Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

2. 3 ՀԱՅ-ՎՐԱՑԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՒ ՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԻՏՔԸ

Հայոց քաղաքական միտքը ազատագրական ծրագրերում մշտապես կարեւոր տեղ է հատկացրել Վրաստանին եւ հայ-վրացական հարաբերություններին: Հայաստանում եւ Վրաստանում տեղի ունեցող ռազմա-քաղաքական գործընթացները եւս հաճախ պայմանավորված են եղել ինչպես միմյանց տարածքներում, այնպես էլ իրենց շուրջ եղած քաղաքական միավորներում տիրող իրավիճակի հետ: Հայ-վրացական հարաբերությունները ԺԸ. դարում ձեւավորվում էին ինչպես բուն Վրաստանում՝ ժողովուրդների բազմաբնույթ հարաբերությունների հենքի վրա, այնպես էլ բուն Հայաստանում եւ տարածաշրջանում՝ վրաց իշխանությունների ունեցած առնչությունների ոլորտում: Վրաստանի քաղաքական իրադրությանը հետեւելու եւ այն ի նպաստ Հայաստանի ազատագրության օգտագործելու փորձերի մասին հայտնի են Իսրայել Օրու, Արցախի եւ Սյունիքի 1720-ական թվականների ազատագրական պատերազմներում համագործակցության եւ այլ փաստերից [1]: Հայազգի գործիչները հաճախ ընդգրկվում էին նաեւ Վրաստանի արտաքին հարաբերությունների ձեւավորման ոլորտ եւ իրականացնում Վրաց արքունիքի դիվանագիտական բանակցությունների վարումը այլեւայլ պետությունների ու երկրների հետ [2]:

Պարսկաստանում Նադիր շահի սպանությունից անմիջապես հետո եւ ԺԸ. դարի երկրորդ կեսի ընթացքում առաջացած քաղաքական նոր իրադրության պայմաններում, ի տարբերություն հայ իրականության, վրաց իշխանություններին հաջողվում է ձեռք բերել փաստացի անկախություն՝ պահպանելով Իրանական պետության մեջ նախկինում ունեցած «Գուրջիստանի վալիի» իրենց բարձր կարգավիճակն ու համարումը եւ ներկայանալ որպես իրանական պետության ճակատագրով «մտահոգ» գործիչներ: «Մահմեդական չալմայով քրիստոնեության համար պայքարի այս ձեւը» [3], որ շարունակում էին կիրառել Վրաց Բագրատունի թագավորները արտաքին քաղաքականության մեջ նաեւ ԺԸ. դարի ընթացքում, անհրաժեշտ հանգամանք էր իրենց դիրքերն ամրապնդելու համար: 1740-ական թթ. վերջերին եւ 1750-ական թթ. սկզբներին Հայաստանի տարածքում հայազգի իշխանավորները, աստիճանաբար զիջում են անգամ արդեն իսկ իրենց ունեցած դիրքերը. Արցախում, ինչպես ասվեց, ստեղծվում է մահմեդական խանություն, իսկ Երեւանում, Նախիջեւանում եւ Գանձակում ամրապնդվում են մահմեդական կառավարիչների դիրքերը: Պարտություն են կրում Շահկերտի ու Ագուլիսի ինքնապաշտպանությունները: Հայոց հասարակական-քաղաքական կյանքի ուղղորդիչ իր դերակատարումով ԺԸ. դարի կեսերից առանձնապես կարեւորվում է Էջմիածնի կաթողիկոսության ազդեցությունը, որը աստիճանաբար թոթափելով 1730-40-ական թվականների ճգնաժամային իրադարձությունները, 50-ական թվականների վերջերից սկսում է վարել առավել նպատակաուղղված քաղաքականություն եւ վերածվում առավել ազդեցիկ գործոնի: Այդ գործընթացում նշանակալի էր Հակոբ Շամախեցի, իսկ այնուհետեւ նրա աշակերտ Սիմեոն Երեւանցու եւ ապա Ղուկաս Կարնեցու վարած հավասարակշիռ եւ շրջահայաց գործունեությունը: Դեռեւս 1745 թ. Նադիր շահի կողմից Ղազար Ջահկեցուն կաթողիկոսական գահից արտաքսումից եւ Հովհաննես Ագուլեցուն կաթողիկոս կարգելուց հետո, Ղազար Ջահկեցուն կրկին կաթողիկոսական Աթոռին վերադարձնելու գործում կարեւոր դերակատարում ունեցած Հակոբ Շամախեցին [4], 1749թ. ընդունում է նաեւ Արեւմտյան Վրաստանի գահազուրկ եղած Ալեքսանդր V թագավորի կողմից օժանդակության ակնկալիքով դեսպանագնացությամբ Էջմիածին ժամանած Տիմոթեոս արքեպիսկոպոս Գաբաշվիլուն: Հայոց Ղազար Ջահկեցի կաթողիկոսի անունից գրած իր նամակում ներկայացնելով Մայր Աթոռի վիճակն ու դրանով պայմանավորված օժանդակության ցուցաբերման անհնարինությունը եւ վրաց թագավորին մաղթելով իր խնդրանքը «յԱստուծոյ, զի զքեզ՝ զբաղձալիդ մեր, զպարծանսդ քրիստոնէից ի ձախողակի պատահմանց եւ ի չար դիտուածաց անվնասելի պահեսցէ... եւ վերստին ի յԱթոռ քո զքեզ անդրադարձուսցէ մեծագոյն փառօք քան զառաջինսն», խնդրում է, որպեսզի Էջմիածնի կացության մասին իմանա «ի սիրելի եղբօրէ մերմէ Տիմոթէոսէ արհւոյ եպիսկոպոսէ [5], զոր ահա խաղաղությամբ եւ սիրով ուղեւորեցաք առ մեծութիւն քո» [6]: Ընտրվելով Հայոց կաթողիկոս, Հակոբ Շամախեցին 1759 թ. վրաց թագավորներին ուղղած նամակում, ներկայացնելով իր ընտրության պարագաներն ու Մայր Աթոռի ծանր վիճակը, գրում է, թե «ոչ ի սպառ յուսահատիմք, այլ՝ յուսամք յամենակարօղ եւ յողորմածն Աստուած, զի... ի փորձութեանց եւ ի նեղութեանց մերոց աստի զմեզ, զձեզ եւ զազգս մեր ազատեսցէ եւ ի բարիս աւարտեսցէ վերջն մեր: Եւ զի յայսպիսի չարաբեր ժամանակս եմք եւ անյաջող դիպուածս այժմ, այն յաղագաւ խնդրեմք առաւել հոգածու եւ օգնական լինիցիք Սրբոյ Աթոռոյս եւ մեզ՝ Աթոռայնոցս, զի շէն եւ պայծառ մնասցի սա ըստ հոգեւորին եւ ըստ մարմնաւորին... » [7]: Հակոբ Շամախեցին խնդրում-պարտավորեցնում է վրաց թագավորներին «զջոկութիւնս ոչ դնել ի միջի, այլ որպիսեօք սրտիւք եւ մտօք, որք զձեզ եւ զձերայինսն հոգայք, նոյնպիսեօքն զմեզ եւ զմերայինսն հոգասջիք... որք թէպէտ մինչեւ ցայժմ հոգացեալ էք, սակայն այժմ՝ յաւուրս մերում, եւ եւս առաւել հոգալ պարտիք»: Ըստ Հ. Շամախեցու [8], նրանք պարտավոր են այդ անելու, որովհետեւ «Նախ, զի ես՝ մեղաւորս, ի բնէ բարեկամ, սիրելի եւ նախածանօթ ձեր եմ... երկրորդ պատճառն, զի ժամանակս այսպէս վրդովեցեալ է եւ աշխարհս մեր անթագաւոր»:

Հակոբ Շամախեցին իր այդ դիրքորոշումը որդեգրել էր դեռեւս 1740-ական թվականներից, երբ Այսրկովկասում հայոց համար հենարան կամ դաշնակից կարող էին լինել առաջադիմող վրաց թագավորները: Վրաց թագավորների համար էական կարող էր լինել հայոց օժանդակությունը: Երկուստեք ակնկալությունները թելադրում էին հայ-վրաց համագործակցություն:

Վրաց Թեյմուրազ 2-րդ եւ Հերակլ 2-րդ թագավորներին հաջողվում է, ինչպես ասվել է, հարկային կախվածության մեջ գցել Երեւանի ու Գանձակի մահմեդական իշխողներին, իրենց ազդեցությունը մասամբ հաստատել Արցախի ու Նախիջեւանի իշխողների նկատմամբ՝ ընդ որում մշտապես զգուշանալով նաեւ, որպեսզի իրենց պայքարը տարածաշրջանում չընկալվի որպես դավանական խտրականություն հետապնդող քաղաքականություն, թեեւ ըստ Պեյսոնելիի արձանագրման, այն մտահոգության առիթ էր դարձել հարեւան Օսմանյան կայսրությունում. «1751 թ. սկզբին Թեյմուրազ եւ Հերակլ իշխանները աֆղանների ապստամբությունից անհանգստացած, ճանապարհ են ընկնում՝ նրանց դարձյալ վերադարձնելու այն լծի տակ, որը նրանք կարողացել էին թոթափել: Հայերն էլ իրենց հերթին միանում են վրացիներին: Այս բանակի մեջ մտնող բոլոր զինվորներն իրենց հագուստների եւ դրոշակների վրա խաչեր էին կրում: Խաչակիրներին նմանվող այս մարդիկ գնում են աֆղանների դեմ եւ հանդիպելով նրանց Օրդուար (Odouar) քաղաքի մոտակայքում, պարտության են մատնում նրանց եւ շատերին կտորկտոր անում: Այս մարտում Հերակլը իրեն այնպես դրսեւորեց, որ այդ իրադարձությունը կարելի է համեմատել հին ժամանակների ամենահերոսական իրադարձությունների հետ» [9]: Հերակլի հաջողությունների մասին լուրերի չափազանցումները եւ թողած տպավորությունը արձանագրում է նաեւ Կ. Պոլսում ռուսական ռեզիդենտ Ա. Օբրեսկովը, 1752 թ. օգոստոսի 4-ին հաղորդելով, թե «այստեղի հույները ոչ միայն վրացիների հետ հավատակցության պատճառով... որքան թուրքերի նկատմամբ չարությունից, որոնց տիրապետությունը իրենց՝ հունական, հնուց ի վեր արմատացած հպարտության հետ չի համատեղվում, ամբողջ հոգով ցանկանալով օտարի միջոցով ազատագրվել այդ տիրապետությունից», շտապում են ուրախանալ եւ հուսալ, որ «Հերակլը Պարսկաստանը նվաճելուց հետո կգրավի նաեւ Թուրքիան եւ, ուռճացնելով նրա ուժերը՝ եւ հատկապես բնատուր տաղանդի ու զինվորական ունակությունների համար նրան որպես մեկ այլ Ալեքսանդր Մեծ էին համարում եւ ամենուրեք ամենայն ջանասիրությամբ փառաբանում էին: Ես, տեսնելով այս ջանքերի անպատշաճությունը, նրանց, որոնց կարելի էր վստահել, ասել եմ, որ իրենց այդպիսի լուրերը օգուտի փոխարեն վնաս կբերեն վրացիներին... » [10]: Հերակլի հաջողություններին արձագանքում էին ոչ միայն հույները, այլեւ Կ. Պոլսի հայերը: Օբրեսկովի 1752 թ. օգոստոսի 4-ին գրած զեկուցագրի վկայությամբ. «Հայերը լսելով, որ իրենց պատրիարքին Հերակլը ընդունել է բոլոր պատիվներով եւ իրենց՝ հայերին, վրացիներին հավասար հովանավորում է, որոնք նրա զորքերում կազմում են գրեթե կեսը, փառաբանում էին սնապարծությամբ, որ իրենց հավատակիցները ուրիշներից ոչ պակաս լավ զինվորներ են եւ որ դրանով գերության լծից, որի ներքո նրանք մի քանի հարյուրամյակ գտնվում են, կազատագրվեն» [11]: Հերակլի հաջողությունների մասին լուրերը առավել ուռճացվում էին Ֆրանսիայի դեսպանատան կողմից: Ֆրանսիայի դեսպանը «տարբեր նկատառումներով իրենից կախված հայերի, լատինների ու հրեաների խմբով այդ [լուրերը] ավելացնում էր եւ, այդպիսով, ամբողջը հորինելով... որ իբր Հերակլը ռազմադաշտում ունի մինչեւ ութսուն հազարանոց բանակ» [12]:

Օսմանյան իշխանությունները Հերակլի նման «համարձակության» դրդապատճառ ու հովանավոր ենթադրում են Ռուսաստանին: Տարածվում են լուրեր, թե իբր ռուսները «Աստրախանից հետախուզական խմբեր են բերել այս վայրերը» [13]: Ըստ Օբրեսկովի առավել զգաստ դիտարկումների, Օսմանյան արքունիքը, լսելով այդպիսի մեծ ուժերի եւ գրեթե ամենօրյա առաջադիմության մասին եւ «միաժամանակ չկարողանալով պատկերացնել, թե նրանք [իմա՝ վրացիները - Պ. Չ. ] ի վիճակի են այդքան զորք պահելու», կասկածում էին, թե հավատակից լինելով վրացիներին, գուցե Ռուսական արքունիքը եթե ոչ զորք, ապա հնարավոր է, որ դրամ է ուղարկել՝ որպեսզի ուժեղացնելով նրանց Բարձր Դռան համար այն կողմից ստեղծի նոր հակառակորդ, անհրաժեշտության դեպքում թուրքերի համար նման վտանգավոր վայրից, ինչպիսին է Սեւ ծովը, « диверсию зделать» [14]: Հերակլ 2-րդը կարողացավ հմտորեն կանխել նման ոչ ցանկալի ու վտանգավոր զարգացումները եւ, Պեյսոնելիի վկայությամբ, «հայտարարեց, որ ինքը տվյալ պարագայում գործում է որպես Dewlet-Scheriki կամ, այսպես ասած, որպես Կայսրության բարեկամ: Ենթադրեցին, որ հենց ինքը՝ Հերակլն էր համարձակվել իրեն տալ նման որակավորում, հիմնվելով մի պայմանագրի վրա, որը իբր ինքը կապել էր Շահ-Ռուխի հետ՝ տերությունը բաժանելու համար»: [15] Ստեղծված նոր պայմաններում եւս հայ քաղաքական միտքը ձեւավորող գործիչները շարունակում են Վրաստանի հզորացումը երաշխիք համարել Հայաստանի ազատագրության համար [16] եւ ոչ միայն համաձայնել, այլեւ անգամ Հայաստանը Վրաց թագավորության կազմի մեջ տեսնելը փրկություն համարել՝ այն պատկերացնելով որպես հայ-վրացական միավորյալ պետություն՝ հայոց էական դերակատարումով [17]: Ընդ որում հայ քաղաքական միտքը ձեւավորվում էր ոչ միայն բուն Հայաստանում, այլ նաեւ գաղթօջախներում:

Հնդկահայ գաղթօջախում սկիզբ առած հայ ազատագրական շարժման գաղափարախոսության նշանավոր ներկայացուցիչ Հովսեփ Էմինը ինչպես գործնական քայլերով, այնպես էլ գրավոր-քարոզչական միջոցներով արձանագրել է իր եւ իր ժամանակակից որոշ գործիչների այն համոզումը, թե հայ-վրացական համագործակցությունը ոչ միայն հնարավոր, այլեւ այն միջոց եւ երաշխիք կարող էր լինել հայոց պետականության վերականգնման համար [18]:

Հակաօսմանյան դաշինք ձեւավորելու ծրագրերում դեռեւս ԺԵ. դարից շրջանառվող գաղափարը, թե հնարավոր է Օսմանյան տիրապետության ներքո գտնվող հայ, վրացի, թուրքմեն, ասորի, եզդի եւ այլոց դաշնակցությունը, իր շարունակությունն է ունենում ԺԷ. -ԺԸ. դդ. եւս [19]:

Օսմանյան հպատակ ժողովուրդների դաշինքի ու համատեղ հանդես գալու հնարավորության վրա էին կառուցված Օսմանյան լծից ազատագրական պայքարի հաջողության հասնելու գործում Մշո ս. Կարապետ վանքի վանահայր Հովնան վարդապետի հաշվարկները: Ինչպես հայտնի է, 1760-ական թթ. Թիֆլիսում էր գտնվում Հովսեփ Էմինը, որը մտադիր էր ստանալ Հերակլի աջակցությունը, անցնել Արեւմտյան Հայաստան եւ այն ազատել թուրքական լծից: Քուրդ-եզդիներն ու ասորիները որպես հայերի դաշնակից էին դիտվում Օսմանյան պետության դեմ հայոց պայքարի ընթացքում, ինչպես այդ մասին վստահաբար Հովսեփ Էմինին գրում էր Հովնան վարդապետը Մուշից: Ըստ Հովնան վարդապետի Հերակլ 2-րդի կողմից Հովսեփ Էմինին տրամադրվելիք ռազմական ուժերը կարող էին լինել անգամ փոքր, նույնիսկ սիմվոլիկ (ընդամենը 50 հոգի), միայն տպավորություն գործելու համար, թե Հերակլը եւս մասնակից է հակաօսմանյան պայքարին:

Թե որքան չափազանցված եւ իրատեսական չէին Հովնանի՝ Հովսեփ Էմինին գրած նամակում Օսմանյան Թուրքիայի մասին ունեցած պատկերացումները, ցույց են տալիս հետեւյալ տողերը: Արձանագրելով, որ իրոք «Թուրքերը այն չեն, ինչպիսին եղել են հարյուր տարի առաջ», Հովնանը 1763 թ. պնդում էր, թե «Նրանք կզիջեն ամեն ինչ առանց պայքարի, եւ քանի որ նրանց քաղաքները ամրացված չեն, ապա կարող ես ենթադրել, որ նրա գրավումը շատ դյուրին գործ պետք է լինի: Նրանց մտքերում արմատացել է մարգարեությունը, որ իրենց տիրապետությունը մոտենում է ավարտին, եւ որ նրանց պայքարը քրիստոնյաների դեմ ոչ մի իմաստ չի կարող ունենալ: Նրանք նույնպես լսել են Ռուսական կայսրությունից քո ժամանելու մասին, որ Ռուսական կայսրությունը երաշխավորել է Վրաց արքայազնին, եւ թուրքերը չեն համարձակվի անգամ մեկ քրիստոնյայի արյուն թափել: ... Եթե Հերակլի հետ ոչինչ չստացվի, քեզ իմ հայրական խորհուրդը՝ երբեք մի թուլանա եւ առաջ ընթացիր, մի երկնչիր ոչ մի վտանգից եւ ապավինիր Աստծուն: Կհասնես քո նպատակին թե ոչ՝ քեզ ապահովված է փառքը» [20]:

1750-60-ական թվականները Օսմանյան պետության պատմության մեջ իրոք հայտնի են որպես կենտրոնական իշխանության թուլացման, միջավատատիրական կռիվների եւ կառավարող փաշաների կենտրոնախույս ձգտումների դրսեւորումներով հագեցած շրջան: Կան բազում նկարագրություններ անիշխանության եւ տեղական կառավարիչների կողմից միմյանց դեմ մղած արյունահեղ կռիվների մասին [21]: Մահմեդական առանձին ավատատերեր իրենց սոցիալական ու ազգային դիրքերը ամրապնդելու համար ձգտում էին ներկայանալ անգամ որպես մահմեդականություն ընդունած բնիկ հայ թագավորական տան ժառանգներ [22]:

Չնայած ծանր իրավիճակին եւ սեփական մեծաքանակ զորք կամ կազմակերպված զինական ուժեր ունենալու հնարավորությունից զրկված լինելուն, որոշ գավառներում հայերը պահպանում էին ինքնավարության մնացորդները [23] եւ որտեղ թուրքական իշխանությունները հեշտությամբ չէ, որ թափանցում էին, սակայն այդ բավարար չէր լայնածավալ ազատագրական պայքար ծավալելու համար: Թուրքական բռնատիրությունը ոչնչացումով ու ամայացումներով էր պատասխանում Օսմանյան տիրապետության դեմ ելույթները նաեւ Սիրիայում, Լիբանանում, Եգիպտոսում եւ այլուր: Իրադրության լրջությունը հայ իրականության մեջ առաջացրել էր երկակի վերաբերմունք՝ երկու թեւ.

1. Մեկ կողմից անխուսափելի էր համարվում ազատագրական զինված պայքարին ձեռնամուխ լինելը, առանց որի անհնար էր ժողովրդի ազատագրումը եւ պետականության վերականգնումը: Այն պետք է փրկեր հայ ժողովրդին վերջնական ուծացումից:

2. Ելնելով տիրող ծանր իրավիճակից ու տեսնելով նաեւ համազգային խնդրի շուրջ համախմբվելու համար եղած դժվարությունները, երկրորդ թեւը գտնում էր, որ դեռեւս չկան անհրաժեշտ նախադրյալներ ազատագրական պայքարի հաջող ելքի համար, ուստի եւ վաղաժամ են համազգային զինական բախումի կոչերը: Առաջին ուղղության կրողներ էին Հովսեփ Էմինը, Մովսես Բաղրամյանը, Շ. Շահամիրյանի խմբակի անդամները եւ այլք: «Նոր տետրակը» այդ ուղղության հավատո հանգանակն էր: Երկրորդ ուղղության պարագլուխ հանդես էր գալիս կաթողիկոս Սիմեոն Երեւանցին: Դիրքորոշումների բախումը դրսեւորվում է ինչպես Սիմեոնի կողմից Հովսեփ Էմինի գործունեության գնահատության մեջ, այնպես էլ «Նոր տետրակի» առիթով Մովսես Բաղրամյանին բանադրելու եւ Շ. Շահամիրյանին կշտամբանքներով ու սպառնալիքներով նամակի առաքումով: Սիմեոն Երեւանցին մեղադրվում է փոխադարձաբար Հովսեփ Էմինի կողմից՝ ազատագրական շարժմանը խոչընդոտելու համար: Դատելով, սակայն, Հերակլին գրած Սիմեոն Երեւանցու նամակից, վերջինս ոչ թե դեմ էր Հովսեփ Էմինի կողմից «իր մարդիկը» ունենալու կամ հավաքագրելու գործողություններին, այլ նրանց անշրջահայաց քայլերին: Նա խորհուրդ է տալիս Հերակլին՝ հասկացնել Հովսեփ Էմինին՝ իր մոտ հավաքել «իր մարդկանց» եւ ձեռնպահ մնալ ծրագրեր կազմելու խնդրում: Ակնհայտ է, որ ծրագրերի կազմումն ու ընդհանուր ղեկավարումը Սիմեոն Երեւանցին վերապահում էր իրեն:

Նա ուղղակի նշում է իր մտահոգությունը նրանց գործունեության ձեւի մասին: Հայոց կաթողիկոսը դեմ է ոչ թե Հովսեփ Էմինի նպատակներին, այլ գործելու ձեւին: Եթե Հերակլի եւ Էմինի բանագնացները բարձրաձայն հոխորտում են մահմեդականների հասցեին, որի պատճառով ենթարկվում են ծաղրի, կալանքի կամ ծեծի, ապա Հայոց կաթողիկոսը ստիպված է լինում կանխել հետագա զարգացումները, որը նրա իսկ խոսքերով, «վնաս ունի եւ ոչ օգուտ»: 1764 թ. մարտի 25-ին Սիմէոն Երեւանցին գրում է Հերակլ 2-րդին. «Այդ մեր պարոնին մեկ-երկու մարդ ունի, որք միշտ գան յայս կողմունս եւ համարձակ ծաղր առնին եւ ոմանք՝ սրին զլեզուս ի վերայ մեր: Յայս միջոցիս մէկ մահտեսի Գրիգոր մի ունի, եկն յԵրեւան եւ աստ լրբաբար խօսելով կռուեալ է ընդ խանի մարդկանցն, եւ նոքա եւս գանեալ էին զնա եւ մերկացուցեալ եւ զոր ինչ գրեանս ուներ առեալ էին եւ տարեալ խանին եւ այլոց ցույց տուեալ: Բ (2) գիր էր ունեցեալ՝ մէկն՝ ի դմանէ եւ մէկն՝ ի տէրութէնէդ առ Սուրբ Կարապետա առաջնորդ Յօնան վարդապետն գրեցեալ, զորս տեսին ամենեքեան եւ առ մեզ եւս բերին, եւ տեսաք, որ քո կնիքն էր եւ յոյժ զարմացաք: Բայց մեք ստեցաք՝ ասելով, թէ այդ կնիքդ հնարացեալ է եւ ոչ է վալուն կնիքն: Զայս ամենայն իմացան երկրացիքս եւ ի քաղաքէդ եւս շատ մարդիկք եւ մանաւանդ՝ տէր Գաբրիէլն, որ ետես եւ լուաւ [24]: Այժմ կամիմ ասել ազնուոյդ, թէ ես ոչ պատշաճ տեսանիմ օրհնեալ անուան քոյ զքո գիրդ եւ քո կնիքդ այսպիսի յիմարաց ձեռն անկանիլն, մանաւանդ վնաս ունի եւ ոչ օգուտ: Յառաւել սիրոյս գրեցի, խնայելով ի պատիւ եւ յանուն արքայականի տէրութեանդ: Յօնանն որքա՞ն մարդ է, որ դու նորան գիր գրիցես վասն այդպիսոյ բանի, եւ գրատարն եւս այդպէս յիմար, որ ամենեցուն ցոյց տայցէ պարծելով: Խնդրեմ, զի լաւապէս մտածեալ որոճայցես եւ մանաւանդ զդա եւս զգաստացուսցես, զի զգիրն եւ զմարդիկս իւր յինքն ժողովեսցէ եւ խոհեմութեամբ շարժիցէ, զի երկիրս այլազգեաց ձեռաց է, եւ մեք ի ձեռս սոցա կամք:

Գիտես զինչ ասեմ, ոչ միայն այս երկիր, այլ եւ յամենայն տեղիս, ուր գտանին ազգ մեր, քանզի մեծ ցաւ ծնանի վերջապէս ազգիս մերոյ, որպէս երեւի... » [25]:

Սիմեոն Երեւանցու նամակում ակնարկ անգամ չկա Հովսեփ Էմինին Վրաստանից արտաքսելու մասին [26]: Սիմեոն Երեւանցու դիրքորոշումը մերժողական ներկայացնելով Հովսեփ Էմինին, Հերակլ 2-րդը դրանով ընդամենը արդարացնում էր իր վերաբերմունքը Հովսեփ Էմինի եւ նրա ծրագրերի նկատմամբ: Այդ ամենը այնքան համոզիչ են հնչել Հովսեփ Էմինին, որ ինքը եւս կրկնում է Հերակլի հիմնավորումը: Հետագա ուսումնասիրողները եւս շարունակում են Սիմեոն կաթողիկոս Երեւանցուն ներկայացնել այնպես, իբր Հայաստանի ազատագրության Հովսեփ Էմինի նախագծին «Հերակլ 2-րդը հակված էր հավանություն տալ... բայց ստիպված էր հրաժարվել դրանից, քանի որ բուն Հայաստանում ազդեցիկ հոգեւորականությունը (մասնավորապես Սիմեոն կաթողիկոսը) դեմ էր դրան»՝ վախենալով պարսիկների վրեժխնդրությունից» [27]:

Ի՞նչ նկատի ուներ Սիմէոն Երեւանցին «մեծ ցավ» արտահայտության ներքո: Անշուշտ, միայն ազատագրական պայքարի անհաջող ելքը, որը կործանարար պիտի լիներ պարտվողի համար: Չէր բացառվում, որ Օսմանյան կառավարության կողմից ապստամբությունը ճնշելու համար ուղարկվելիք բանակի դեմ մարտի դեպքում ուժերի հարաբերակցությունը ոչ հայոց օգտին կարող էր լինել: Ո՞րն էր ելքը ըստ Սիմէոն Երեւանցու եւ նրան հաջորդած Ղուկաս կաթողիկոսի, որի հետ կարծես պետք է համաձայնեին հնդկահայերը եւս: Հատկապես պատկերավոր է Ղուկաս կաթողիկոսի հարցադրումը. «Գրեալ էիր մեզ վասն ազատութեան աշխարհիս մերոյ հոգ տանիլ եւ ցուցեալ էիր զոմանս կերպ կարգադրութեան... Այլ երանի էր, թէ գոնեա մասնաւորապէս արդիւնանային..., բայց լինէր թէ դու՝ օրհնեալդ, այժմ յայս կողմանքս գայիր եւ ականատես վերահասութեամբ իմանայիր զկացութիւնս մերազնէից եւ զանօգնականութիւն եւ զբռնութիւն իշխօղացն եւ ինքնին կնքէիր, թէ այս դիտմանցս յառաջանալ ոչ լինի: Ապա թէ հնարաւոր իցէր յառաջանալն, մի՞թէ յիմար իցեմք, որ ի տառապանաց զերծանիլ չկամիցիմք: Ձկունք որսացեալ ի ցանցս, եւ թռչունք ըմբռնեալք ի վարմս ջանան զերծանիլ, ապա որքա՞ն եւս առաւել բանականքս բաղձամք ազատութեան» [28]:

Մադրասի խմբակը չէր կարող շրջանցել Մայր Աթոռի առարկությունները, եւ հնդկահայոց սթափ դիրքորոշումը կարելի է բացատրել այդ հանգամանքով: Ուստի այնուհետեւ, ինչպես հայտնի է, Հովսեփ Էմինին տրամադրվելիք օժանդակությունը պայմանավորվում էր նրանով, որ ծրագրերին պետք է հավանություն տար եւ Սիմեոն Երեւանցին [29]:

Այսպիսով, կանխելով Հովսեփ Էմինի հախուռն գործունեությունը 1760-ական թվականներին Հայաստանում, Սիմէոն Երեւանցին ոչ թէ բացառում էր պայքարի անհրաժեշտությունը, այլ առաջադրում էր ազատագրական պայքարի նախապատրաստական ծրագիր, որի իրականացումից հետո միայն հնարավորություններ կստեղծվեին պայքարը հաջող ավարտի հասցնելու համար: Սիմեոնը եւս նվիրված էր ազգային գաղափարների տարածումով նպաստելու ժողովրդի առաջընթացը ապահովելու խնդրին [30]: Մխիթարյան միաբանության ու հնդկահայոց կենտրոնին զուգահեռ եւ որպես գերագահ, նա ձեռնամուխ էր եղել Էջմիածնում ստեղծելու քարոզչության այդ կենտրոնը՝ իր տպարանով, թղթի գործարանով եւ այլն, զուգորդելով դրանք գործնական քաղաքականությամբ: Սիմեոնը համոզված էր նաեւ, որ «ցեցն ի միջոյ է եւ ոչ՝ արտաքուստ» [31]:

Պատահական չէ, որ Սիմէոն Երեւանցին հատուկ կոնդակով վերացրեց բանադրանքը նաեւ Մովսես Բաղրամյանից [32]: Աբգար Հովհաննիսյանը այդ բացատրում էր Մովսեսի հարստանալով [33]: Իրականում, սակայն, Սիմեոն Երեւանցու զիջողականությունը արդյունք էր նաեւ Հնդկահայոց դիրքորոշման մեջ տեղի ունեցած էական փոփոխությունների: Պատահական չէ, որ «Նոր տետրակ»-ի տպագրությունից հետո, «Որոգայթ փառացի» տպագրությունը կանգ առավ եւ ավարտվեց միայն 15 տարի հետո: Այդ ձգձգումը պայմանավորված էր նաեւ Սիմէոն Երեւանցու պահանջին տեղի տալու հանգամանքով:

1775 թ. Սիմեոն Երեւանցուն ուղարկված «Նոր Տետրակի» օրինակների հետ միասին Մադրասի խմբակի անունից ընդարձակ նամակ էր գրվել կաթողիկոսին, որտեղ արտացոլված էին այն հիմնական գաղափարները, որ առկա են «Որոգայթ փառաց»-ում [34]: Նամակում առաջադրվել էին նաեւ պահանջներ, որոնք եւ հարուցել էին կաթողիկոսի մոլեգին զայրույթը: Ըստ այդ նամակի վերաշարադրանքի, որ կատարվել է Սիմեոն կաթողիկոսի կողմից 1776 թ. գրված պատասխան նամակի գրանցման առիթով, «Նոր տետրակի» բովանդակության քննադատությունից հետո ասվում է, թե «Եւ զսոյն դիւաշունչ գիրս սփռէին յազգս մեր, չմտածելով բնաւ բախելոցն յիմարութեամբ, թէ կորուստ բերէ այս ազգիս: Եւ առ մելիքսն Խամսայու եւս վասն սոյն անհիմն դիտման գրէին բազմիցս զթուղթս, եւ յղէին զընծայս,... որք եւ այժմ նորապէս գրեալ առ նոսա զթուղթս՝ յայն գրքոյն եւս յղեալ էին, եւ անզուսպ յանդգնութեամբ գրէին զսոյն բանս՝ ուր եւ կամէին: Էր եւ Գրիգոր աղայն Խօջաջանեան՝ տուօղն ծախուց տպագրատան մերոյ եւ թղթատանն՝ կամակից նոցին: Այլ թէ կամաւ, թէ ի նոցին թախանձելոյ՝ չէր յայտ: Եւ ի յայս այնքան էին հաստատնապէս եղեալ զմիտս իւրեանց, մինչ զի եւ առ սրբազան Վեհն համարձակեալ գրեալ էին զայս, եւ Գրիգոր Աղայն եւս ձեռն էր եդեալ ի վերայ թղթոյն: Յորում նախ պաղատէին կամակից լինիլ ինքեանց, ապա՝ զպէս պէս եւ զծիծաղելի առաջադրութիւնս գրէին սրբազան Վեհին, թէ այսոքիւք հնար է՝ զի մտադրութիւնս մեր ի գլուխ ելցէ, այսինքն է՝

- միաբանեցուցանել նախ զՎրաց իշխանն ընդ Աղուանից իշխանացն:

- Եւ թուղթ գրել առ կայսերուհին Ռուսաց, եւ զօրինակ թղթոյն եւս գրեալ էին, թէ այսու օրինակաւ պարտիս գրել: - Ուսուցանէին եւ զկերպ իմանալոյ զհամար եւ զորքանութիւն ազգիս, եւ հարկադրելոյ ի ձեռն... նուիրակաց՝ առ ի ուսանել զպատերազմ:

- Եւ վասն նոցին զթոշակս ժողովել տալոյ ի ձեռն Առաջնորդաց եւ Խոստովանահարց ի ծածուկ, որպէսզի ամենայն անձն յամենայն կիւրակէս զմի-մի փարայս տացեն:

- Եւ ըստ Եւրոպացւոցն զկանոն եւ զսահման դնել ազգիս՝ թարգմանեցուցանելով ի նոցունց, վասն աշխարհավարութեան եւ զինուորութեան արհեստի եւ կարգադրութեան դատաստանաց եւ այլոց, եւ նախարար մի կացուցանել բոլոր ազգիս, որ թարց խորհրդոյ Ծերակուտին եւ աւելի կամ պակաս քան զսահմանն թէ արասցէ ինչ՝ կորուսցէ զգլուխ իւր: Եւ այն նախարարն ժամանակաւոր լիցի, եւ ի միւս ամին՝ ուրիշ նախարար կացուսցի:

-   Ուսուցանէին ի վերայ այսց եւ զկէրպ ի հաւան ածելոյ զբոլոր ազգս՝ ընտրել յամենայն գաւառաց զԲ-Բ արս խոհեմս, որք ի Ղարաբաղ առ մելիքսն երթեալք՝ տացեն նոցա զընդունելութիւնս իւրեանց, եւ ընդունելին նոցա՝ բոլոր գաւառացն լիցին ընդունելիք: Եւ բազում այսպիսի բանք, որ ոչ այլ ինչ էին, եթէ ոչ բանք խելացնորից, որք չմտածելով զորպիսութիւնս ազգիս՝ թէ ու՞ր կան, ի ձեռս որո՞ց, եւ ո՞րպիսի կերպիւ, զայսոսիկ մտածէին եւ գրէին:

Զորս իբրեւ ետես Սրբազան Վեհն եւ վերահասու եղեւ դիտմանցն, մեծ ցաւ եւ տրտմութիւն եղեւ ինքեան, հայելով ի յապագայ վնասն: Վասնորոյ առ ի խափանել զայս վնասաւոր դիտմունս նոցին եւ ազատել զազգս ի կորստենէ, զթուղթ գրեաց առ նոսա յոյժ մեծագոյն եւ երկար, սաստիկ յանդիմանութեամբ եւ մեծագոյն մեղադրութեամբք, վասն չմտածելոյ զվախճան վնասաւոր դիտմանց իւրեանց եւ առանց խոկացման՝ յայսպիսի վնասաւոր իրս ձեռնարկելոյ: Եւ մեծաւ նախատանօք ցուցանելով նոցա զանկարելութիւն առաջադրութեանցն, թէ այդք որպէ՞ս են կարելիք լինիլ այժմու ժամանակիս. ծանուցանելով եւ զվնասն, որ յառաջանալոց էր ի նոցանէ» [35]:

Ելնելով Աղազար Լազարյանի անունից Մինաս եւ Հովակիմ Լազարյանների կողմից 1777 թ. նոյեմբերի 6-ին Շ. Շահամիրյանին գրած նամակից, որ առաջին անգամ ամբողջությամբ հրատարակել եւ արժեւորել է Վ. Դիլոյանը [36], միանգամայն թույլատրելի է ենթադրել նաեւ, որ միեւնույն ժամանակ (այն է՝ 1775 թ. ) Շ. Շահամիրյանը Նոր Տետրակը եւ նման բովանդակությամբ նամակ ուղարկել էր նաեւ Լազարյաններին, որի պատասխանը գրվել էր «անցեալ [իմա՝1776 թ. ] թուոյ նոյեմբեր ամսոյ 24» [37]: Ընդգծելի է եւ այն հետեւության իրավացիությունը, թե Լազարյանները տեղյակ լինելով Նոր Տետրակին ու Որոգայթ Փառացի գաղափարներին, միաժամանակ եւ «չէին բաժանում Շահամիր Շահամիրյանի այն խանդավառ տեսակետը, որ Արցախի "կորովի եւ քաջամարտ" մելիքները, ստանալով օժանդակություն, կարող կլինեն իրագործելու ազգային ազատագրության պատասխանատու եւ ցանկալի գործը» [38]: Բնականաբար այդ տեսակետը, որ մասամբ համահունչ էր նաեւ Սիմեոն Կաթողիկոսի արձագանքին, ոչ միայն վիրավորական հանգամանք չդիտվեց Շ. Շահամիրյանի կողմից, այլեւ հետեւելով Աղազար Լազարյանի նամակի ոգուն, 1779 թ. հունվարի 15-ին Գանձասարի Հովհաննես կաթողիկոսի անունով նա ուղարկեց իր նշանավոր ծրագրային նոր նամակը՝ Արցախում կրթական-լուսավորական հստակ պարտավորություններ դնելով Արցախահայոց առաջ [39]: Որոգայթ փառացի սկսված տպագրության կասեցումը կամ հետաձգումը իրականում պատճառ դարձավ, եւ հնարավորություն տվեց շարունակելու աշխատանքը գրքի հետագա խմբագրման վրա [40], որը հրապարակ ելավ միայն 1788 թ. ՝ Հերակլ Երկրորդի կողմից կատարված առաջարկին ընդառաջելու [41] եւ տպագրելու միջոցով: Այն, այսպիսով, թեեւ լույս տեսավ Սիմէոն Երեւանցու մահից տարիներ անց միայն [42], սակայն այս անգամ Շ. Շահամիրյանը պատրաստակամ էր լսելու եւ լսելի առնելու "սրբազանից հայրապետաց Հայոց եւ Վրաց" [43]: Այդ մասին ուղղակի վկայում է Շահամիր Շահամիրյանը, որ Հերակլի կողմից ստացել էր Վրաց իշխանի տիտղոս եւ այդ առիթով Ղուկաս կաթողիկոսին եւս 1787 թ. հոկտեմբերի 15-ին գրել էր իր նամակում, թէ «ի յայսմ ժամանակի աջողեաց ինձ Տէր, զի ես ստացայ նամակ շնորհաց ի Երկրորդ Հերակլ Բագրատունէ, շնորհօքն Աստուծոյ թագաւոր Կախեթու, Քարթլու եւ այլն, որում հրամայեաց զիս շարել որոք կարգադրութիւնք վասն բարեպէս կառաւարութեանն աշխարհին իւրոյ: Թէպէտ այսպիսի արժանաւոր գործ ոչ կարէ լինիլ ի մի եւ կամ թէ տասն, հատկապէս հասարակ առնէ, եթէ ոչ ի դպրոցէ եւ ուսեալ օրինագիտացէ, այլ այն, որ ի մէջ մեր այժմուս գտանեցաւ գրքուկ մի անուանեալ «Որոգայթ փառաց»՝ նշաւակ վասն բարեպէս կառաւարութեանն Հայոց, Ի նմանէ հանեցաք միմիայն օրինակն հատորաց կարգադրութեանց եւ ընծայեցաք նմա, որում ունի սահմանն ազատութեան հասարակաց եւ կառաւարութիւն ըստ օրինացն Հայոց հրամանաւ յապարանէ ծերակուտաց Հայոց եւ ի քարտիզի մերում ի նմա ազտ արարաք... զի, եթէ հաճիսցէ կամաց ձերոց եւ բոլոր իշխանաց, գաւառապետաց ընդ հասարակ, յայնժամ ձերով հրամանաւ տպեսցէ եւ ելանէ ի գործ, եւ եթէ ի խոտան՝ ի բաց անկցէ » [44]:

Շ. Շահամիրյանը նույնը կրկնել է նաեւ Հերակլ 2-րդին գրած նամակում՝ արձանագրելով, թե ի վիճակի չլինելով կատարել նրա խնդրանքը, այն է. «որ ի բարձրութենէ քումմէ հաճեցար ընդունիլ ի ծառայէ քումմէ մասունք կարգադրութեան սահմանաց եւ հրամայեցէր շարել եւ ընծայել ի սպաս բարձրութեան քոյ», ուստի «այն, որ գտաւ այժմոյս ի միջի մերում Տետրակն անուանեալ "Որոգայթ փառաց", շարադրեալ վասն ազատութեան ազգին Հայոց, ցնծութեամբ ընծայեցի ի սպաս» [45]:

Մադրասում լույս ընծայված ծրագրային-հրապարակախոսական գրքերը, այսպիսով, արժանացան նաեւ ռուս եւ վրաց գործիչների ուշադրությանը: 1786 թ. Պետերբուրգում ռուսերեն թարգմանությամբ լույս է տեսնում «Նոր տետրակը» երկու հազար տպաքանակով: Գրքի բաժանորդների թվում էին ռուս պետական-քաղաքական հայտնի շատ գործիչներ [46]: Ռուսերեն թարգմանությունից այն 1789 թ. օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին վրացերենի է թարգմանել Գայոս Ռեկտորը Կրեմենչուգում Հերակլի քրոջ որդու՝ Սուլխան Գորջասպի Թումանյանի, հանձնարարությամբ [47]: Վերջինս, ամենայն հավանականությամբ, ձեռագիրը տարել է Վրաստան, որտեղից հետագայում Հովհան Արքայազնը փոխադրել է Պետերբուրգ [48]: Ուշագրավ է Գայոս Ռեկտորի ընդգծումը, թե «Եթե դուք կամ ընթերցողները հանդիպեք նույն պատմության հեղինակի [որեւէ] ոչ հարկի մտքի, հանգստացրէք ձեր միտքը նրանով, որ այն ստեղծագործություն է ի սեր Հայրենիքի, ուստի ոչ ոք իրավասու չէ դժգոհ լինել... » [49]:

Հովսեփ Էմինի եւ Մովսես Բաղրամյանի միջեւ փոխհարաբերությունները էապես փոխվել եւ այլ որակ էին ստացել Հնդկաստան վերադարձից հետո: Բոմբեյում Հ. Էմինը, այցելելով Մ. Բաղրամյանին, հանդիպել է իր համար անսպասելի ոչ այնքան ջերմ ընդունելության: Ա. Ռ. Հովհաննիսյանը ձեռնպահ է մնացել նման փոխհարաբերությունը մեկնաբանելու փորձից [50]: Այդ առումով ուշագրավ հետեւությունների է հանգեցնում այն փիլիսոփայական երկը, որը տպագրվել էր 1796 թ. Կալկաթայում՝ Աբրահամ Կրետացու «Պատմութեան» հետ որպես «Ներածութիւն» [51] եւ որի հեղինակը, ըստ դեռեւս 1936 թ. Թ. Ավդալբեկյանի նկատումի, Մովսես Բաղրամյանն է [52]: Այդ անառարկելի է «Յաղագս յառաջանալոյն սոյն այս մերս նորոգ տպարանին. եթէ զիարդ հիմ եւ յորոց հետեւի գլխովին» հատվածում արձանագրված փաստերից [53]: Ավելին, շեշտվում է նաեւ, որ Բաղրամյանի Մադրասում ունեցած գործունեությունը՝ «Շամիրեան արժանավայելն Յակոբայ գործակցելով յատկի իւրում սիրելւոյ՝ աշխատասիրեալ ոչ սակաւ» եւս թելադրված է եղել «անձկալի ազգին աղագաւ», որպիսի մղումներով եւ հեղինակվել է ներկայացված աշխատությունը: Այս երկում Մովսես Բաղրամյանը հանդես է գալիս ազգային-պահպանողական դիրքերից ու պաշտպանում միապետության, կրոնի ու եկեղեցու իշխանությունը. «Այն գաղափարախօսը, որ «Յորդորակում» կոչ էր անում երիտասարդութեանը՝ սովորել զէնք գործադրելու միջոցները եւ ոտքի ելնել դարաւոր թշնամու դէմ, այստեղ սուր կերպով հանդէս է գալիս ֆրանսիական մեծ յեղափոխութեան քննադատողի դերում ու զգուշացնում բոլոր ազգերին՝ հեռու մնալ նման շարժումներից... ի հակադրութիւն «Յորդորակ» եւ «Որոգայթ փառաց» գրքերում արտայայտուած առաջաւոր ժողովրդական գաղափարների, ազգային-պահպանողական դիրքորոշման վրայ է կանգնած հեղինակը նաեւ իր սոցիոլոգիական-քաղաքական հայացքներով» [54]: Միանգամայն այլ վերաբերմունք է դրսեւորված այս աշխատության մեջ նրանց նկատմամբ, ովքեր կարծում են, թե «պարտ են ամենայն մարդիկ յաշխարհի վարիլ միապէս եւ գոլ համահաւասար իբրեւ զեղբայր՝ ոչ գոլ մեծ եւ ոչ փոքր, ոչ տէր եւ ոչ ծառայ, ոչ իշխան եւ ոչ թագաւոր» [55]: Ոչ թե հասարակական հակամարտություն, այլ ազգային եւ հասարակական համաձայնության քարոզչություն ծավալող Մ. Բաղրամյանը մեծարում է Եկատերինա 2-րդին. «մանաւանդ միշտ խնամատար եւ յոքներախտ երախտաւորն անտերունչ ազգիս Հայոց, որ յաւէտ քան զբնաւ պակասաւորս համայն ազգաց խանդաղատեալ խնամարկէ եւ, իբրեւ զմայր գորովագութ, գգուանօք եւ բազկատարած բերմամբ ընկալեալ զմեզ ապէնիազ շնորհօք, ողջագուրեալ զողջոյն եւ պատսպարեալ պահպանէ յար յոյժ երկայնմտութեամբ» [56]:

Թեեւ ինքնապաշտպանական-ազատագրական պայքարի համար անհրաժեշտ կազմակերպվածության, ծրագրերի մշակման եւ նրանց հետեւողական ու ճշգրիտ իրականացման խնդիրների լուծման հնարավորությունները ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին հայ իրականության մեջ դեռեւս իրենց ձեւավորման ավարտին չէին հասել, սակայն վերոբերյալ փաստերը վկայում են այն քայլերի շարունակական իրականցման մասին, որոնք նախանշված լինելով Սիմեոն Երեւանցու կողմից, արձագանք էին գտնում նաեւ հնդկահայ գաղթօջախում: Հնդկահայ գաղթօջախում եւս միակերպ չէր ընդունվում Մադրասի խմբակի գործունեությունը: 1792 թ. օգոստոսի 16-ին Շ. Շահամիրյանին գրած պատասխան նամակում Ղուկաս կաթողիկոսը նշում է, թե «Եւ նախ զայս ասասցուք, զի նուիրակն համառօտիւ գրեալ էր մեզ զշփոթմանէ տեղւոյդ մերազնեայցն, եւ զքոյդ վրդովմանէն, ընդ որ ոչ սակաւ տրտմութիւն եղեւ մեզ» [57]: Պարզվում է, որ, ըստ նվիրակի հաղորդման, «ի կրկին գալն իւր առ ձեզ ի խաղաղութիւն է համոզեալ, եւ խաղաղացեալ էք առ հասարակ, ընդ այն սրտադիւր եղաք: Հոգին սուրբ Աստուած, որ ի խաղաղասէրս հանգչի, անհետ արասցէ ի ձենջ զխռովութիւն, եւ արմատացուցեալ զխաղաղութիւն ի ձեզ, այնու բարեկեցիկ պահեսցէ զձեզ եւ մեք բարի համբաւով ձեր զուարճասիրտ լիցուք» [58]: Ղուկաս կաթողիկոսի կողմից ակնարկված «շփոթմունքը» արդյո՞ք չի նույնանում այն «ժանտ ժողովի» եւ «մոլորչապետի» մասին հաղորդումների հետ, որի մասին ակնարկում է Մովսես Բաղրամյանը 1796 թ.: Ենթադրություն է եղել, թե Մովսես Բաղրամյանը «արդյո՞ք նկատի ունի Մադրասի խմբակը: Յամենայն դէպս մեզ ուրիշ խմբակ յայտնի չէ» [59]: Եթե այդ նույնացումը, որ անհավանական չէ, լրացուցիչ այլ փաստերով եւս հաստատվի, ապա լիովին իր բացատրությունը կստանա նաեւ Մովսես Բաղրամյանի եւ Հովսեփ Էմինի միջեւ առաջացած սառնության փաստը: Հակամարտությունը, այսպիսով, առնչվել է նաեւ Շահամիր Շահամիրյանի անվան հետ: Առավել ուշագրավ է, սակայն, այն փաստը, որ 1792 թ. մայիսի 14-ին Մադրասից Ղուկաս կաթողիկոսին գրած նամակի մեջ Շ. Շահամիրյանը եւս, կարծես ձայնակցելով Մովսես Բաղրամյանին, դատապարտում եւ զայրույթով է խոսում 1789 թ. ֆրանսիական հեղափոխության մասին: Ցավով է արձանագրում Շ. Շահամիրյանը, որ ժողովրդի համարձակությունը այնքան է մեծացել, որ «ոչ միայն հանեալ են ինքնակալ կարողութիւնն թագաւորին իւրեանց, այլեւ լրբաբար յանդկնեալ են հրամանին հայրապետին իւրեանց, այսինքն Սրբազան Փափին Հռօմու, եւ բորբոքումն այս հրոյ տայ տեղի մտաւ ածելոյ բազմաց, զի այրելոց է բազում թոռ եւ չոր» [60]:

Մինչեւ «Որոգայթ փառաց»-ի հրատարակումը Հերակլի խնդրանքով նրան ուղարկելով իր առաջարկությունները ու նաեւ գրքի ձեռագիրը՝ որպես նշավակ, Շ. Շահամիրյանը Հերակլ 2-րդ թագավորին 1787 թ. հոկտեմբերի 15-ին գրած նամակում ընդգծում էր, որ այդ գիրքը գրված է Հայոց համար, նույն ոգով խորհուրդ էր տալիս շարժվելու նաեւ Վրաց թագավորին՝ երկրի բարգավաճման գործում, սակայն, կարեւոր դերակատարում վերապահելով թագավորական իշխանության կողմից կատարելիք բարեփոխումներին [61]: Հայաստանի ազատագրությունը եւ բարգավաճումը ժողովրդավարության հետ լծորդող եւ կառավարումը «ի խորհրդարանէ ծերակուտաց» ակնկալող «Որոգայթ փառաց»-ի տպագրությունից (1788/9 թ. ) հետո Շ. Շահամիրյանին ու Մովսես Բաղրամյանին 1790-ական թթ., արդեն ակնհայտորեն կանգնած ենք տեսնում ավատատիրական կարգերի պաշտպանի դիրքերում: Սիմեոն Երեւանցու «մեծ ցավի» մասին զգուշացումը, որը կիսում էր նաեւ Ղուկաս կաթողիկոսը, նշանակում էր օտար լծի տակ գտնվող հայ ժողովրդի գոյությանը սպառնացող իրական վտանգ: Մովսես Բաղրամյանին բանադրելու մասին Սիմեոն Երեւանցու նամակի գրման իսկ տարում (1776 թ. ) Կ. Պոլսից Ռուսական արքունիք էր հղվում դեսպան Ա. Ստախիեւի հուլիսի 8-ին գրած հաղորդումը, թե «Ըստ այս օրերին Վանից ստացված տեղեկությունների, Քուրդիստանում գտնվող Հայոց պատրիարքը, անցնելով Պարսից հպատակության ներքո, իր հավատակիցներին հրահրել է հարձակումներ գործել հարեւան Վանի գյուղերի վրա: Դուռը, տեղեկանալով այդ մասին, ցուցում է տվել այնտեղ մոտակայքում գտնվող զորքերի գլխավոր հրամանատար Ժանիկլի Աղա փաշային՝ միանալու Վանի նահանգապետի հետ հայերին կոտորելու համար» [62]: Հայերի գոյությանը սպառնացող վտանգը թեեւ հասկացել, սակայն, հավանաբար, չէր կիսում Հովսեփ Էմինը, որն իր Ինքնակենսագրության մեջ վերաշարադրելով Հերակլ թագավորին գրած Սիմեոն Երեւանցու նամակի բովանդակությունը, ընդգծում է կաթողիկոսի մտահոգությունը՝ այն ձեւակերպելով որպես «սուլթանը կհրամայի Կոստանդնուպոլսում կոտորել բոլոր հայերին» [63]: Թե որքանով մտահոգիչ էին Սիմեոն Երեւանցու զգուշացումները, ակնհայտ էր նաեւ այլ գործիչերի համար: 1796 թվականին Այսրկովկաս կատարած արշավանքի դադարեցումից եւ ռուսական զորքի հեռանալու լուրը ստանալուց հետո, արշավանքի մասնակից Հովսեփ Արղությանը 1797 թվականի սկզբներին Գրիգորիուպոլի հայերին գրած իր նամակում նշում է. «մեք ունիմք մնալ աստ մինչեւ այց ելանիցէ Բարձրեալն եւ ի նորոգ ինքնակալէն նորոգ հրաման եւ հաստատութիւն ընկալցի բանակս եւ յառաջացեալ՝ զխղճալի սուրբ Աթոռն եւ զազգն համայն զերծուսցուք ի կորուստնառիթ վտանգէ, իսկ եթէ ոչ՝ բոլորն ի կորուստ մատնեալ, ինչ որ տէր մի արասցէ: Զայս լսելով ձեր, նախ պարտիք գոհանալ զբարերարէն Աստուծոյ, որք ազատ կայք եւ չէք յայսպիսի նեղութիւնս վշտագունեալք, որպէս ընկերք ձեր համայն ազգք Հայկազունք... » [64]:

Նույն ժամանակ ղրիմահայոց գրած նամակում Հովսեփ Արղությանը կրկնում է իր մտահոգությունը. «... Մեք եմք աստ ի Թիֆլիզ, մերկացեալ յամենայն գոյից եւ ի ստացուածոց, նեղեալ ի սուգ եւ ի յողբ ի վերայ խղճալի Սրբոյ Աթոռոյն, գահակալի նորին եւ համայն ազգին մերոյ, քանզի ամենեցուն թշնամեաց խաչին Քրիստոսի բացեալ զբերանս՝ կամին կլանել զամէնն: Եթէ աստուածապահ բանակին պատահեսցի յետս ընկրկումն (որովհետեւ թուլութիւն ինչ երեւի ի սմայ այժմ, զոր Տէր մի արասցէ), քանզի արեան հեղեղութիւն ունի ապականեալ ազգին մերոյ» [65]: Ղուկաս կաթողիկոսը եւս Շ. Շահամիրյանին գրած նամակում նշում է, թե «... առ տարաբախտութեան մերոյ՝ օրհասին մահու ժամանեալ յիշեցելոյ մեծի կայսերուհւոյն, խափանեցաւ գործն օգտակարագոյն աշխարհի, ըստ որում հարազատն նորին նորապսակ յաջորդն դարձ առնել ետ զօրացն՝ զամենայն ընդ ձեռամբ արկեալսն թողլով հնոց տիրողացն աւերչաց» [66]: Ղուկասը կաթողիկոսին այլ բան չէր մնում, քան Դավիթ եւ Հովհաննես վարդապետներին ուղարկել շահի մոտ եւ հրովարտակ խնդրել նրանից: Շահը վարդապետներին «... հաճութեամբ ընկալեալ խիլայիւք եւ հրովարտակաւ միամտութեան դարձուցանէ անդրէն» [67]:

Ուշագրավ է, որ Ղուկասի քայլը հավանության էր արժանացել ռուսների եւ վրացիների կողմից եւս, որի մասին հաղորդում է Հովսեփ Արղությանը. «Սրբազնասուրբ վեհապետին երկուցեալ ի սպառնալեաց ներքինոյն եւ յարբանեկաց նորայ, որք զնա ստիպեալ էին երթալ անցանել ի դուռն չարին, առաքեալ է այժմ յաղերս յոտս նորա զԴաւիթ վարդապետն Թիֆլիզեցի եւ զՅովհաննէս վարդապետն Պօլսեցի, զոր բարւոք համարին վիրքն եւ ղեներալն, որ աստ առ մեզ: Տեսցուք ի գարնանն տրելո՞ց է նոցա ինչ մխիթարութիւն ի ձեռս մերոց զօրաց, թե հասեալ է բարկութիւնն Աստուծոյ մինչեւ իսպառ» [68]: Արշավանքի դադարեցման թողած տպավորությունը այնքան ծանր էր, որ Մկրտում Գալստյանը Աստրախանից 1797թ. նոյեմբերի 17-ին գրած նամակով պահանջում էր Հ. Արղությանից ասելու Ա. Ա. Բեզբորոդկոյին, թե անգլիացիները գրավեցին Հնդկաստանը, որ իրենց երկրից մեկ տարվա հեռավորության վրա էր գտնվում, իսկ դուք 3 օրվա ճանապարհի տարածություն չե՞ք կարողանում գրավել [69]:

Այսպիսով, Սիմեոն Երեւանցու դիրքորոշումը իր որոշակի ազդեցությունն է գործել հնդկահայ հասարակական մտքի ձեւավորման վրա, ունեցել իր համակիրները նաեւ Հնդկահայ գաղթօջախում, ստիպել է ավելի իրատեսորեն գնահատել ժամանակի իրադրությունը եւ հետեւողական աշխատանք ծավալել ազատագրական պայքարում որոնելու լուրջ դաշնակիցներ եւ միջոցներ՝ ազգային արժեքներն ու ժողովրդին իրական վտանգներից զերծ պահելու ուղղությամբ:

«Նոր տետրակը» Հայաստանի փրկության գործում տեսնում է Վրաստանի եւ, մասնավորապես, Հերակլի հետ դաշինքի եւ վերջինիս կամեցողության պարագան [70]: Վրաստանում բազմազգ բնակչության առկայության պայմաններում Հերակլի արտաքուստ տոլերանտ ներքին քաղաքականություն վարելու հանգամանքը հետագա ուսումնասիրողներին եւս դրդել է մտածելու, թե Հերակլը, անգամ իր կամքից անկախ, փաստորեն ստեղծել էր «Կովկասյան ժողովուրդների փորձնական մի ֆեդերացիա» [71]:

Վրաց թագավորները եւ, մասնավորապես Հերակլ Երկրորդը, Հայոց պետականության վերականգնման նպատակ իրենց առջեւ ոչ միայն չեն դրել, այլեւ մշտապես ձգտել են ընդարձակելով Վրաստանի սահմանները, նրա մեջ ներառել [72] (կամ գեթ հարկատու դարձնել) շրջակա երկրները: Նրանք ուժի եւ սիրաշահումների, ընդառաջումների եւ պարտադրումների միջոցով փորձում էին ապահովել միայն իրենց իշխանությունը: Հայ իրականության մեջ եթե այդ ընկալվում էր, ինչպես Հովսեփ Էմինն է արձանագրել Հերակլ Երկրորդի մասին, որպես թե, Աստված է նրան նշանակել «թագավոր երկու ազգերի՝ հայերի ու վրացիների վրա» [73], ապա Վրաց Հերակլ 2-րդ թագավորը պատրաստ էր հայ մելիքներին կրկին հանձնելու նրանց հակառակորդ Իբրահիմ խանին [74], եթե վերջինս Հերակլին վերադարձներ Վրաստանից հեռացած [75] եւ Արցախում ապաստանած մահմեդական իր հարկատու հպատակներին [76]:

Հնդկահայ գաղթօջախի ներկայացուցիչները, սակայն, ի մոտո ծանոթ չլինելով իրական փոխհարաբերություններին, անտեսում էին Հերակլ 2-րդի եւ Իբրահիմ խանի մտերմության ու դաշինքի փաստը, որ գոյություն ուներ մինչեւ 1783 թ. Գեորգիեւյան պայմանագրի ստորագրումը [77] եւ հակադիր էր Իբրահիմի դեմ պայքարի ելած հայ մելիքների դիրքորոշմանը:

1780-ական թթ. Հայաստանում զարգանում էին նոր փոխհարաբերություններ, քաղաքական շահերի նոր դրսեւորումներ: 1784 թ. հունիսի 7-ին Դանիել Ավանեսովի կողմից Պ. Ս. Պոտյոմկինին տված «Բացատրություններում» արդեն կանխատեսվում էր, թե կնքված ռուս-թուրքական համաձայնագիրը «ըստ լուրերի, երկար չի տեւի»: Հայազգի բանագնաց-դիվանագետը մելիքներից հանձնարարություն ուներ ռուսական կողմին հաղորդելու, թե իրենք պատրաստի ունեն 5000-անոց հեծյալ եւ հետեւակ զորք, որը կարող է ակտիվ պայքար սկսել Օսմանյան Թուրքիայի այսրկովկասյան քաղաքականության հենակետի վերածվող Ղարաբաղի խանի դեմ, եթե ռուսական օժանդակությունը մերձենալու լինի գեթ մինչեւ Գանձակի խանության սահմանները [78]: Ռուսաստանի կովկասյան քաղաքականության զարգացումներին ակնդետ հետեւող մելիքները, ոգեւորված ռուսական կողմի խոստումներից, անմիջապես խնդրագրեր են ներկայացնում Ռուսական արքունիք: Խանի դեմ պայքարի ելած մելիքների ծանր դրությունը նպաստավոր առիթ էր Ռուսաստանի կողմից Արցախի գործերին միջամտելու համար: Հենց միայն խնդրագրեր կազմելու փաստն ու նրանց հուսահատական ոճը ցույց է տալիս այն վիճակը, որի մեջ նրանք հայտնվել էին: Խնդրագրերում հուզական երանգով պատմվում են այն հալածանքները, որոնց ենթարկվում են իրենք մահմեդական իշխողի կողմից, այն բնական հարստությունները, որոնց կարող է տեր դառնալ Ռուսաստանը Արցախ արշավելու դեպքում եւ շեշտում անգամ այն հանգամանքը, որ ռուսները հետեւելով Մեծն Պետրոսի քաղաքականությանը, պարտավոր են իրականացնել նրա անկատար մնացած ծրագրերը: Այս է պատճառը, որ Պետրոս Մեծի քաղաքականությունը սկսվում է ներկայացվել որպես թե հայերի ազատագրության համար ձեռնարկված միջոցառում: Պետրոս Առաջին   ի քաղաքականության նման մեկնաբանության փաստի հանդիպում ենք արդեն իսկ 1780 թ. Հ. Արղությանի Պետերբուրգի Ս. Կատարինե եկեղեցու օծման արարողության ժամանակ արտասանած ճառում [79]: Արցախի Հովհաննես կաթողիկոսի, Ադամ եւ Աբով մելիքների կողմից Պ. Ս. Պոտյոմկինին ուղարկած նամակում նշվում է, թե Գաբրիել բանագնացը Արցախ է բերել Հովսեփ Արղությանի նամակը, որից իրենք տեղեկացել են, թե «հրաման է ինքնակալութենէ պայծառափայլ տերութենէ ձերմէ ելանել եւ ազատել զազգս մեր ի ձեռաց անօրինաց եւ զերկիրս մեր եւ զմեզ ի ներքոյ ինքնակալ տերության ձերոյ նուաջել» [80]: Նամակում անմիջապես ավելացվում է, թե «որպէս երանելի եւ յաւիտենական փառացն ժառանգորդ մեծ կայսրն Պետրոս ունէր ի մտի եւ խորհրդի առ ի ազատել զմեզ, որպէս նախնիքն մեր հրամանաւ նորին մինչեւ Ժ (10) ամ կամ այլ աւելի տարի ընդ անօրինաց պատերազմեցան, թէ ընդ օսմանցուն եւ թէ ընդ ղզլբաշուն, մինչեւ որ անյոյս լիալ Նադր շահն եկն եւ նուաճեաց զմեզ» [81]: Մելիքներն այնուհետեւ ավելացնում են, թե այժմ եւս «որովհետեւ լուաք այդ աւետալի եւ փրկարար լուրդ, ցնծացաք ի հոգի եւ ի մարմինս մեր եւ յամենայնի անձնէ եւ ի զօրութիւնէ մերմէ յօժար կամօք եւ սրտի մտօք ջանամք եւ զանձինս մեր դնեմք մինչեւ ցմահ ի վերայ այդր աւետալի լրոյ» [82]:

Հայ-վրացական դաշնության գաղափարի հայկական ընկալման քննությունը Լ. Տուխաշվիլուն հանգեցնում է այն հետեւության, թե հայ-վրացական միասնական պետության ստեղծման միտքը իբր ուշֆեոդալական Կովկասի ընդհանուր քաղաքական իրադրության ծնունդն էր [83]: Մինչ այդ ժամանակաշրջանը իբր նման հարց չէր դրվել եւ բնականաբար գաղափարական ձեւավորում այն չէր կարող ունենալ: Այն հետեւանք էր միայն հնդկահայ բուրժուազիայի սեփական հայրենիքից կտրված լինելու եւ այնտեղ հենարան չունենալու հանգամանքի: Ռուսական կողմնորոշումը [84] հայ գործիչների համար 18-րդ դարում նշանակում էր միաժամանակ կողմնորոշում դեպի Վրաստան [85]: Ավելին, Հայաստանի ազատագրության ծրագրերում, ըստ Լ. Տուխաշվիլու, Վրաստանի օգնությանը գրեթե նույնքան տեղ էր հատկացվում, որքան եվրոպական պետությունների կամ ռուսական կայսրության կողմից օգնություն ցուցաբերելու հեռանկարն էր: Դրան նպաստում էին.

ա. նշված հովանավորների քաղաքականությունը՝ որոնք եւս Կովկասում հաստատվելու համար ունեին հենարանի կարիք, այսինքն՝ եթե Ռուսաստանը կամ Անգլիան ստանձնեին հայկական պետության վերականգնման առաքելությունը, ապա իրենք եւս ոչնչի չէին հասնի առանց Քարթլ-Կախեթի թագավորության մասնակցության,

բ. Այս վերջինիս հզորացումը, ճիշտ է, թվացյալ, սակայն տպավորիչ էր,

գ. Հերակլ Երկրորդի տնտեսական քաղաքականությունը՝ հայ առեւտրական դասին տրվող գերապատվությունը:

դ. Բուն Քարթլ-Կախեթում գտնվող տեղական ուժերին հենվելու փորձերը: Հիմնական պայմանավորող դաշտը, սակայն, միանման պատմական ճակատագիրն էր, Այսրկովկասի ժամանակի իրավիճակը եւ ընդհանուր շահերի դրսեւորումը [86]:

Հերակլն իր առջեւ իրականում ոչ միայն Հայաստանի ազատագրման նպատակ չէր դրել, այլեւ առաջարկում էր քննարկել անգամ Հայոց եւ Վրաց եկեղեցիները [87] տարանջատող «որոշ» դրույթներ վերանայելու հարցը, որը նշանակում էր եկեղեցիները միացնելու փորձ՝ «երկուստեք զիջումների միջոցով» [88]: Հովսեփ Էմինը դեմ չէր այդ առաջարկին [89]: Այդ էր նաեւ հիմնական դրդապատճառներից մեկը, որը Սիմեոն Երեւանցուն ստիպում էր վերապահությամբ մոտենալ Հերակլի վարած «սիրալիր» քաղաքականությանը [90] եւ նրան ետ էր պահում Հովսեփ Էմինի լավատեսությանը անվերապահ սատար կանգնելուց [91]: Սիմեոն Երեւանցին առավել չափով լավատեղյակ ու իրազեկ էր Վրաստանում եւ, մասնավորապես, վրաց արքունիքում տիրող իրադրությանն ու վրաց թագավորի նպատակներին: Լ. Տուխաշվիլին Սիմեոն Երեւանցու դիրքորոշումը բացատրում է ավելի լայն ընդհանրացումներով: Նրա կարծիքով «Հայոց եկեղեցին հակադրվում էր վրաց կողմնորոշմանը, որովհետեւ ցանկանում էր զբաղեցնել Վրաստանի տեղը Մերձավոր Արեւելքի ժողովուրդների քաղաքական ծրագրերում, այսինքն՝ չնայած այն բանին, որ Էջմիածինը անհրաժեշտ պահերին ինքը եւս մահմեդական հարեւանների դեմ ապավինում էր Քարթլ-Կախեթի ուժեղ հովանավորությանը, միաժամանակ եւ հանդես էր գալիս որպես հակառակորդ: Էջմիածինը փորձում էր Վրաստանի հետ հարաբերությունները հաստատել իրավահավասարության հիմունքներով եւ չէր բավարարվում միայն ողջ հայության անունից հանդես գալով: Նա օգտվում էր Թուրքիայի ու Իրանի կառավարողների պաշտոնական օժանդակությունից, հայ վաճառականության նկատմամբ նրանց «հովանավորությամբ» եւ հաճախ իր ազդեցությունը տարածում էր նաեւ ոչ հայազգի լուսավորչական [92] բնակչության վրա [93]: Հայոց կաթողիկոսը փորձում էր Մերձավոր Արեւելքի բոլոր փոքր ժողովուրդների քաղաքական դաշինքը վրացիների հետ իրականացնել իր (իմա՝ Հայոց կաթողիկոսի) միջոցով, ինչը կհանգեցներ Էջմիածնի դերի պահպանմանը եւ այս վերջինիս օգտին վրաց ազդեցության չեզոքացմանը: Սիմեոն Երեւանցին ուշադիր հետեւում էր վրացիների հետ ասորիների եւ եզդիների բանակցություններին»: [94]

