեամբ, ապուշութեամբ։ Այդ աղջկան պատկերը Թլկատինցիին համար առիթ մըն է կրօնական մոլեռանդութեան բարդոյթ (complexe) մը իր ամենէն կարկառուն ձեւին տակ սեւեռելու։ Ու այս մայր թերութեան կողքին՝ ամբողջ հանդէս մը իրարմէ գերազանց, իրարմէ նկարող trait-ներու, մեռելի գանկ, սեղանին վրայ, երկինքը՝ սենեակի մը մէջ, աղօթելու պատրուակին տակ Ս. Հոգիի ընկերութիւն, – որոնք կը վերածուին անքակտելի պատկերի մը։ Ֆիզիքը, որուն համար միշտ հոգածութիւն ունին իրապաշտները, Թլկատինցիի մօտ պահուած է անհրաժեշտութեան սահմանին մէջ. ու քրոնիկին կը բերէ այն վստահելի մթնոլորտը, առանց որմէ պաշտպանուելու մեր գործերը շուտով կը զառածին դէպի քմայքը։ Ու եթէ երբեք բախտը հանած է ձեր դէմ այդ կիներէն, Տիրոջը համար մեռնելու ուխտով մը պողպատուած, որոնք իրենց ուխտը կը պահեն աշխարհի աչքին, բայց իրենց շրջանակին ներսը կը ստեղծեն ամենէն անլի, տափակ, անհանդուրժելի դժոխքը կեղծիքի ու անասելի մոլութիւններու, պիտի չզարմանաք, երբ կը կարդաք այս քրոնիկը։ Թլկատինցի ամէն մէկ քրոնիկի համար նախընտրաբար խարիսխ առած է բարոյական խաթարում մը, այլասերուած առաքինութիւն մը։ Ու ատոր վերլուծումին, ապացուցումին համար յատկացուցած է իր երկու-երեք էջերը։ Կու տամ ուրիշ օրինակներ։ « Կուլիկ ու վարժապետը » գրուած է արտայայտելու համար անբացատրելի այն կսկիծը, որ կը կրծէ, կ՚արինէ, կը փլէ մօր մը սիրտը, երբ իր ամենէն ամուր, աղուոր ապաստանը, իր ուժերուն պատկերը, իր զոհողութեանց պսակը, իր տղան հեռացած է իրմէն, մոռցած զինքը ու ձգած է իր ծերութիւնը ամենէն մռայլ յուսահատութեան մէջ։ Պէտք է կարդալ քրոնիկը, հասկնալու համար, թէ ի՛նչ խորութիւններու ատակ է հոգին, հերիք է, որ անոր դէմ կեցողը իր կարգին այդ խորութիւնները տաղաւարելու չափ ընդունակութեամբ մը օժտուած ըլլայ։ Մօր կարօտը, առաջին ակնարկով սպառած նիւթ մը, գոնէ մեր գրականութեան համար, Թլկատինցիին տուած է ամենէն սրտայոյզ պատկերները, ամենէն բարձրաթռիչ զգայնութիւննեկը։ Իր գրիչին տակ այդ վիճակը կը փոխակերպուի ու իրարմէ խոր, հզօր, իրաւ, միսեր դպող զգացումներու շուրջպար մը կ՚ըլլայ։ Ու եթէ երբեք մտածէք, որ այդ նուաճումը տեղի կունենայ՝ ամենէն նախնական իմացականութեան մը տառերուն ընդմէջէն, կը հետեւցնէք, թէ ո՛ր աստիճան մեծ է արուեստագէտը այս տարօրինակ մարդուն մէջ։ Հայ գրականութեան մէջ հզօր էջեր կան այդ զգայնութենէն։ Պանդուխտի հոգեբանութիւն մը ո՛չ նոր է եւ ո՛չ ալ երբեք ( Քուչակ, Հրանդ, Վարուժան, յիշելու համար ամենէն կարկառուն մարդերը, որոնք այդ զգայնութիւնը անմահ գլուխ–գործոցներու ձեւին տակ սեւեռած են, ու կը ղրկեմ ընթերցողը մեր ժողովրդական երգերուն, ուր նոյն այդ զգայնութիւնը յատակ է յաճախ), բայց չկայ էջ մը, որ մեզի դարձնէր մօրկան մը սիրտը այդ իրականութեամբ, այդ հարազատութեամբ, այդ խորութեամբ, այդ գոյնով ։ Բարոյական տագնապը ուրեմն Թլկատինցիի քրոնիկներուն համար գրագէտի խորք մը չէ, որ անոր շէնքը հաստատ պահէր քիչ մը։ Կը վերջացնեմ այս թուումը ղրկելով ընթերցողը կտորի մըն ալ, « Մագաղաթէն ալ հին, թանկագին »։ Գերեզմաննոցի մը մէջ պտոյտի մը պատմութիւնն է անիկա, ծերուկ Տէր Յուսիկին հետ, «որուն մինչեւ ունքն ու թարթիչներն ալ խաչի բամպակենի մը սպիտականութիւնով ձիւն ճերմակութիւն մը կը շեշտեն»։ Տէրտէրը կը կարդայ շիրմաքարերուն արձանագրութիւնները։ Կրնաք այդ գիրերուն վաւերականութիւնը