Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Է հատոր

Դ. ԱՐՈՒԵՍՏԸ

Գործին այս արժեւորումը պակաս պիտի մնար, եթէ շատ իրաւ, շատ սուր դատաստան մը, որուն համեմատ Սուրէն Պարթեւեան կը ներկայանար գրեթէ քառորդ մը դար արեւմտահայ արձակին մեծագոյն գործաւորներէն մէկը։ Վրիպած գործի մը դիմաց ոճի, գրագէտը յօրինող տուրքերու ուսումնասիրութիւն մը անհեթեթ է անշուշտ։ Բայց ի՞նչը չէր անհեթեթ այս մարդուն մօտ, որպէսզի չըլլային գրագէտի իր տուրքերը։

Կը կենամ virtueuse–ի իր համբաւին դիմաց, ատենի մը համար պարպելով միտքս չարաչուք կասկածէն, որ կը բարձրանայ ամէն անգամ, երբ փորձենք գիրը զատել միսէն։

Սուրէն Պարթեւեանի ֆրազը ունի թերութիւնները

ա. – հռետորութեան,

բ. – փչումին,

գ. – զանցումին,

դ. – զարդին,

ե. – կեղծիքին,

զ. – կուտակումին

է. – բռնազբօսումին,

ը. – սատիզմին։

Այս մեղադրանքներէն մէկ քանին իսկ բաւ են գրագէտ մը ընդ միշտ տապալելու։ Բայց ահա տարօրինակը։ Ասոնք ամէնը չեն կրնար հերքել Պարթեւեանի մօտ գրելու գիտութեան վարպետի մը անոր վարկը, վասնզի նոյն այդ ֆրազը ունի

ա. – ուժգնութիւն,

բ. – յանդգնութիւն,

գ. – անգթութիւն,

դ. – գոյն ու արիւն,

ե. – ոսկոր ու միս,

զ. – անտիպ, անլուր շողիւններ:

1. – իմաստէ,

2. – զգայութենէ,

3. – համէ,

4. – կիրքէ,

5. – միամիտ պատրանքէ

է. – կորով ու ջիղ,

ը. – ամրութիւն,

թ. – ճշգրտութիւն,

ժ. – համադրական հզօր առնութիւն,

ժա. – կրակ, աւիւն, իրաւ հաղորդականութիւն,

ժբ. – սեպհական կշռոյթ։

Թեր ու դէմ սա կշիռը ապացուցանելու համար պիտի դիմեմ Պարթեւեանին։ Ընթերցողին կը մնայ աշխատանքը կշիռը իրագործելու.

 

«... Երուանդ Օտեանը իր քիթին չափ մեծ Մ. ով միջակ մըն է։ … Բաւական տաղանդաւոր հտպիտ մը, ամբոխի զուարճարար մը։ Երուանդ Օտեան երբեք հեգնող մը չէ եղած, այլ հասարակ սրամիտ մը... ։ Թող չելլայ յաւակնիլ, թէ բաղդատութեան եզր մը կարելի է իրեն եւ Զօհրապի պէս գրողներու միջեւ: ... Ես պատուական տղաքները կը ճանչնամ, որոնք հազիւ կարդալ գիտեն, բայց որոնք ամբողջ օրը դատելէ վերջ իրիկուան երբ « Նոր կեանք »ի ու « Անահիտ »ի նոր թիւ մը կը բանան ու իր անունը չեն գտներ՝ մէկդի կը նետեն թերթը՝ «Էh, նալլէթ, կինէ Օտեան չկայ» մրմնջելով։ Ասիկա չի՞ բառեր իրեն»։ («Խարազան», էջ 37–38)։

 

«... Ա. Չօպանեան միջակօրէն ուշիմ ու պէտք եղածին չափ իմաստակ՝ կը ճարտարուի շահեկան ըլլալ ու իր հայ (կամաւոր !) տարագիրի հանգամանքը օգտակարապէս կը շահագործէ։ Չպիտի ըսեմ այն ճակատագրական ու անողոք անպատեհութիւնը, զոր կը ստեղծէ այդ խեղճ տղուն իր ողբալի ֆիզիքը եւ որ կը ստիպէ զինքը հակակրելի, անհանդուրժելի ըլլալ որեւէ օտար հպումի։ Հակառակ ֆրանսացի զուարթ ֆիւմիսթ ին որ՝ սերունդ մը խնդացնելու ազնուական փառասիրութեամբ՝ անցեալ ձմեռ, գաւառական թերթի մը մէջ համակրելի ու նոյնիսկ ... «վայելչահասա՜կ» գտաւ զայն, հակառակ այս դիւային կատակին « Անահիտ »ի յաղթական թարգմանութեանը՝ այդ ճղճիմ, ճիւճէ ու շեշտօրէն սեմական դիմագծութեամբ դատապարտուած տղան մեր ցեղային տիպարը ազդուօրէն ներկայացնելու համար պէտք եղած ֆիզիքական յատկութիւններէն ցաւագինօրէն զուրկ է»։ («Խարազան», էջ 14)։

 

«... Զօհրապ, զմայլելի նրբութեամբ ու ապրած, գիտցող մարդու վրդովիչ ու խորունկ զգայնութեամբ գրող մը, որ հայերէն լեզուով հրաշալի նորավէպերը ստորագրեց, … գրեթէ հրճուանքով Պոլսոյ գրական օրագրութեան էլ մեծկակ, անմոռանալի կաֆերը ըրաւ քննադատական՝ միշտ սիրուն դարձուած` բայց սխրալի անբաւականութեամբ յղացուած յօդուածներով։ Ու նոր տղաքը, որ իմաստութիւնը չեն ներեր փութկոտութեամբ՝ քիչ մը սրտմտեցան իրեն դէմ։ Ասիկա աւելի շեշտուեցաւ վերջին տարիներուն, Պոլսոյ թերթերուն մէջ՝ իր – այնքան զգլխիչօրէն տպագրական խնամքով մը – ստորագրած առաջնորդող յօդուածներովը, որոնց առաւել կամ նուազ սիրուն ձեւը չի կրնար ծածկել իր մտքին չըլլալիք պարապը»։ («Խարազան», էջ 48)։

 

«Լոնտոն հասնելուս, այլանդակ ու արգաւանդ ամիս մը ապրեցայ շահախնդիր կարեկցութիւններու, քրիստոնեական կեղծիքի, միսթիքական գռեհիկ կապկութիւններու անբանացնող միջավայրի մը մէջ։ Գերերջանիկ երէցներու, աւելի կամ նուազ վաւերական պատուելիներու, մարդորսութեան շիլ միջնորդներու, հաւատքի ընչաքաղց մանրավաճառներու, ցաւագար ու բարեկեցիկ երիտասարդներու, մոլեռանդ ու ցամքած կնիկներու, կրօնական՝ անընբռնելի յարանուանութեանց խանդավառ ներկայացուցիչներու – տխմարութեան անպատում ուխտաւորներու ընկերութեան մը մէջ էի։

Ամբողջ «գործը շտկած» աշխարհ մը հաւատացեալներու – այնքան լայնօրէն վարձատրուած իրենց հաւատքին փոխարէն – որոնք նիւթական իրենց ապահովութեանը մէջ հաստախարիսխ, միակ ու տիրական մտահոգութիւնը կը մատնէին միշտ աւելի ջերմեռանդ, միշտ աւելի սրբակրօն, միշտ աւելի սրբագործ երեւալու իրարու – սուրբ մեղսակիցնե՛ր ու քիչ մըն ալ հարկաւ Անոր որ վերն էր:

– Տէ՜րը...

Տիրոջը տարամերժ ու բռնի յաճախանքն էր ասիկա: Ան աղբիւրը, ապաւէնը, ամէն օրուան հացը, վայելքը, ծոցի կնիկը, ուիսքին ու սոտան, պէյքընն ու ռոզ–պիֆը...

– Տէ՜րը...

Իրենց շրթունքէն անպակաս, իրենց ամէն մէկ շարժումին ընկերացող, իրենց տժգոյն ու անիմաստ գոյութիւնը կէտկիտող յաւիտենական, անխուսափելի բառն էր ասիկա: Ու այս մարդիկը կը շարԺէին, կը խօսէին, կ՚ուտէին, կը շնչէին, կ՚ապրէին Տէրոջը անունով։

Օ՜, բողոքական կրօնքի այս խանութպաններուն չարաշահութեան կեանքին ըմբոստացնող, նողկալի խժռտուքը»։ («Տէրը», («Քայքայում», էջ 39 )։)

 

Կը խորհիմ, թէ ընթերցողը այս նմոյշներուն մէջ, առանց դժուարութեան, պիտի հաստատէ ոչ միայն մարդ մը, կիրք մը, խառնուածք մը, կրակ մը, որոնց համախառնուրդը խմորն է ամէն վաւերական գրագէտի, այլեւ մէկը խօսքի այն կախարդներէն, որոնք հրաշալի կարողութիւնը կը տիրապետեն բառերով վարելու սա մեր աշխարհը։ Տեսածը ամենէն ուժգին, ամփոփ տարազով տալու սա տուրքը քիչիկ մը իրապաշտներուն ընտանի եղանակը թերեւս կը յիշեցնէ (զուր տեղը չէ իր պաշտամունքը Լեւոն Բաշալեանի հանդէպ), բայց իսկոյն կը զատուի, ըլլալու համար պերճ ու ամբարտաւան, չափազանցուած պարսաւը, որ ճշմարիտ գրականութեան բոլոր աւիւնը ունի Պարթեւեանի գրչին տակ։ Կը խորհիմ դարձեալ, որ այս շնորհներն էին, որ լաստակերտեցին անոր համբաւը, առաջին երիտասարդութեան օրերէն իսկ։ Ու դարձեալ անոնք են, որ պիտի դիմանան տարիքին խոնարհումին ընդդէմ, ու պիտի ջանան փրկել պարպուող գրագէտին բառամարտութիւնները։ Այս ոճը ահա, իր բոլոր ախորժակներուն վրայ, իր անզգամ ապրողի լերկ, ապաբարոյ զզուանքին մէջէն, իր կործանարար յափշտակութեանց ու անսանձ կիրքերուն գռիչներն ի վաը, պիտի տառապի, պիտի միջամտէ մեղմելու, առնուազն հրէշայնութիւնը հերքելու սա մարդուն։ Ու ասիկա մեծ գրագէտի մը ոճն է։

 