ենթարկել կասկածի, ասոնց տրուած լուսաբանութիւնն ու իմաստը գրական ստեղծումով մը հասկնալ։ Ատիկա ձեր իրաւունքն է։ Բայց ինչ որ վեր է ձեր հասողութենէն, ատիկա մէկ կամ կէս էջի վստահուած մարդկային տարրին, կեանքին տարօրինակ երանութիւնն է։ Ամէն մէկ քարի տակ կը պառկի ո՛չ թէ մարդ մը, որուն քեղիքին վրայ մտածելն իսկ ծիծաղելի պիտի ըլլար, այլ մարդուն բարոյական շէնքը, որ հողին տակը մանաւանդ կը դիմանայ ու մեզ կը յուզէ։ Տէրտէրը կը հանէ այս քարերուն ծածկած այն բանի մը քսան տարիները, որոնք կը խտացուին միայն քսան տողի մէջ ու կու տան սարսուռ մը, խելացնոր վախ մը մեզի՝ մեզմէ։ Ողջերուն առթիւ, քրոնիկին սեւեռումները հարկադրաբար ազդուած էին լրագրական մեղքերէ։ Գերեզմաննոցի մը մէջ կեանքը չէզոք է ա՛լ ։ Ու կը կշռուի բարոյական իր արժէքով։ Իրարու ետեւէ կը բացուին շիրիմները։ Կը կանչուին պառկողները։ Կը բռնուին գրագէտին պիրկ մատներուն տակ անոնց կոկորդները, որպէսզի փսխեն իրենց գարշութիւնները։ Ու երբ այս գործողութիւնը կը կրկնուի տասնով, քսանով էջերու երկայնքին, միշտ ասելի պրկումին մէջ պահելու համար ու սարսափին մէջ, առանց տկարացման, առանց հռետորութեան (« Քարէ գիրքեր » անունով ուրիշ քրոնիկ մը նոյն նիւթին է նուիրուած), մենք կը հարցնենք ակամայ: « Ա՞յս է հայ գիւղը »։ Պատճառ չկայ տարակոյսի։ Գերեզմանատուն մը ամենէն արդար պատկերն է ընկերութեան մը։ Թլկատինցիին քրոնիկներուն մէջ ողջերուն չափ մեռելներն ալ նպաստ կը բերեն ժողովուրդի մը բարոյական հասկացողութեան արտահանումին։

գ. – Տիպարները, որոնք իրականին ու հնարովիին երջանիկ խառնուրդն են։ Թլկատինցին այն քիչ գրողներին է մեր մէջ, որոնք գրական խմորը մեծ ճարտարութեամբ կը գործածեն մարդեր կառուցանելու, արտաքնապէս լաւ յարդարուած, գոյնի ու կարկառի բոլոր հանգամանքներով։ Քանի մը բառ բառ են Զօհրապի մը համար, որպէսզի էջի մը կէսին իսկ հասակ առնէ ու դիմանայ մեր դէմ մարդ մը, փրցուած քու շրջապատէդ, իրաւ ու կենդանի։ Թլկատինցի այն ստեղծագործ ուժին կը միացնէ ուրիշ ալ առաքինութիւն։ Ասիկա այդ մարդոց հագցուած այն անզեղչելի մոյնքն է, բարոյական գոյնը, որով մարմինները կը գտնեն իրենց տեսակարար խտութիւնը, կշիռը։ Վէպ մը, թատերական կառոյց մը անշուշտ վայրեր են (milieu), ուր մարդու մը բոլոր կողմերը աստիճանաբար պարզուին, անձնական, միս ու ոսկոր դառնան, գործողութեան հոսանքներուն ընդմէջէն, ծեծուելով ու ծեծուելով։ Թլկատինցի պարտաւոր է քրոնիկի մը անձուկ շրջանակին մէջ կատարել այս կախարդական ալշիմին ։ Ու ան ա՛յն գրողն է, որուն գրչէն ինկած ամէն էակ կը դառնայ տիպար մը, այսինքն տախտակ մը որ կը պատմէ իր ծածկածէն շատ աւելին։ Թլկատինցին, այս գետնին վրայ, մեր մեծագոյն ստեղծագործն է։ Թէ այդ մարդերը իրենց ամբողջական յօրինուածութիւնը պիտի չկարենան ազատագրել ու պիտի չգտնեն իրենց երկրորդ կեանքին (որ արուեստինն է) սպասելի շքեղանքը, լիութիւնը, պայման մըն է, որ անկախ է տիպարին ստորոգելիներէն։ Թլկատինցիին մէջ արուեստագէտին անբաւարարութիւնը կարող էք պատասխանատու նկատել այս դժբախտութեան։ Քի՞չ են հայրերը, որոնց տղաքը իրենց ծնունդին շնորհները ըլլան փճացուցած, ընդդէմ իրենց ծնողքին խնամքին ու ակնկալութեանց։ Բայց չէք կրնար չհիանալ այդ մարդոց տիրական ամբողջութեան։ Յետոյ, կենդանի, յորդ, իրաւ անձնաւորութիւնները միշտ տիպարներ չեն։ Մեր քերթողներուն երգած հերոսները ո՛չ նուազ զօրաւոր անհատականութիւններ են, քան Թլկատինցիի վարժապետները, վարդապետները, փրոտները։ Բայց անոնք չեն ներկայացներ տիպարին ա՛յն անորակելի նկարագիրները, որոնցմով իրարմէ կը զանազանուին մարդոց տեսակները։ Թլկատինցին ուրեմն այն հեղինակն է, որ իր մարդերը կը հանդերձէ այս կարգի կողմերով, գիծերով։ Ասիկա արուեստի յաջողութիւն մըն ալ չէ իր մօտ, այլ տաղանդի իսկ կերպ։ Եւ ուշագրաւ պարագա՛յ, բոլոր այս դպրոցին մարդերը օժտուած են սա՛ յատկանիշներով։ Անգամ մը էջին վրայ դրուելէ ետք, անոնք կը պահեն իրենց անհատականութունները, կը դիմանան ժամանակի փոշիին ու կ՚անցնին իբրեւ ցեղային քանդակ։ Յետոյ, բոլորն ալ օժտուած են նոյն տիրականութեամբ։ Աւելի երկարաշունչ գործեր չեն նպաստեր այդ տիրականութեան։ Դպրոցական տրամախօսութեան մը մէջ երեւցող ու քանի մը տող բան ըսող կինը նոյն ուժգնութիւնը, ճշգրտութիւնը, վճռականութիւնը, շէնքը կը յայտնաբերէ, որքան արդար է, որ ընեն ատիկա « Էնդի դէմէն »ի Շարուր Աւագը, կամ՝ « Զալըմ տղայ »ին Հռոմիկը ։ Այնպէս որ տիպարի հարցը արուեստի հարց մը, գիտակցուած յարդարանք մը, գրագէտի մեծ պրկումով տիրապետուած իրացում մը չէ Թլկատինցիին մօտ։ Այս ճշդումը մեզ է առաջնորդէ մեծ հետեւանքի մը։ Բարոյական տարողութիւն մը, կանխամտածեալ ապացուցում է գրական փառասիրութիւններ, կարճ՝ իրապաշտ հանգանակով պահանջուած մարդկայնական, բարենորոգչական, ոճրապաշտ ձգտումներ չեն, որ այդ մարդուն գոյութիւնը պայմանեն, երաշխաւորեն։ Թլկատինցի բարոյախօսական կեցուածք մը կը ներէ իրեն, տալու համար իրենց դեր մը, տեղ մը, որոնք իր վարժապետի անձը հանէին անհրաժեշտ կարկառի։ Բայց այդքան [1] ։ Անոր տիպարները ուղղակի, անխառն մարդեր են, որոնք իբրեւ այս, կը գոհացնեն մեզ։ Չեմ գիտեր կա՞յ աւելի արդար դրուատիք մը գրագէտի մը արժէքէն քան սա՛ վկայութիւնը, երբ անիկա կու գայ ժամանակի բաւարար անջրպետէ մը վերջ, ընդմէջ այդ շրջանին, ուր սեւեռուեցան այդ մարդերը եւ այն մասին, ուր այդ մարդոց դիմագիծերը կրնան պահել համեմատական իմաստ մը, տարողութիւն մը։ Թլկատինցիի քրոնիկները ուրեմն կը դիմաւորեն արուեստի գործի մը խստագոյն մէկ պահանջը, երբ կը ծառայեն ընկերութեան որոշ խաւերը սեւեռած ըլլալու։ Այս հաստատումը իր բարձրագոյն իմաստը կ՚առնէ երբ, հոս տրուած էին նման, չ՚ապաւինիր գրական շնորհներու։ Երկրորդ հետեւա՛նքը այլապէս շահեկան է սակայն։ Քրոնիկներուն ժամանակաւոր փայլէն, կշիռէն այդ մարդոց վեր ըլլալն է ատիկա։ Ըսի, թէ դժուար էր այդ կարաւանէն զատել իրաւն ու հնարուածը: Ըսել կ՚ուզէի, թէ Թլկատինցիին մարդերը (քրոնիկներուն մէջ), պատկանելով հանդերձ որոշադրուած իրականութեան մը, զերծ էին ասոր հետեւանքներէն. այսինքն կը դիմանային այդ իրականութեան ընդդէմ, քանի որ կը պարունակէին իրենց մէջ անդրագոյն ալ տարրեր։ Ամէն անձ, այդ քրոնիկներուն մէջ, դար մը փորձառութիւն է առնուազն, չըսելու համար փորձանք։ Տարածեցէ՛ք այս վարկածը իր սահմանները մինչեւ։ Պիտի հասնինք ընդգրկումին, բանի մը, որ գրագէտի մը մեծագոյն դափնին կը կազմէ։ Թլկատինցին տուած է հայ գիւղացին, գէթ՝ իր ճանչցածը վճռական գծագրութեամբ մը ։ Ու այդ իսկ յաջողութեամբ՝ ան անցած է աւելի անդին, այս անգամ մեծ գրագէտի տուրքերով պայմանաւոր արդիւնքի մը, ընդհանրական, մնայուն հոգետարրերու արտահանումին։ Դէպի համաշխարհիկ տիպարները ճամբա՞յ։ Անիրաւութիւն պիտի ըլլար սպաննել փորձել Թլկատինցին նման պահանջով մը։ Միշտ աչքէ մի՛ հեռացնէք հայ գրականութիւնը, որ հայ ժողովուրդի ստեղծումն է։ Ու կեցէ՛ք յարգանքով յիշատակին առջեւ մարդու մը, որ քրոնիկի նման երրորդական, չորրորդական սեռի մը մէջ անգամ քրոնիկին սահմանն իսկ բռնաբարող արդիւնքներու է կանգած, դնելով ու այդ զաղփաղփուն կաղապարներուն մէջ մնայուն մարդեր։ ( Թատրոնին եւ վէպին մէջ տիպարներու հարցը դարձեալ պիտի զբաղեցնէ զիս)։

դ. – Արուեստի մասնայատկութիւնները: Թող ներուի ինծի գրագէտի համադրման մէջ անոր հիմնական առաքինութիւններէն մէկքանին գտած ըլլալ քրոնիկին մէջ։ Ունիմ իմ զօրաւոր պատճառները։ Թլկատինցիին վէպը ձգձգուած, մանուածապատ քրոնիկ մըն է գրեթէ, որ կը վտանգէ այս մարդուն սքանչելի սեղմութիւնը՝ աչքէ, արտայայտութենէ։ Անոր թատրոնը շատ մը` մեղքերով վիրաւոր է՝ ազատելու համար անոր գրական անձնաւորութիւնը. իբրեւ քանակ ալ, անիկա, քրոնիկը, զանցառելի ըլլալէ հեռու, ըսի թէ կէսէն աւելին կու տար անոր արդիւնքին։ Յետոյ, գաւառական իր պայմանները, մամուլէ գրական կենդանի գործունէութեան մը բարիքներէն իր անմասնութիւնը ուրիշ ազդակներ, որպէսզի գրողի մը մատչելի ամենէն բնական, դիւրին միջոց մը ըլլար վառարանը անոր մեծագոյն շնորհներուն։ Այս ամէնէն վերջ կ՚անցնեմ արագ վերլուծումի մը այն քանի մը մանրամասնութիւնները, որոնք իր մօտ միայն կարկառի ելան.

1. – Թլկատինցիի քրոնիկները ունին բնաշխարհեան համ մը, որ մեր գրողներին ոչ ոքի մօտ այդքան յստակ է, որքան իր։ « Պապիկ եւ թոռնիկ », « Թորոս աղբար », « Մանանայ », « Գիւղը », « Ցայգալոյս »էն որոշ հատուածներ, « Հայրենի ծխան », « Այգեկութք », « Խրճիթներէն խորհրդարան », « Տարօնի աշխարհ »էն որոշ էջեր այդ համը կը թելադրեն ընթերցողին, աւելի կամ նուազ ուժգնութեամբ, պայծառութեամբ։ Բայց ինչ որ Թլկատինցիի բացառիկ, առանձնայատուկ մէկ շնորհը կը մնայ, աղի, թթու, կծուաշ զուարթութի՛ւնը, օտար բառով մը humeur–ը, դժուար է հաստատել այդ գիրքերուն մէջ։ Ատիկա ո՛չ երգիծանքն է, ո՛չ քաշքշուքը, ո՛չ սրամտութիւնը, ո՛չ ալ է խոշոր, ժողովրդական ծաղրը, այլ միտքի վիճակ մը, սանկ բնական զեղում մը, որով կը չ՚ոգեւորին մարդերը, աշխարհը, հոգիները, բարքերը։ Մի՛ նեղէք, չարչարէք տարազը, զայն աւելի յստակ ընելու համար։ Թլկատինցին ինքն ալ անկարող պիտի ըլլար սահմանելու իր գրականութեան սա համը։ Ինծի համար բաւ է հաստատել, թե այդ համը կու գայ իր էջերէն, կը ստանայ ընդարձակ ալ իմաստ։ Թուրքերու դրական արտայայտութեան ամենէն յաջող երեսը անոնց խոշոր ծաղրն է հաւանաբար։ Անոնց լեզուն ընդունակ է ամենէն աւելի այս հասարակ գռեհկութիւնները մշակելու։ Զուր տեղը չէ, որ մեր ալ քոմիքը մեծ չափով ենթակայ ըլլայ այդ լեզուի թաքուն էսթեթիքին։ Յոյները սիրային թեթեւ երգերու մէջ կը դնեն իրենց կնիքը։ Գաղիական պայծառութիւնը, բանավարական, երկրաչափական ստուգութիւնը ուրիշ արտայայտութիւն մըն է ցեղին թաքուն հոգեդրութիւններէն։ Թլկատինցիին մէջ սա համով չարութիւնը, սա կծու, բայց չարիւնող, չխածնող կանաչութիւնը ցեղային զգայնութեան մասերէն մէկն է հաւանաբար ու ատով կանցնի գրագէտի մը սահմանափակ անձէն անդին։ Այդ գոլին ընդմէջէն Թլկատինցին կրցած է մեզի թելադրել անպարագիծ ալ ողբերգականը, որ դարձեալ ցեղին զգայնութեան հիմնական մէկ երեսը կազմեց։ Կ՚անցնին մեր առջեւէն բոլոր մեղքերը, ամենէն ահաւորները, ինչպէս ամենէն յիմարները. ու այդ գոլէն