«... Ո՜վ անխիղճ Իհսան Ֆիքրի, ո՜վ ամենէն անարգն Ատանայի տաճիկներուն, զի գաղափարի ալ դաւաճան, դո՛ւն, որ դեռ քանի մը ամիս առաջ, հայերուն Յուդայի համբոյրներ տալով՝ անոնց հետ եղբայրաբար Ատանայի անիծապարտ վալին կ՚ամբաստանէիր թերթիդ մէջ իբրեւ Իսթիպտարի ու Եըլտըզի ստորնագոյն արարած, ինչպէ՞ս կրցար, դո՛ւն, ո՜վ զազրելի դրուժան, ինչպէ՞ս կրնար ձեռք ձեռքի տալ անոր հետ հայուն մուխը մարելու համար, եւ հիմա անոր գովքը կ՚երգես սինիքօրէն, ինչպէ՞ս լեզուդ փոխեցիր, ինչպէ՞ս կրցար մոռնալ այս երկրին մէջ հայուն եղած զրկանքներուն, հասցուած զուլումներուն վրայ քու երէկուան բոզ լացերդ միեւնոյն կեղտոտ քուրջիդ մէջ, որ հայուն արիւնին ու աւերին վրայ իբրեւ դրօշակ տնկեր ես հիմա ... Ու դո՞ւն էիր, ո՜վ ծախուած ու անմիտ Ֆիքրի, որ «ապստամբութեան» մասալիդ դղրդագին սնանկութենէն վերջ՝ եղեռնահրաւէր ձափռտունքներովդ պիտի ողբայիր «սխալը» միամիտ ու անհեռատես «քիւրտ»երուն, որոնք հայոց տուները այրելով եւայլն... »։ . ( «Կիլիկեան արհաիրքը», էջ 64)։

 

«... Արարա… հո՛ն էր, որ աշխարհի զօրաւորները առաջին անգամ կշռեցին ամբողջ ամեհութիւնը հայ անձնուրաց կորովին, հոն էր որ անոնք միանգամ ընդմիշտ հաւաստացին անմահութեանը մեր ցեղին, հոն էր, վերջապէս, որ անոնք հայ կամքին անզսպելի խոյանքին առջեւ զմայլահար, բռնադատուեցան մեր խաչուած, դաւաճանուած, արիւնլուայ իրաւունքին հատուցման պարտքը կնքելու»։ («Արարա», էջ 1–2)։

 

Ու չի փակուիր շարքը սա մէջբերումներուն պարզ այն պատճառով, որ գիրքեր լման գրուած են այս մտահոգութեամբ։ Իրաւ է, թէ 1900-1910–ը բռնադրեալ ու շրջուած ռոմանթիզմը վերազարթնում մըն էր, քանի որ մեր պայքարին մէջ մեզ բազմապատկելու պահանջը ահաւոր էր, որքան ստիպողական։ Ու այդ իսկ պատճառներով սա ոճը շահեցաւ իր հռչակը։ Բռնազբօսութիւն, խօսքի, խորքի, կեցուածքի, յղացման գործադրումը սակայն ըլլար սքօղուած գրագէտին անառարկելի ինքնատպութեամբը, ուժովը։ Հռետորութիւն, մասնաւոր զգայնութեան, արտայայտման, ցոյցի, աղմուկի, չըսելու համար շրջուած շանթաժի որ պաշտպանուէր նիւթէն [1] որքան գրողէն։ Անմարդկայնութիւն, այսինքն անցնիլ սահմանէն, որ այնքան կը սրտաբեկէ մեզ որքան աւելորդ հպարտութիւնը, գովքը, ոխորտանքը։ Ու հարցը կը բարդանայ անով, որ այս ամէնը մէկ ու նոյն մարդուն մէջ։ Որքա՛ն զարմանանք, քիչ է դարձեալ սա արդիւնքին առջեւ։ Ինչպէ՞ս վաւերական, ազնուազգի, այնքան միս ու ոսկոր գրագէտ մը կրնայ հաշտ ապրիլ, լարախաղացի, առնուազն բառախաղացի մը հետ, որ գրած է « Անմահ բոցը », « Արարա »ն, « Ձայնը հընչեց »ը։ Եւ սակայն իրականութիւնը վեր է մեր զարմանքէն։ Ու անօգուտ չէ փորձը այս առեղծուածը մօտէն քննելու։

« Ձայնը հնչեց » ամենէն երկարաշունչ վիպակ մըն է 232 էջնոց (գիտէք անոր բեմի յարմարումն ալ)։ 1915–ի բախտորոշ օրերէն սեւեռման փորձեր [2] չեն պակսած մեր գրականութեան մէջ։ Պարթեւեան այդ թուականին Եգիպտոս է։ Ընդհանուր խռովքին, մեծ յոյսերու եւ անհուն կսկիծին (կատարուելու վրայ էր հայկական համատարած տարագրութիւնը, իր հետ իրագործելով մարդերու պատմութեան մէջ անլուր ոճրապատում մը) ընդմէջէն, ուրիշներու նուիրաբերման, խանդին առջեւ, Պարթեւեան կը ձեռնարկէ պրակով մասնակցիլ ընդհանուր հանդէսին։ Ինչ տրտմութի՛ւն, մատուծումն իսկ, երբ դիտուի՝ իր ճշմարիտ պատկերին տակ։ « Ձայնը հնչեց »ը անհատական ձեռնարկ մըն է, բայց կը հետապնդէ անազնիւ շահադիտութիւնը [3] աղէտին, պրակովի։ Թուղթի, մամուլի աշխատաւոր մըն է, նեղը մնացած, գործազուրկ բանուոր մը, որ իր ստորագրութեան վարձին չարաշահութիւնը կը մտադրէ անլուր այլուրութեամբ մը ինք իրմէ։ Չեմ խօսիր ոճէն, որ յոռեգոյն Պարթեւեանի մը պատկերը կը կրկնէ կսկծալի հարազատութեամբ մը։ « Ձայնը հնչեց »ը նոյնիսկ իր յատակագծային տարողութեանը մէջ, կ՚ենթադրէ իրարմէ աւելի բարդ, ընդարձակ սեւեռումներ, պրպտում, ստուգում, հաւասարակշռումի մեծ պրկումներ։ Այս ցեղին դարաւոր պատմութիւնը ակօսող ամենէն հզօր խռովքները կ՚եռան մեր հողերուն վրայ։ Ու կը գործադրուի նոր դարերու ամենէն մեծ եղեռնը։ Ու պատերազմը – այսինքն այն պատեհութիւնը, որ մահուան հետ ճակատելու արարքը մեկ անգամ մըն ալ կը դարձնէ մեր պապերուն եղերականութեան, մեզմէ առնելու 5-6 դարերու գերութեան ամբողջ շարաւանքը, տալով մեր ձեռքը գործիքը, որով մենք պաշտպանէինք մեր մարդութիւնը։ Ասոնք արարքներ են, որոնք կրնան մեզ բիւրապատկել։ Ու հեղինակ մը այս ամէնուն դէմ, առնուազն պարտքին տակն է լրջութեան, իր մէջ ու իր գործին վրայ: Պարթեւեան թուրքերու շուքին կը ձեռնարկէ Արարատեան աշխարհ մը լաստակերտել։ Ու պիտի կատարէ բանակային շարժումներ, որոնք շուքն իսկ չըլլան իրականութեան։ Յետոյ, այդ շարժումները կարօտ են մարդերու։ « Ձայնը հնչեց »ի սպայակոյտը Պարթեւեան կազմած է հոս ու հոն հանդիպուած նմոյշներու վրայ, որոնք մականունով միայն կը յիշեցնեն արեւելահայը. կուսակցական հակամարտութիւններէ ու րաֆֆիական թերթօններէ իր մտքին կառչած ծուէններ, բոլորն ալ փշրանք միայն մնացած։ Բագարատ իշխանը, որ իբրեւ զօրավար պատմութեան էջերէն կը մըտնէ, բռնացող յղացք մըն է, հիմնովին կեղծ։ Պարթեւեան չէ խղճահարած զայն յօրինելու ատեն դիզելու անոր վրայ իր սատիք երեւակայութեան գայթումները եւ տալու մարդու մը, որպէսզի խաբուի իր կնոջմէն, հեղինակին հաշւոյն անշուշտ։ Սոնան, կինը, ուրիշ անիրականութիւն։ Այս տրտմութիւնը գունաւորելու համար, արկածախնդրական ուրիշ սէր մը բժիշկ գործիչի մը դէմ, որուն գործերը Պարթեւեան ճարած է թերեւս իրմէն։ Ու աղջիկներ, որոնք կամաւոր կը գրուին, իրենց տարազը առնացնելով ու կը խաբեն շրջապատը։ Ու չէ տառապած զանոնք նետելու իրարու անծանօթ գործողութեանց յորձանքի մը մէջ։ Տիպարներու սա թափթփվածութիւնը, անիրականութիւնը միակ պատճառը չէ անշուշտ գիրքին կորանքին։ Գիրքը կը տառապի՝

ա. – Թերթօնային, աճպարարական, առնուազն ռոմանթիք գործողութեամբ մը, որ բոլոր truc–ները քիչ կը գտնէ ու իրողութիւնները այնպէս մը կը դասաւորէ, որ անօգուտ, չպահանջուած զոհողութիւններու սիրոյն, Տիկին Բագարատ իբրեւ լրտեսուհի կը ջանայ թափանցել գերման շարքերէն ներս ու կ՚իյնայ դերի, որպէսզի հեղինակին ճարէ մէկը այն տեսարաններէն, ուր սատիզմը, հեշտախտը, պոռնկագրութիւնը կը մրցին իրարու հետ անկարելի պատկերներու շարքի մը վրայով։ Այս ամէնը, հանդուրժելի Սմբատ Բիւրատի մը գրչին տակ, Սուրեն Պարթեւեանի մօտ կը դառնան ծանրօրէն վիրաւորիչ, կը վտանգեն գուցէ անոր իրաւունքը գրականութեան պատմութեան մէջ արդար իր տեղին [4] ։