կիսաղօտ, մեղմացած մեր ժպիտը, առնուազն ներողամտութիւնը կ՚ապահովեն։ Անշուշտ այսպէս էր ստիպուած ապրելու մեր ցեղը, հազար ու աւելի տարիներ, իր հողերուն վրայ ուրիշներուն վայելքը մշակելու, մշտաւորելու անփառունակ դերով մը։ Ամէն օր իր տառապանքին անիւին կապուած, ան տեւելու գաղտնիքը գտեր էր այս կեցուածքին մէջ, կեանքը այսպէս ըմբռնելու, եղերականը չաճեցնելու, ու համի պատերը չարհամարհելու սա գիտութիւնը, իմ կարծիքով, մեծագոյն իրողութիւններէն է հայ հոգիին։ Ու անոր հաղորդակից մեր գրողներէն Թլկատինցին ա՛ն է, որ այդ զգացումը ամենէն պայծառ կերպով կը թելադրէ մեզի։ Դրէ՛ք այս մասնայատկութեան մօտիկ քաղցրութիւն, ներքին համեստութիւն, մեծ չափով երկնայնութիւն, ուրիշին հասնելու եւ ինքնաբուխ ընդառաջում, բարիքի ամուր յղացք ու դուք գտած կ՚ըլլաք հայ հոգիին խորագոյն հիմունքները։

2. – Ցամաքութիւն, որ չի գար աղքատութենէ զգայարանքներու։ Թլկատինցին յորդ, բառական միջոցներով իրագործուած պատկերներ տուած է, բաւականէն քիչ մը աւելի, որպէսզի նման կասկած մը արդարանար իր խառնուածքին առջեւ։ Բոլոր քրոնիկներուն մթնոլորտը կը մնայ անմիջականօրէն իրական։ Գրագէտը, երբ կը նետէ բառերը թուղթին, անոնց հետ մարմին առնելու ստիպուած տարրերը (հոգի, միտք, զգացում, պատկեր) չեն այլայլուիր, այլանար։ Ուղղակի կեանքին հետ, մէջ ըլլալու ապահովութիւն մը ճշմարիտ բարիք մըն է։ Այս հանգամանքը կրնայ թարգմանուիլ իբրեւ պակաս մը հռետորութեան, ժպիտի, չարչարանքի, որոնք մեր ամենէն զգաստ, ժուժկալ գրողներուն մօտ իսկ գոյ են որոշ չափով։ « Պանդուխտի կեանքէն » որակուած քրոնիկները իբրեւ նիւթ ու ոգի կը կանխեն Թլկատինցին։ Հրանդ կ՚աշխատի յուզել։ Լրագրողը իր մէջ կը զգաս, երբ կը թանձրացնէ գոյները, կը փրկէ լարերը իր զգայնութեան։ Թլկատինցին պարկեշտ է իր խորքին առջեւ։ Ահագին տրամներ, ահաւոր ողբերգութիւններ անիկա կը սահեցնէ մեր առջեւէն, առանց խռովքի։ Ու անիկա բարիք մըն է։ Գործողութեան որոշ մթերք մը այս ցամաքութիւնը կ՚ընէ հաճելի։ Պատահած բանը, որուն գնացքը կը հաւաքէ իր ճամբուն վրայ բոլոր օգտագործելի տպաւորութիւնները, իր փոքրութեան հակառակ, բաւ է քրոնիկը կանգուն պահելու։ Եւ սակայն, մեր մէջ չաճիր նեղ հետաքրքրութիւնը պատմումին, վասնզի անդին մեզի տրամադրուածը այնքան շահեկան է, որ չենք աճապարեր վախճանին հասնելու։ Ամէն մէկ տողը արժեւորել գիտնալը առանձին շնորհ մը թէեւ, բայց կը մնայ ենթակայ ժուժկալութեան, ցամաքութեան տուրքերուն։ Չունէ՞ր այս երկիրը խոր, ցնցող, յորդ պատեր։ Հայ գիւղը ճանչցող մը գիտէ՝ իր պատասխանը։ Նոյն ատեն, սակայն, այդ պատասխանը կը կաղապարուի միւս ալ իրականութեան վրայ։ Հայ գիւղին օրերը բեւեռային արեւով լուսաւորուած են յաճախ։  

3. – Հայեցիութիւն, որուն ամենէն պարկեշտ սահմանը արեւելահայ գրականութեան ընդհանուր նկարագիրն է, իր ամենէն յատկանշական տաղանդներուն ընդմէջէն ցոլացիկ։ Թլկատինցիի առիթով է, որ հրապարակ կը դրուի արեւմտահայ գրական ճիգը արժեզրկող վերագոյն իրողութիւնը։ Հարցը զբաղեցուցած է սերունդներ։ 1900–ի գաւառական գրագէտներու պայքարը ընդդէմ Պոլիսին, ասոր առաջին արտայայտութիւնն է կազմակերպուած ձեւով մը։ Վաղուան գրականութիւն յղացքը, դուք գիտէք, գրաքննական պարտադրանք մըն է, թանկագին պահանջ մը մաքսէն անցընելու, եթէ կը ներուի։ 1914–ին ուրիշ սերունդ մը, Մեհենականները կը կենան նոյն մտահոգութեանց ու պահանջներու առջեւ, երբ կը յայտարարեն գտնել հայ հոգին ։ Պատերազմէն վերջ ուրիշ տղաք նոյն տագնապը կ՚ապրին, իրենց գրականութիւնը ազատագրելու պոլսական մոյնքէն։ Վէճ, փոխադարձ յարձակում, անուանարկում (գրչապայքարը 1900–ի մարդոց), ակադեմական ճառեր (որոնցմէ նմոյշ մըն է Արշակ Չօպանեանի յառաջաբանին մէկ հատուածը Թլկատինցիի « Ամբողջական գործը »ին առջեւ)։ Փարիզեան հանդէսներու, բանախօսական գումարումներու նիւթ տուող ազգայինն ու համամարդկայինը արուեստին մէջ մէկ ու նոյն խնդրին նուիրուած լուսաբանման փորձեր են [2] ։ Թլկատինցին արուեստի շուրջ սնամէջ տեսութիւններ չպոռպռաց, ինչպէս ըրին ուրիշներ։ Ան հարցը լուծել ծրագրեց գործով։ Ու անոր ամբողջ գործին, բայց մասնաւորաբար քրոնիկին մէջ որ ամենէն պոլսականացած ձեւն է գրականութեան եւ հետեւաբար ամենէն աւելի հեռացածը՝ հարազատութեան դաշտէն է, որ երեւան կու գայ սա ազգային գոյնը [3] ։ Դիտել կու տամ, որ նիւթին ցեղայնութիւնը միշտ չի փրկեր գործը։ Ամենէն ապազգային գրողը՝ Պոլսոյ, Արփիարեա՛նն է հաւանաբար, թէեւ անոր վիպակները ըլլան հանուած մեր կեանքէն։ Ի՞նչ է սակայն սա ծփուն տարազին իսկական տարողութիւնը։ Ի՞նչ հիմնական առանձնացումներ (isolement) կը մնան մեր ձեռքը, երբ զայն ենթարկենք սպառիչ վերլուծման։ Իրողութիւն է, որ կէս դարէ ի վեր ծեծուող այս խնդիրը չէ նուաճուած, ինքզինք յանձնելու համար կարելի պարզութեամբ առածներու մէջ։ Ու ասիկա անոր համար թերեւս, որ արեւմտահայ գրականութիւնը կարծուածէն շատ աւելի խճող երեւոյթ մըն է, կազմաւորութիւն մը։ Անիրաւութիւն պիտի ըլլար ուրանալ ցեղային գոյն գործի մը, որ արդիւնքն է այս ցեղերէն մէկուն։ Չինացի մը չէ, որ պիտի գրէր « Երկու Մասիսներ » տրամախօսութիւնը (Ալիշան), բայց անոր « Եւայի հարսանիքը » կրնայինք փոխադրել ԺԷ. դար, ու զետեղել, թերեւս առանց ալ դժուարութեան, « Դրախտ կորուսեալ »ին մէջ (Միլտոն)։ Միտք բանի՞ն այս օրինակին։ Ա՛ն, որ նոյն գրագէտը երբեմն ազգային է, երբեմն ո՛չ: Ու երբ դիտողութիւնը տարածէք դէպի հաւաքականութիւն, պիտի տեսնէք, որ նոյն գրականութիւնը երբեմն ազգային է, երբեմն ոչ։ Թլկատինցիի քրոնիկները զերծ չեն նման թելադրանքներէ։ « Պիծակներուն ձայնը » որակուած կտորը օրինակ մըն է ա՛յս անգոյն, ընդհանուրով տարտամցած զգայարանքի մը։ Էջերը կը յաջորդեն էջերուն ու ձեր մտքին առջեւ ոչինչ կը յօրինուի։ Ատոր հակառակ՝ « Մօրս յիշատակին » քրոնիկը, հակառակ ձեւական խոր թերութեանց, անյարիր մասերուն, մանաւանդ բարբարոս լեզուին, մեր մէջ ամենէն որոշ անդրադարձը կը գտնէ, քանի որ ցեղային է, որ կրնամ ըսել, ամէն տղու յուշքն է իր մօրմէն: Այս երկու օրինակներուն հետ հարցը չի վերածուիր սակայն դրական յաջողուածքի մը։ Ու այս մարդկային պայմանը չենք կրնար արհամարհել։ Գիտէ՞ք, թէ « Պիծակներուն ձայնը »ին նման կտորներ որքան քիչ են Թլկատինցիէն մեզի ինկած վաստակին մէջ։– Հազիւ քանի մը հատ։ Ու գիտէ՞ք նոյն ատեն, թէ մնացեալ բոլոր քրոնիկները մեզ կը գրաւեն նոյն յուզումով, որով ողողուած է « Մօրս յիշատակին »ը։ Գրագէտէ մը յաջողուածք մը կը զարմացնէ միշտ անոր տաղանդով։ Ընթերցողը [4], այսինքն՝ գրագէտէն դուրսը զօրաւոր վկայութիւն մըն է, բայց ոչ աժան հոգեբանութեամբ մը գրական համբաւներ յօրինող զանգուածը։ ... Ամփոփելով սա վերլուծումը, կը կենամ քանի մը փաստերու առջեւ, որոնք Թլկատինցիին քրոնիկները կ՚ընեն ամենէն հարազատ վկայութիւնը