բ. – Հոգեբանութեան անդարման պակասէն ։ Այդ արարքներու, իրողութեանց, տարերային շարժումներուն կրկնութիւնն է հոգեբանութիւնը հողեղէն կրկէսին վրայ։ Այսինքն՝ վէպը կը հպատակի նոյն օրէնքին, որ կեանքին պայմանը կը մնայ քիչ մը ամէն տեղ, ամենէն շատ ստեղծագործ աշխատանքին վրայ վէպին ու թատրոնին համար։ Բառէն ( հոգեբանութիւն ) կը զեղչեմ զուգորդօրէն ներկայացող շատ մը պահանջներ (եւրոպական գործերով ծանօթ ու իրենք զիրենք պարտադրած) ու կը գոհանամ այն միջակ իսկ յաջողութեամբ, որ կը պաշտպանէ, օրինակի մը համար, Շիրվանզատէի վիպակներուն եւ թատերական երկերուն միջին շահեկանութիւնը, երբ արեւելահայ գրագէտին մարդերը կը խօսին, կը գործեն, միշտ համաձայն մնալով իրենց տիրական նկարագիրներուն եւ կ՚ապահովեն իրենց պատկերներուն (թուղթի վրայի կենդանութիւնը իրենց անձնաւորութեան։ Այսքան պզտիկ, հոգեկան շահեկանութիւն մը դառնօրէն պակսած է Պարթեւեանի, որ, երբ կը մտնէ ուրիշ, իրաւ, ընկեր մարդերը խարանելու դերին մէջ, ինքնաբերաբար երեւան կը հանէ անհուն շահեկանութիւն։ Պարթեւեան ուրիշներու վրայ լրջօրէն մտածելու անզիջող մարդը եղաւ։ Ի վերջոյ, մեծ պատերազմին մէջ որքան ներհակ շահեր, որքան իրարու անծանօթ ջղային դրութիւններ դէմ դէմի եկան, ռուս, գերման, թուրք, հոգեբանութեամբ գէթ չեն փորձուած մեր վէպին մէջ։ Պարթեւեան չէ իսկ զիջած պարկեշտ ջանքին, արիւնի, կրակի, անձնուրաց քաջութեան քանի մը փոքրածիր պահեր յօրինելու:

գ. – Բարքերէ։ Տիպարներու կեղծիքը գլխաւորաբար ծնունդ է բարքերու անբաւարար ծանօթութեան։ Վէպը, ամէն տեսակի բարքերէ առանց պաշտպանուելու, կը դառնայ չափազանց դժուար, եթէ ոչ անկարելի կառուցում։ Կ՚աւելցնեմ, որ գիրքին վրիպանքը հակակշռող մեծագոյն բարիքը պիտի ըլլար բարքի մթերքը, եթէ երբեք Պարթեւեան ուշադիր եղած ըլլար անոր։ Ատիկա գիտենք իր միւս վիպակներէն։ « Քայքայում »ին կառուցման մեղքերը գրեթե չենք զզար, վասնզի անոր պատմուածքներէն ամէն մէկը մեր ու օտար բարքերէն մէկ–մ էլ փոքրադիր տախտակներ կը փրկեն։ Օտարներու մասին իսկ այդքան իրաւ, թափանցող բաներ տեսնող մը (« Քրիսմըսի իրկունը », « Տէրը », « Փրկութեան բանակը » բարիքներ են այդ ուղղութեամբ), անշահեկան կողմեր ունին միայն արեւելահայ կիներէ, իշխաններէ, ինտելիգենտներէ ։ Գիրքին միակ տանելի տիպարն է բժիշկ Նախումով, անձնական գիծերու նպաստովը։ Այնպէս որ, երբ կը գոցէք վէպը, հակառակ նիւթի ձեզի ընտանի հանգամանքին, ՝ տրտմօրէն կը փնտռէք բարքերը, որոնք ծառայէին այդ աշխարհին։

դ. – Յոյզէ, թափէ, ճշմարտանմանութենէ, որոնք արուեստի գործի մը կը ճարեն քանի մը ամուր արժանիքներ, դիմացկուն, արի, ժամանակին հետ չփշրուող, որոնք ֆրազներու հանգոյց մը կը վերածեն օր մը կատարուած վկայութեան մը ու կը մնան ժամանակէն զերծ սեւեռումներ։ Անոնք առանձին-առանձին կ՚ապահովեն երբեմն փառք, համբաւ: Բայց բոլորը մէկ կ՚ըլլան անանձն փաստեր։ Առէ՛ք «Ա ռ զեփիւռն Ալէտաղիի »ն։ 50 տարի առաջ Պէշիկթաշլեան անունով հիւծախտաւոր, քիչիկ մը միամիտ ու զանցառելի քերթողի մը մասին տարօրինակ վկայութիւն մըն էր։ 50 տարի վերջը անիկա սլաք մըն է հոգիին դարաւոր պահերէն։ Սուրէն Պարթեւեանի « Խարազանը » վկայութիւն մըն էր։ « Արիւնին մատեանը »՝ գիրք մը, « Անմահ բոցը »՝ չարիք մը։

Ըսի այսքանը, խոր կսկիծով, գործի մը դիմաց, ուր ամենէն ահաւոր ողբերգութիւնը ամէն ժամանակներու արուեստը լիացնող մարդկային խորունկ առաքինութիւններ, մարդոց ամենէն սիրելի յուզումները յատակ կը կազմեն (քանի որ այդ ամէնը ապրել էր այս ժողովուրդը իր աչքերուն առջեւ)։ Այսօր չենք կրնար պաշտպանել նոյնիսկ անոր նիւթը, ոգին: Աւետիս Ահարոնեանի համար կորանքը գրական է։ Այսինքն՝ այդ մարդուն աշխարհին իրականութիւնը չենք սակարկեր, այլ՝ այդ աշխարհը վերարտադրելու անոր անհանդուրԺելի ռոմանթիզմը [5] ։