ծանօթ ընկերութեան մը նոյնքան ծանօթ մէկ վայրկեանին։ Եթէ տրտմութիւնը, գլխէն զարնուած ըլլալու complexe մը, իրարու հացին մէջ աչք ունենալու փոքրութիւն մը, իրար չհանդուրժելու արարքին մէջ կործանարար յամառութիւն մը, նենգութիւն, խորամանկութիւն, մեղքի մէջ հեշտանալը, օտարին հմայքին ենթարկուիլը, ներքին շահագործումը, զգացական սանձազերծութիւնը, ճակատագրապաշտութիւնը, ասիացիութիւնը, մոլութիւններու մէջ ինքզինքը դիւր զգալու թանձրութիւն մը տարազներ են, որոնք ձեր մտքին մէջ կը մնան իբրեւ արդիւնք ձեր ընթերցումին, այս քրոնիկներէն, կրնաք վստահ ըլլալ, որ այդ ամէնը նոյնութեամբ իրական են նաեւ այս ժողովուրդին այն զանգուածներուն, որոնք դատապարտուեր են ապրելու այդ պայմաններուն մուրճին տակ։ Ու այս իսկ մտածումով հայեցիութիւնը կը դառնայ հոմանիշ ընդհանրութեան մը ապրումներու, զգայնութեան, հակազդեցութեանց, կեանքին ծուղակը նետուած մեր ջիղերուն։ Միւս կողմէ, թէեւ պարզսրտութիւնը, տառապանքին մէջ ինքզինքը պահել կրնալու քաջութիւնը, ունեցած պատառէն չունեցողին մատուցումը, իրարու ցաւին ընկեր զգալու պարզամտութիւնը, աշխարհի իրերուն ճնշումէն ինքզինք ազատագրելու հզօր կամք մը, գութ, բարիքին զգայարանքը, մութ, թեթեւ, աղօտ հաճոյքին մէջ իսկ կեանքի կայծ մը դնելու միամտութիւնը, հաւատքը, որ նախանիւթն է այդ հոգիներուն, երկինքը, որ գերագոյն սփոփանքն է զրկանքի բոլոր զոհերուն, քանի մը նեղ մտածումներ, գիւղի ուղեղներուն պարունակովը, որոնք սակայն ամբողջ իմաստասիրութիւնն են զանգուածներուն, տարազներ են, որոնք նմանապէս կը կերպաւորուին ձեր միտքին մէջ, երբ կ՚աւարտէք այս քրոնիկները, կրնաք վստահ ըլլալ, որ ցեղային ստորոգելիներու ամբողջ ամբոխ մը ունիք ձեզի հետ։ Ժխտական ու դրական յատկանիշներու սա շարանը կարող էի երկարաձգել։ Գիտցէք, թէ այս յատկանիշները լաւագոյն կարկառով, պայծառութեամբ, խոր գիծերով տուող գրագէտը Թլկատինցին է մեր մէջ։ Ու հոս է լուծումը առեղծուածին։ Ան այդ ամէնը ընելու համար չէ գտած պերճ, անթերի, փաղփուն կաղապարներ։ Բայց ոչ ալ խոշոր, յանդուգն, մեծ չափով գրական, որով եւ սին տարազներ դարբնած է իր դիտողութիւնները վերամբարձ բաներու նման միամիտներու մտածման մատուցանելու [5] ։

4. – Տեղական գոյն, որ իրապաշտներու հաստատ պահանջը չըլլայ սակայն։ Թլկատինցին ճշմարիտ գրագէտ մըն է։ Ատոր փաստը կայ իր « Գիւղ »ին մէջ (նամակ կամ ուսումնասիրութիւն), որ հայ գրականութեան մէջ բացառիկ գլուխ մըն է լայն, թեթեւ, արթուն, բայց ամբողջ ալ ուսումնասիրումի։ Տեղական գոյնը ան կը ճարէ ո՛չ ուրիշներու նման արտաքին աշխարհէ (Խարբերդի դաշտը ուրիշ բան չտուաւ), այլ թեւաւոր այն աշխարհէն, որ մարդոց բառերն են։ Միայն չմոռնալ թատերագիրը, որ զօրութենապէս գոյ է այդ մարդուն մէջ։ Ու թատերագիրը իր արուեստին մէջ ենթակայ է սա է ստիպողութեան – ան պիտի առնէ մարդերը այնքան իրաւ, որքան սեպհական գոյնով մը տարբերացուած շրջապատէն, որ ասոնք դառնան կեանքին հետքովը պտտող, գործող իրականութիւններ։ Ու մարդէ մարդ տարբերացումը ենթակայ է դարձեալ մոյնքի, շարժումներու, մտայնական, ձայնական մասնաւորութիւններու։ Քրոնիկ մը Թլկատինցիին մէջ շատ մը բան է ու մէկ բան նոյն ատեն։ Ո՛րը որ կ՚ուզէք առէք անոնցմէ։ Հոն միշտ յատակ մը կայ, որուն վրայ խարսխուած են մարդերը։ Գիւղ, քաղաք, փողոց, ժամու բակ, ներս, արտ, պարտէզ – բոլորն ալ օր մը ապրուած, օր մը մեր