Սուրէն Պարթեւեանի մօտ քննադատը չի կրնար գոհանալ գրական մեղքեր ճշդելով, քանի որ այդ մեղքերը չեն, որ այսօր կը վնասեն անոր գործին վարկին։ Դժուար է ամբաստանել Պարթեւեանը գրական վճռական խօթութեամբ մը։ Նոյնիսկ ամենէն ձախող պատմուածքին մէջ անկում առաջ բերող տարրը գրականութենէն չի գար, այլ ուրիշ տեղերէ, ուրիշ խուլ, մութ, աղտոտ կողմերէ – երբեմն՝ կիրք, յաճախ դրամ, երբեմն աճապարանք, աւելի շատ՝ խնամքի պակաս, միշտ անանկեղծութիւն։ Բայց նոյնքան դժուար է ազատագրել անոր գրագէտի դէմքը, խաղաղ գիծերու հանդէսի մը մէջ խտացնելով մարդը ու անոր գործը։ Մենք առանց նեղութեան կը զեղչենք, օրինակի համար, Մկրտիչ Պեշիկթաշլեանէն իր թատրոնները, քնարական վաստակին կէսէն աւելին, կենալու հաճոյքովը անոր քերթողութեան այն մասերուն առջեւ, ուր 1860–ի հոգեբանութիւն մը կը բիւրեղանայ, անառարկելի իսկատպութեամբ մը – գրաբար ութը–տասը տող եւ աշխարհաբար աւելի քիչ քերթուածներ, բայց որոնք կը բաւեն անոր դէմքը մեր մէջ աւարտած, ինքզինք եղող նկարի մը շնորհներովը ընդմիշտ պահելու իր իմաստը։ Սուրէն Պարթեւեանի համար նման փա՞ռք մը։ – Կը կարծեմ, թէ կ՚աճապարեմ։ Ամենաշքեղ ճիւաղները ոչինչ կը բերեն մեր հոգեկան հարստութեան։ « Զաւակը », « Քոյրը », « Հացին ուժը » պատմուածքներ են, ուր հեշտանքը կը զգաս աղտոտութիւններուն։ Պիտի ուզէիր, որ այդքան խոշոր վարչութիւններ (« Ագռաւները », « Գաղթականը », « Գթութեան զոհերը », երեքն ալ « Քայքայում »էն) նօթ, նկարագիր չդառնային։ Պիտի ուզէիր, որ « Կուզը » ըլլար առելի պարկեշտ, մարդկային ու վայել՝ ուսերուն բռնի նետուած հերոսութեան շուրջառին։

Կ՚ըսեմ այսքան, խոր յուսաբեկման զգացումով մը, այն ամբողջ աւերէն, կոտորածէն, զորս չարաշահութիւնը, անմարդկայնութիւնը կ՚ընեն մեր ամենէն ապահով, շքեղ շնորհներուն վրայ, անառարկելի կերպով գոյ այս մարդուն մօտ։ Թերեւս ուշացած ըլլամ յայտնելու այս մարդուն առիթով մէկը այդ բացառիկ պատեհութիւններէն, որոնք ըլլան վիճակուած ոեւէ հայ գրողի։ Ասիկա ապրումին ստոյգ նպաստն է ։ Սուրէն Պարթեւեան անցած է, կործանած նաւակով մը հոգ չէ, միասին բոլոր ճահիճներէն։ Յետոյ, իր ջիղերը ենթարկուած են ամենէն արժեզրկող, զմեզ մեր աչքին զզուագին ընող դառն հացաշահումին։ Եւ աշխարհներ փռուած են իր յիշողութեան բոլոր հորիզոններուն, ուր ան չէ զգացած Աստուծոյ պարզ համերուն բարիքը տունը, զաւակը, ընկերը, կինը (ոչ իբր վայելքի պաշար, այլ քեզ քու երազիդ լարող կախարդ ջերմութիւն, հոգածու մանաւանդ հոգիիդ մեծութեան)։ Գիտցէք, որ բախտը ըրեր էր այս զիջումը Սիսակ Պարտիզպանեան պատանիին, շատ կանուխէն անոր մարմնին բջիջներուն ընծայելով նուիրական կայծը, ուրիշ աւելի անհասելի յարդարանքով մը, նոյն այդ մարմինը առնելով իրեն շրջավայրէն, նետելու համար արձակ աշխարհի բոլոր քառուղիներուն։ Սուրէն Պարթեւեան ունի Եւրոպան, Ափրիկէն, Ամերիկան, այսինքն քաղաքակրթութեան վայելքն ու հեշտութիւնները։ Այս փորձառութիւնները բացառիկ են ահա։ Մեր միւս գրողները անկարելի խեղճութիւններ են երբ չունին: Պարթեւեան միշտ ահին մէջն էր չունենալուն։ Այս մարդը ըլլար օր մը ինքն իրեն հետ, պարզ ու անկեղծ, թող պատմէր մեզի միայն այն պառաւ խոնաւութիւնները, որոնց սպասը հանդուրժեց։ Մենք կունենայինք ահաւոր, անմոռանալի գործ մը, առնուազն Սուրեն Պարթեւեանը։

* * *

Սուրէն Պարթեւեան ապրեցաւ ու գործեց անտարազելի պայմաններու մէջ։

Բախտը կ՚ուզէ, որ իրմէ վերջ, մեզի ձգած իր ժառանգը ենթարկուի նոյն այդ ճակատագրին։ Անկարելի է անկէ հանել՝

ա. – Իր շրջանը, քառորդ դարու մը երկայնքով, որ կը սկսի 1895–ի սարսափներէն ու կը յանգի, պատերազմէն վերջ, մեր բացարձակ կործանումին։ Չեմ լայնցներ փարակրաֆը, տեղ տալու համար այն ահաւոր տագնապներուն, որոնք լեցուցին այդ քսանհինգամեակը։ Չեմ կրկներ նախապէս սեւեռուած հանդէսը, որուն դերակատարը եղաւ Սուրէն Պարթեւեան, յաճախ առաջին փլանի ասպետ մը, խօսքէ, գիրէ, հուրքէ այնքան հզօր տուրքերով ու այնքան հակասական, տրտում արդիւնքներով։ Իր սերունդին հետ չեղող այս մարդը չէր նաեւ մարդը զինքը կանխող սերունդին։ Կրնանք մերձաւոր գաղափար մը կազմել Օտեանի ճախճախուտքը անցնելէ ետք (գլխաւորաբար « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս ») այն փրոթակոնիստներու մասին, որոնք հայ կեանքը վարեցին տագնապի սա շրջանին։ Պարթեւեանի գործը չի վարձատրեր մեզ։ Իր վէպը փառք մը՝ ըլլալէ աւելի, կարծես ամօթ մըն է։ Իրեն՝ ապահովաբար, մեզի՝ հանգիտաբար։ Իր վիպակները (նկատի ունիմ յաջողածները միայն) շրջանին ամենէն անասելի զզուանքները միայն սեւեռեցին (մինչ հայ կեանքը այդ աղտերէն չէր բաղկանար)։ Իր թատրոնը հեռուէն իսկ չի յիշեցներ այն հսկայ զարհուրանքը, որ տարագրութեան դժոխքն էր եւ կամ ազատագրութեան պայքարը, որմէ այնքան տկար, կեղծ ձայներ միայն լսեց։

բ. – Գրագէտի տիպար մը, որ ըլլար հաւատարիմ մեր գրականութեան կարելի աւանդութիւններուն, կամ բերած ըլլար նոր դիմայեղում, բեղմնաւոր, արդար իր զարտուղութիւնները, կանոնազանցութիւնները փրկելով, մեծ բարիքովը լայն հունձքի, նոր շունչի։ Ամէն գրագէտ կ՚ընէ մեզի այս բարիքներէն առնուազն մէկ քանիները ու ատիկա կ՚արդարացնէ իր անունով մեր դպրութեան արձանագրութեանց մէջ։ Փորձեցէ՛ք սա ճշդումները արեւմտահայ ոեւէ վաւերական գրագէտի համար ու պիտի գտնէք, թէ այդ որակումով գերեզման իջած, իրենց ընթացիկ կողմերէն զատ բանով մըն ալ եղեր են ուշագրաւ: Ի՞նչ է աւելցած արեւմտահայ գրականութեան վրայ Պարթեւեանի գործով։ Որքա՞ն պիտի փափաքէի, որ գրուած չըլլար, օրինակի համար, « Քոյրը » (« Հայուհին »), վասնզի այդ իշխանական մարդը հանդուրժելու համար, նոյնիսկ թուղթի վրայ, Սուրէն Պարթեւեան պարտքին տակն էր պարզ, սրտապնդիչ աշխարհ մը յօրինելու, որ հակազդեցութեան պայման մը հանդիսանար մեր գարշանքին։ Հակառակն է, որ տեղի է ունեցած։ Դժխեմ այս տպաւորութիւնը կը հերքէ ինքնին արուեստին բարիքը։ Չեմ դատապարտեր այդ ապականութեան կոթողը, յաղագս ապականութեան, այլ՝ այն ուզուած, բռնաբանադիր կեցուածքին, որով մենք կը շահագործենք մեր դժբախտութիւնը, երբեմն ճիղճ փառասիրութիւններու հաշւոյն։ « Փրկութեան բանակը »ին մէջ մեր ողբերգութիւնը շահագործող ճիւաղ կրօնականները չեմ գիտեր ինչո՛ւ քիչիկ մը կը յիշեցնեն Սուրէն Պարթեւեանը, որը փոխանակ այլասերած անգլիացիներու, ունի իր առջեւ մեր ժողովուրդը, այսինքն գրականութիւնը սիրող զանգուած մը անկէ եւ կը յղփանայ, կը յօրանայ մատռուակելով այդ թարախը։ Հոս է ահա իր մեղքը Հոգւոյն Սրբոյ դէմ։ Իրմէն քանի մը աստիճան վար տաղանդներ, երբեմն շատ փոքր ծաւալի վրայ, ըրած են իրմէ քանի մը աստիճան վեր նուաճումներ։ Վահան Մանուէլեանի « Նշխարները », գաղթի, տարագրութեան տպաւորութիւններ, գիրք մըն է, որ աւելի վստահելի վաւերագիր մըն է 1900–ի սարսափներէն։ Եւ սակայն որքա՜ն նիհար է տաղանդը, որ այդ գրքոյկը կը պաշտպանէր։ Տուէ՛ք ձեր միտքէն որեւէ անուն երկրորդ, երրորդ գիծէ գրագէտի մը, օրինակի համար Տիգրան Արփիարեանի։ Իսկոյն ձեր մէջ մարմին պիտի դառնայ, տիպար մը գրողի, որ իր քիչ տաղանդը ջանացեր է գործածել կարելի պարզութեամբ: Պարագան յաճախադէպ ալ է։ Բայց գրագէտին տիպարը չազդուիր այդ փորձանքէն։ Ու բերէ՛ք աչքի առջեւ, ինչ որ իբր տաղանդի բաղկացուցիչ տարր շնորհուած եղաւ Սիսակ Պարտիզպանեանին։ Որո՞ւն խօսքը ունեցաւ այնքան բզկտող, ծակող սրութիւն, ուժ, թափանցում ու ինկաւ իր զոհին վրայ սա բացարձակ անդիմադրելու վճռականութեամբ, որքան անոր, որ ձգեց մեզի « Խարազանը »։ Ո՞վ մեր գրողներէն քանի մը նախադասութեան մէջ կրցաւ այնքան բան դիզել, այնքան պժգանք ամբարել, որքան Սուրեն Պարթեւեան ըսուած խօսքի կախարդ ասպետը։