զգայարանքներով սեւեռուած տեղի փշրանքներ են ու իբր այդ կը վայելեն գոյներու ճշդութիւն մը, իրաւութիւն մը, մտերմութիւն մը, որ կը հրապուրէ մեզ։ Թող Ռ. Զարդարեան այդ գիւղէն պատկեր մը շինէ (« Անյօդ գեղգեղանքներ », « Կարօտներ », եւայլն), դուք պիտի չնեղուիք այդ տեղերը իրարու հետ փոխանակելէ։ Ու հոս է ահա հարցին ամենէն կնճռոտ կողմը։ Իմ ինչո՞ւս պէտք, որ Զարդարեանի մօտ սքանչելի առատութեամբ գոյներու վառ, շլացուցիչ հանդէս մըն է արտ մը, դաշտ մը, բլուրի մը կողին թառած այգին։ Իմ ինչո՞ւս պէտք, որ ծառերը հոն իրենց ճիւղերը խոնարհեցնեն հրեշտակային զոյգերու համբոյրին։ Այդ ամէնը բանաստեղծօրէն սեւեռուած նկարագրում մըն է, բայց ո՛չ աւելի, առնուազն՝ ո՛չ իրաւ։ Թլկատինցին պիտի ըլլայ ժլատ։ Պիտի չտայ շողանք ու ծփանք։ Բայց պիտի տայ պատկերներ, որոնք կեանքին, իրաւին շաղովը, զովութեամբը, թարմութեամբը պիտի հասնին ինծի։ Ու իրական գոյնը միշտ ժուժկալ է ինքնին։ Տեղական գոյնը՝ մէկ ուրիշ անունը իրականին: Բայց ահա աւելին։ Երբ այդ գոյները մենք փնտռենք մարդոց վրայ, արդէն պիտի զգանք քիչիկ մր դժուարութիւն։ Վասնզի հոս չեն բաւեր նկարագրող տուրքեր, դիտողութիւն եւ սրութիւն աչքի։ Հոս մենք պարտաւոր ենք մեր մարդերուն զանազանութիւնը ճարել, անոնց իսկ պայմաններէն, որոնք կը վերածուին ամենախոր, ամանաuտոյգ ճանաչման հարկի մը, եթէ ձրի վերագրումներ չեն ուզեր մնալ։ Ուրեմն աւելորդ, նոյնիսկ վնասակար՝ մարդեր յօրինելու – շքեղ եղանակը, որուն նմոյշը կ՚առնեմ՝ միշտ Զարդարեանէն։ « Ով որ սուլթան մը ունի իր հոգիին մէջ »ի տէրվիշը մեզ չի նուաճեր, հակառակ զինքը յօրինել ձգտող գոյներուն շքեղութեան, ի զօրութեան, բայց « Բուիկ տէտէն » (Թլկատինցի), կամ Կով Առաքել (Զարդարեան, « Տան սէր ») կը տիրեն մեր բոլոր դժուարահաճութիւնները, վասնզի կու գան իրականութենէ ։ Տեղական գո՛յնը, տակաւին, մտայնութիւններու վրա՛յ ալ, Թլկատինցիի մարդոց խորհելու, եզրակացնելու, դատելու կերպերը կը պահուին սա մասնաւոր հարազատութեան մէջ։ Տիալոկը ո՛չ մէկ տեղ կեղծ է Թլկատինցիի մօտ, նոյնիսկ հոն, ուր կացութիւնը առնուազն անպաշտպանելի էր [6] ։ Ու բարոյական աշխարհին վրայ ալ ինքզինքը տարածող սա ինքնատպութիւնը (որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ տեղական գոյնը, ընդհանրացած) պատճառ՝ որպէսզի ամբողջ գործին տժգունութիւնը, իմաստէ նիհարութիւնը, յօրինուածքի նուազումները, լեզուական տաժանքը անզօր մնան զայն տապալելու։

* * *

Թլկատինցիի քրոնիկները, ըսի մուտքին, իբր կաղապար առանձին յօրինումներ են։ Անոնք կեանքէն կը մեկնին անշուշտ, մարդեր կ՚ընդօրինակեն, որոնք պատկաներ են այդ կեանքին, վաւերագրական ստուգութեամբ, դէպքեր կը պատմեն, որոնց մասին լսած են քիչ մը այդ գիւղերը, այդ քաղաքը։ Բայց ենթարկուեր են անոնք նոյն ձեւազեղծման, որուն իրաւունքը ունի ամէն արուեստագէտ երբ կ՚առնէ կեանքի իր շրջապատէն կամ հեռուներէն, զայն ենթարկելու համար իր խառնուածքին բիւրեղացնող հեղումներուն։ Վէպը ուրիշ բան չէ։ Թլկատինցին այս իրաւունքն է, որ գործածած է հում նիւթին վրայ։ Անոր եւ ո՛չ մէկ քրոնիկը ազատ է սա կամաւոր ձեւափոխումէն։ Այս քրոնիկները կեանքի պատառիկներ են (tranches de vie) կամ վիպակներ։ Այնպէս որ քննադատը շփոթութեան մէջ կը զգայ ինքզինք զանազանելու բուն իսկ ստեղծագործուած կտորները անոնցմէ, որոնք օրուան իրականութեանց անդրադարձումները եղան [7] ։