դ. – Փառք մը, գեղեցկութիւն մը, յաւելում մը, բիւրեղացում մը, որոնք հոմանիշներ չեն երբ կը դրուին իրարու քով, մեզի ձգուած՝ ժառանգութիւն մը երբ կը ջանանք վճռական գնահատման մը ենթարկել։ Ողբերգակա՞ն. եղա՛ւ այդ մարդը, իր գործին մէջ ու իր կեանքին մէջ։ Եւ սակայն ո՞ր մէկը չեղաւ մեր գրողներէն նոյնիսկ այդ բանը։ Ո՞ր մէկը։ Հարցուցէ՛ք ու լռեցէ՛ք։ Բայց « Տաղարանը » (Դուրեան), « Աւերակներուն մէջ » (Զապէլ Եսայեան), « Ցեղին սիրտը » (Դ. Վարուժան), « Ս. Մեսրոպ » (Սիամանթօ), « Նոր տաղեր » (Մեծարենց), « Ցայգալոյս » (Ռ. Զարդարեան), « Ներաշխարհ » (Տ . Չրաքեան), « Հրաշալի յարութիւն » (Վ. Թէքէեան), « Խրճիթներէն խորհրդարան » (Օհան Կարօ) « Գիւղը » (Համաստեղ), միայն գիրքերու անուններ չեն, աւելի կամ նուազ տաղանդով մը պաշտպանուած, այլ գուցէ շատ իրաւ, շատ խոր ողբերգութիւններ [6] ։ Ու անոնց հեղինակներուն երկնատուր քանքարը աւելի չէր քան այն, որ բաժինն էր Սուրէն Պարթեւեանի։ Ի՞նչն է, սակայն, որ այս գիրքերը կ՚արժեւորէ, կը բարձրացնէ մեր սիրոյն, երբեմն հիացումին մէջ, երբ միջակութիւն, անկատարութիւն, միշտ ալ չեն խուսափած անոնցմէ ներս։ Այդ հատորները փառք են, գեղեցկութիւն են, յաւելում են ու բիւրեղացում, անկախաբար գուցէ զիրենք կազմողներուն գրական տաղանդէն։ Վասնզի, աւելի համեստ տարողութեամբ հատորներ երբեմն արժանացան նոյն այդ համակրանքին։ Ո՞վ կրնայ հանդուրժել շատախօսութեան, անիմաստութեան, գիւղացիութեան, որոնք կը վիրաւորեն, օրինակի մը համար, «Պապիկ եւ թոռնիկ» (Մ. Խրիմեան), « Համով հոտով » (Գ. Սրուանձտեանց), « Գեղի նամակներ » ( Թլկատինցի) անուններու տակ մեր գրականութեան թանգարանը անցած գործերը։ Եւ սակայն այդ գործերը, իրենց պակսելովը, պիտի թողուին բաց մը, հայ հոգիէն։ Ըսեր եմ տեղ մը՝ վերցուցէ՛ք արեւմտահայ գրականութենէն « Պանդուխտի կեանքէն »ը (Հրանդ), եւ այլ գրականութիւնը պիտի ենթարկէիք խոշոր զրկանքի մը։ Ըրէ՛ք նոյն բանը, օրինակի մը համար, « Ցոլքեր » անունին տակ երկար ատեն իր կեղծ փառքը պտըտցնող քերթողուհիին, ու արեւմտահայ գրականութիւնը թերեւս տրտմութիւն մը, մեղք մը, խարան մը պակաս պիտի ունենար Տիկին Սիպիլի անունէն։ Առաջին շարքի հատորները փառք են, գեղեցկութիւն եւայլն, թերեւս պարզուկ ալ գնով մը, գնովը զիրենք ստեղծողներուն անկեղծութեան, հաւատքին, որ տարիներ ետքը ահա, տակաւին կը տաքցնէ թուղթերուն պաղ էջերը ու մեզ կ՚ընէ երախտապարտ։ Խորունկ ցաւ է ինծի, որ չկրցայ համարձակիլ յիշել գէթ « Քայքայում »ը այդ գիրքերու շարքին, քանի որ խորապէս կը հաւատամ, թէ խառնուածք, տաղանդ, գիրի ուժ, աչք ու ջիղերու դրութիւն, կիրք ու կրակ բոլոր այն անկշռելի տարրերը, որոնք արուեստագէտ ըսուած կենդանին կը յօրինեն Սուրէն Պարթեւեանի մէջ վար չեն որեւէ անունէ մեզի թելադրուածէն։ Ու տրտում է այս ամէնը։