Նման եզրակացության համար հիմք կարող է ծառայել ոչ միայն 1770 թ. օգոստոսի 15-ին Հերակլին ուղղած Սալմաստի հայոց Եսայի (Իսայի) եպիսկոպոսի նամակը [95], այլեւ Սիմեոն Երեւանցու նպատակասլաց ազգային-եկեղեցական քաղաքականության իրագործման ձգտումների եւ իրագործումների ողջ համակարգի հաշվառումը [96]: Սիմեոն Երեւանցու նպատակասլաց գործունեության վերլուծությունը հիմքեր է տալիս պնդելու, որ նա Հայոց քաղաքական իշխանության բացակայության եւ նրա շուտափույթ վերականգնման անհուսության պայմաններում փորձում էր ազգի գոյատեւումը ապահովելու նպատակով համախմբման կենտրոն դարձնել Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության Մայր Աթոռը [97]: Սիմեոն Երեւանցու նշված քաղաքականության ակնհայտ դրսեւորում էր նաեւ Հայոց միջավայրում կաթոլիկ քարոզիչների գործունեությունը կասեցնելու գործողությունները: Կաթոլիկությունը առավել տարածում էր գտնում Ախալցխայում, Գորիում, Թիֆլիսում, Գանձակում եւ այլն [98]: Ախալցխայում բնավորված կաթոլիկ եվրոպացի քարոզիչներին ուղղված նամակում Սիմեոն Երեւանցին գրում էր. «... Զի՞նչ գոյր ձեզ ի յԱխալցխա, հայրենի քաղա՞ք է ձեր, եթէ ունէիք անդ զբնիկ ժառանգութիւնս եւ զժողովուրդս, զի այնքան երկար մնայիք անդ: Անիրաւ գողքդ մտեալ ի տուն մեր, նստէիք աներկիւղ իբրեւ զսեպուհ տեարս եւ զժառանգութիւնս մեր յանդիման աչաց մերոց վայելէիք [99], զբոլոր քաղաք մի շրջակայիւքն իւրովք ի մէնջ աբստամբեցուցանել... Ասեմք զձեզ՝ թէ ելէք ի ժառանգութենէ մերմէ, դուք գրէք ի Պօլիս առ Քրիստոսասէր էլչին ֆռանկսիզաց գանգատ զմէնջ, թէ մեզ այսպէս եւ այնպէս արար:... Գրեմ եւ ես ահա սիրով, զի մի եւս նովին անիրաւութեամբ եւ գողութեամբ եւ խաբեբայութեամբ շրջիցիք ի մէջ ազգիս մերոյ, ուր եւ հանդիպեսջիք: Կամ այսպէս պարտիք վարիլ, կամ ելանել եւ գնալ ի բուն երկիրն ձեր, զի երկիրքս այսոքիկ ոչ են Ֆռանկստուն, այլ հայոց երկիր՝ ընդ իշխանութեամբ տաճկաց: Դուք աստ ոչ ժողովուրդս ունիք, եւ ոչ թէմ եւ ժառանգութիւն... » [100]:

Սիմեոն Երեւանցու գլխավոր մտահոգությունը, սակայն, ներազգային դժվարությունները հաղթահարելն ու միաձույլ ազգային կառույց ստեղծելու գործն էր [101]: Տարբեր վարչա-քաղաքական միավորների մոտ նրա՝ որպես Հայոց կաթողիկոսի, ներկայացուցչի պարտականություններն իրականացնում էին նշանակված վեքիլները եւ գործակալները, որոնք, ի տարբերություն նվիրակների, պետք է գտնվեին իրենց նշանակման վայրերում եւ ունենային շատ ավելի լայն լիազորություններ, քան միայն դրամահավաքություն իրականացնելու նպատակով առաքվող նվիրակները կամ տնտեսական պարտականություններ կատարող գործակալները [102]:

Թշնամական հարձակումներից Էջմիածնի պաշտպանությունը կազմակերպելու համար Սիմեոն Երեւանցին նախաձեռնել էր Մայր Աթոռի պարիսպների վերանորոգությունը եւ ամրացումը: Օտար հարձակումների դեպքում Երեւանի խանը բավարարվում էր միայն ապավինելով Երեւանի բերդի ամրությանը, իսկ խանության այլ բնակավայրերը մնում էին անպաշտպան եւ կողոպտվում թշնամիների կողմից: 1765 թ. Ռեթեոս վարդապետին նվիրակությամբ ուղարկելով Սպահան, Սիմեոն Երեւանցին «չափ պարսպի եւս Սրբոյ Աթոռոյս տուաւ սմա, զի ցուցցէ անդ ժողովրդոցն, թերեւս զիմտատիայս ինչ տայցէ ոք» [103]:

Սիմեոն Երեւանցին մեծացրել էր թուանկչիների (հրացանավորներ) խումբը [104], որի նպատակը ոչ միայն վանքի պահպանությունն էր թշնամական հարձակումներից, այլեւ տարբեր հանձնարարությունների եւ առաքումների ուղեկցումներն ու նրանց անվտանգության ապահովումը: Ուշագրավ է, որ անգամ Երեւանի խաներն արշավանքներ կազմակերպելու դեպքում կամ նման պատրվակներով զինվորներ (թուանկչիներ) էին խնդրում կաթողիկոսից, իսկ կաթողիկոսը չէր վարանում նաեւ մերժելու նրանց խնդրանքը [105]: Հատկանշական է, որ 1766 թ. լեզգիների հնարավոր արշավանքի վտանգի կանխման համար «սրբազան Վեհըն, վասն անկատարուն գոլոյ տակաւին սրբոյ Աթոռոյս պարսպին, զոր շինեցուցանէր, գնաց յԵրեւան եւ զծերագոյնս եւ զմանկագոյնս եւ զանկարս միաբանիցն եւս ետ տանել անդ եւ, վարձեալ զյոլով թուանկակիրս եւ ի խանէն եւս առեալ զբազում հայ թուանկչիս, եդ ի սուրբ Աթոռոջս ի պահպանութիւն» [106]:

Ուշագրավ է 1786 թ. մարտին Ղուկաս կաթողիկոսի պատասխան նամակը Թիֆլիսի մելիք Ավետիքին, որտեղ առարկելով մելիք Ավետիքին նրա առաջարկության առիթով, թե լեզգիների արշավանքի դեպքում վանքը կարող է հուսալ իր ինքնապաշտպանությանը, Ղուկասը գրում է. «Իսկ զոր գրեք, թէ զզինուորս պատրաստեալ կարգեսցես ի պահպանութիւն սրբոյ Աթոռոյն, առ այդ իմա, սիրելիդ իմ, զի որպէս առեալ եմք զփորձն տեղականացս ի սոցունց, թէ զհազարն եւս կացուցանիցեմք անդ, այնքան ահաբէկ են, որ զգունդ ինչ ի թշնամեացն՝ իսկոյն զՍուրբ Աթոռն թողեալ, փախչելոց են ի բերդն: Վասն որոյ մի արասցէ Տէր, եթէ դիմիցէն նոքա [իմա՝ լեզգիները - Պ. Չ. ] յայս կոյս, մեր օգնութիւնն յԱստուծոյ է եւ ի քրիստոսազօր Արքայէն» [107]:

Հարկ է ընդգծել, որ Սիմեոն կաթողիկոսի հավաքագրած զինվորները եղել են միայն հայազգի «թուանկչիներ» [108]:

Սիմեոն Երեւանցին առավելապես հայտնի լինելով քաղաքական խնդիրների արծարծումների ժամանակ իր զգուշավորությամբ, բնավ հեռու չէր կանգնած իր ազգի առջեւ ծառացած խնդիրներից եւ չէր սահմանափակվում միայն եկեղեցական բարենորոգումների հարցերով [109]: 1770 թ. Եկատերինա 2-րդ կայսրուհուն գրած նամակում արձանագրելով, թե «մեք՝ ողորմելիքս, երկրաւորի արքայութեան եւս եմք այստեղ կարոտ», խնդրում է նրան «զդոյն սէրդ, խնամքդ եւ զողորմութիւնդ անջնջելի վճռեսցես ի մէնջ, ի սրբոյ աթոռոյս, ի խղճալի յազգէս մերմէ, զի քոյ եմք եւ ոչ օտար, նոյնպէս եւ ի զայլ ցան եւ ցիր եղեալ յազգս մեր տարածեսցես զհովանի տերութեանդ.... » [110]: Որ Սիմեոն Երեւանցու վերոբերյալ տողերը զուտ քաղաքավարական արտահայտություններ չէին, կարելի է համոզվել ետգրությունից, որտեղ նա շարունակում է ասելիքը եւ խնդրում ավելի մանրամասն տեղեկանալ Հովհաննես Լազարյանից՝ «ի Յովանէս ծառայէ ձերմէ կարէք գիտէլ, որում գրեալ եմք ի կարճոյ, զի երկարապէս եւ պարզօրէն գրելն մեր զայսպիսեաց կարի եւ շատ վտանկաբեր է մեզ եւ ազգին մերոյ» [111]:

Այն, որ միայն Եկատերինա կայսրուհին էր լոկ, որ «կամեցօղ է եւ կարօղ՝ ի գլուխ բերել» խնդիրը, Սիմէոն Երեւանցուն թելադրում էր բոլոր մյուս հարեւանների հետ բարիդրացիություն պահպանելով հանդերձ, նրանց նկատմամբ ունենալ հատուկ զգուշավորություն եւ ձեռնպահ մնալ ու նաեւ կասեցնել ազգի առջեւ ծառացած գերխնդրի քննարկումները՝ ժամանակավրեպ ու արկածախնդիր գործողություններով հարվածի տակ չդնելու համար սեփական ժողովրդի այն հատվածին, որը կրելով օտարի լուծն ու անարգանքը, դեռեւս շարունակում էր կառչած մնալ իր հողին: Ա. Ռ. Հովհաննիսյանի ընդհանրացումով, «Հերակլը Էմինի նկատմամբ ցուցաբերում է մեծ բարեհոգություն, հաճույքով լսում է ազնվականությանը սանձելու, կրթությունը բարեփոխելու եւ Վրաստանում եվրոպական գիտելիքների տարածման մասին նրա խորհուրդները, սակայն ամեն անգամ խուսափում է հայկական հողերի ազատագրման կոնկրետ ծրագրերի քննարկումից. նա լիակատար պատրաստակամություն է դրսեւորում օգտվելու Հովսեփ Էմինի ծառայություններից, սակայն լոկ իր կողմից գծված շրջանակներում, իսկ Էմինը անմիջապես ձգտում է առաջադրել իր քաղաքական ծրագրերի իրականացման հարցը» [112]: Հ. Էմինը իր ծրագրերի մշակման ժամանակ նկատի չէր ունեցել, որ Հերակլը ձգտում էր կառուցել ոչ թե կովկասյան ժողովուրդների դաշնություն, այլ հենց վրացական պետություն [113]: Վրաց արքայի իրական, ընթացիկ շահերը հակադիր էին Հ. Էմինի քաղաքական երազանքներին [114]: Հերակլ արքայի «ընթացիկ շահերը» ակնհայտ էին անգամ Էնզելիում գտնվող ռուսական հյուպատոսին, որը գրում էր արքունիք, թե «Վրաստանի տիրակալ Հերակլը, սկսելով Վրաստանի կառավարումը, շատ դեպքերում հանդես էր գալիս պարսկական կամայականություններից Երեւանի քաղաքացիների եւ բնակչության պաշտպանությամբ` որպես հարեւան ու քրիստոնյա ... իսկ Երեւանի հայերը հաճույքով դիմում են Հերակլին եւ երբեմն կատարվող դրամի նրա պահանջները չեն մերժում» [115]:

Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ երբ Էմինը Հերակլի պահանջով [116] ստիպված էր թողնել Վրաստանի սահմանները եւ հանդիպելով Մուշի Առաքելոց վանքի առաջնորդ Հովնան վարդապետի կողմից ուղարկված 13 անձանց, առաջարկում է նրանց հետ միասին ուղեւորվել Մուշ, Հովնանի դեսպանագնացները ընդիմանում են եւ հայտարարում, թե իրենք լիազորված չեն Հովնանի կողմից եւ չեն կարող գործել Հերակլի կամքին հակառակ [117]: Հ. Էմինին մնում էր բռնել ոչ թե Հայաստանի, այլ Հյուսիսային Կովկասի ճանապարհը:

«Նոր տետրակի» հրատարակության տարում դեռեւս ընթանում էր ռուս-թուրքական պատերազմը: Պատերազմի երկրորդ տարում Հայաստանի ազատագրության հույսը Ռուսաստանի եւ Վրաստանի հետ էր կապել նաեւ Մովսես Սարաֆյանը՝ 1769 թ. հատուկ նամակում [118] արտաքին գործերի կոլեգիայի համար շարադրելով իր ծրագիրը: Պատերազմում Օսմանյան պետությունը թեեւ պարտություն կրեց եւ Ռուսաստանը Քուչուկ Կայնարջիի պայմանագրով ձեռքերի ազատություն ստացավ համեմատաբար ավելի անկաշկանդ գործելու Այսրկովկասում [119], սակայն Վրաստանը, որ մի կողմից գեն. Մեդեմի միջոցով 1775 թ. Ռուսաստանից պահանջում էր պատերազմել Իրանի դեմ, մյուս կողմից պարտադրված էր 1776 թ. Այսրկովկասյան տարածաշրջանի իրադրությանը աչալրջորեն հետեւող Օսմանյան արքունիք ուղարկել դեսպանություն՝ հավաստիացումներ կատարելու Օսմանյան պետության նկատմամբ իր բարիդրացիական քաղաքականության անշրջելիության մասին եւ կնքելու գաղտնի պայմանագիր, որն էլ, սկսված թուրք-իրանական պատերազմի պայմաններում, ըստ էության, ուղղված լինելով Իրանում Քերիմ խանի դեմ [120], իր հերթին հարուցեց նաեւ Ռուսաստանի դժգոհությունը [121]: Դեսպանի պարտականությունները դրված էին Հերակլի քարտուղար հայազգի Գուրգեն Ենիկոլոպյանի [122] վրա, որին ուղեկցում էր նաեւ Չլդրի վալիի կնքապահը: Միրզա Գուրգենը, անթերի կատարելով Հերակլի կողմից իրեն տրված առաջադրանքը [123] ու արժանանալով հատուկ ուշադրության, վերադարձավ բերելով սուլթանի նամակներն ու նվերները Հերակլին, Երեւանի Հյուսեյն Ալի խանին եւ Խոյի Ահմեդ խանին: Վերադարձին նա Կ. Պոլսից Վրաստան հրավիրեց նաեւ Հակոբ Ռայնեգսին [124]:

Դեռեւս 1776 թվականի փետրվարի 3-ին Աստրախանի նահանգային գրասենյակ ներկայացրած իր զեկուցագրում հայազգի Միրզաբեկ Վահանովը տեղեկացնում էր, թե ինքը լուրեր է ստացել Թիֆլիսից ժամանած վրացի Ռոստոմից, որ Կարսի եւ Էրզրումի տարածքի սերասկարը պատվիրակներ է ուղարկել Երեւանի խանի մոտ եւ նրան հաղորդել Երեւանի տարածքով անցնելու իր մտադրության մասին: Սերասկարը առաջարկել է Երեւանի խանին, որ եթե նա թուրքական կողմի նկատմամբ բարեհաճություն դրսեւորի, ապա Օսմանյան զորքերի կողմից որեւէ վնաս կամ վիրավորանք չի կրի: Երեւանի խանը պատասխանել էր պատվիրակներին, թե թեեւ ինքը պատրաստ է ընդունել այդ առաջարկը, սակայն քանի որ գտնվում է Հերակլի ենթակայության ներքո, ուստի առանց նրա հրամանի ինքը չի կարող ոչինչ անել: Թուրքական սերասկարը այնուհետեւ պատվիրակներ է ուղարկել Հերակլ 2-րդի մոտ՝ նրան ուղարկելով նվերներ եւ խնդրանք, թե ինքը մտադիր է Արարատյան երկրով արշավելու պարսից Քերիմ խանի դեմ եւ քանի որ «դու եւս գտնվում ես մեզ հետ Ռուսաստանի հետ նույն դաշինքի մեջ եւ մենք վատ մտադրություն չունենք ձեր նկատմամբ, ուստի խնդրում եմ միայն թույլատրել անցնելու Արարատյան երկրով» [125]: Հերակլ 2-րդը նրան պատասխանել էր, թե «ես առանց Ռուսաստանի թույլտվության ձեզ չեմ կարող թույլատրել անցնել այդ տարածքով, բացի այդ Պարսկաստանը եւս վաղուց ի վեր գտնվում է ինձ հետ բարեկամության մեջ, ուստի եթե ցանկանում եք, ապա կարող եք գնալ այլ ճանապարհով» [126]: Ուշագրավ է, որ նույն Միրզաբեգ Վահանովը 1777 թվականի հուլիսի 8-ին Աստրախանի նահանգապետ գեն. -մայոր Ի. Վ. Յակոբիին գրած զեկուցագրում, սակայն այս անգամ արդեն վրացական դեսպանության վերադարձից եւ թուրք-վրացական պայմանագրի կնքումից հետո, կրկին անդրադառնալով 1776 թ. թուրքական կողմի հիշյալ պահանջին, լրացնում է, թե Հերակլից մերժում ստանալուց հետո, թուրքական արքունիքից նախատինքի նամակ էր ստացվել, որի համար էլ Հերակլը թուրքական արքունիք որպես դեսպանորդ ուղարկեց իր քարտուղար Գիորգի պարոնին [127]: Այս դեպքում Միրզաբեգ Վահանովի տեղեկությունը ավելի արժանահավատ է, քան «Վրաստանի պատմության ակնարկներ» բազմահատորյակում առկա այն ենթադրությունը, թե իբր Հերակլը Օսմանյան հպատակության ընդունումով փորձում էր լուծել միայն «Սամցխե-Սաաթաբագոյի» (Ախալցխայի փաշայության) Վրաստանին միացման խնդիրը [128]: Ռուս-թուրքական հակամարտությունը 1770-ական թթ. վերջերին հասավ հանգուցալուծման իր նոր փուլին: Քյուչուկ-Կայնարջիի պայմանագրով [129] անկախ հռչակված Ղրիմի խանությունը Ռուսաստանին միացնելու ու նաեւ մերձազովյան եւ հյուսիսկովկասյան տարածքների բնակեցման նպատակով իրականացվեց Ղրիմից քրիստոնյա բնակչության՝ հայոց եւ հունաց, դուրս բերումն ու հայոց համար Նոր-Նախիջեւանի հիմնադրումը 1778-1779 թթ.:

Ղուբայի Ֆաթալի խանին հաջողվել էր իրեն ենթարկել Դերբենտի, Շամախու, Բաքվի խանությունները եւ լուրջ սպառնալիք էր Վրաստանի համար: Դրանով էր պայմանավորված մի զգալի չափով Հերակլ 2-րդի բարեկամությունը Իբրահիմ խանի հետ: Ֆաթալի խանի դրդումով Գանձակի Մահմեդ խանը 1778 թ. դադարեցրեց Հերակլին հարկի վճարումը: Այնժամ Հերակլի եւ Իբրահիմ խանի զորքերը համատեղ արշավանքով պարտության մատնեցին Ֆաթալի խանի եւ Գանձակի խանի բանակներին եւ Գանձակում հաստատեցին համատեղ կառավարում [130]: Նշանակվեցին երկու կառավարիչներ՝ Հերակլի ներկայացուցիչ Քայխոսրո Անդրոնիկաշվիլին եւ Իբրահիմի ներկայացուցիչ Հազրաթ Կուլի բեկը (ծագումով՝ վրացի) [131], որոնք, ըստ Դավիթ արքայազնի հաղորդման, այն կառավարեցին վեց տարի [132]:

Իրադարձությունների հետագա զարգացումները շուտով հաստատեցին Սիմեոն Երեւանցու իրավացիությունը հայ-վրացական հարաբերություններում իր մտավախությունների հարցում:

1778 թ. Հերակլ 2-րդը նախաձեռնեց [133] եւ 1779 թ. սեպտեմբերին իրականացրեց Երեւանի խանի անհնազանդությունը [134] ճնշելու եւ խանությունը Վրաստանին միացնելու փորձ [135]: Ղուկաս կաթողիկոսի Գավազանագրքի հեղինակը, որ եղած բոլոր սկզբնաղբյուրների համեմատությամբ առավել հանգամանալի տեղեկություններ է հաղորդում այս արշավանքի մասին, արձանագրում է, թե «իշխողն Վրաց, որ էր ի վաղուց հետէ անտի մեծ երախտաւոր երկրիս (իմա՝ Երեւանի - Պ. Չ. ), որ քանիցս անգամ սաստիկ պատերազմաւ ի յօտար թշնամեաց զերծուցեալ էր զերկիրս եւ յատկապէս զիշխօղս սորին իսկ, եւ որպէս թէ զիւրն համարելով, քաղցր ակամբ հայէր... սաստիկ բարկութեամբ սկսաւ յայլ եւ այլ տեսակ եւ բարբարոս ազգաց, լեռնականաց զանթիւ զօրս ժողովել եւ ի վարձու ունիլ- զորս անուանէին Թուշ, Փշավ [136], Ղարաղալխան, Քիստ [137], Չէրքէզ, Ափխազ բազմաթիւք եւ զայլս այսպիսիս, հանդերձ բոլոր զօրօքն իւրովք, որք էին Վիրք, Սումխէթք հայազունք, եւ ի տաճկաց... Ղազախ, Բորչալու, Բայտար եւ Դեմուրչի Հասանլու, մինչեւ զի՝ Եզտիք եւս գոյին», որոնցով եւ ներխուժեց Երեւանի խանության տարածք [138]: Արշավանքը թեեւ իր նպատակին չհասավ եւ Երեւանի բերդը մնաց անառիկ, սակայն Երեւանի խանությունը առավել թուլացնելու նպատակով Արարատյան դաշտի հայ բնակչությունը [139] փոխադրվեց Վրաստան՝ այնտեղ մարդաթափ որոշ վայրեր բնակեցնելու համար [140]: Ըստ Դավիթ արքայազնի հաղորդման, Վրացական բանակը Երեւանի բնակիչներին հասցրեց այն աստիճանի, որ Հուսեյն Ալի խանը պարտավորվեց վճարել հարկը ավելի, քան նախկինում էր [141]: Ուշագրավ է, որ տեղեկանալով Հերակլի մտադրությունների մասին, Երեւանի խանը դեռեւս Հերակլի Թիֆլիսում եղած ժամանակ «կոչեաց զՍրբազանն երիցս առ ինքն... մեծաւ պաղատանօք խնդրեաց... զմարդ յղել ի Թիֆլիզ... եւ որպէս եւ իցէ կերպիւ զհնարս փրկութեան գտանել» [142]: Սիմեոն Երեւանցին Աթոռի տեղապահ Մկրտիչ Շոռոթեցի տեղապահին ու Աթոռակալ Գալուստ Աշտարակեցի եպիսկոպոսին ուղարկում է Հերակլի մոտ, որին նրանք «մերձ ի Թիֆլիզ ի ճանապարհին հանդիպեալ էին եւ զթուղթն մատուցեալ նմա»: Հերակլը, սակայն, մերժումով էր պատասխանել Սիմեոն կաթողիկոսի եւ Երեւանի խանի նամակներին եւ «յետ երկուց աւուրց ինքն արքայն հանդերձ Բ(2) որդւովքն եւ անթիւ զօրօք եկն ի սահմանս Երեւանու, եւ սկսաւ զՂազախու տաճիկսն եւ զլէզկիս եւ զայլ բարբարոսս, որք ծարաւիք էին արեան քրիստոնէից՝ յառաջագոյն ասպատակ սփռել առ ի քակել եւ աւերել, թալանել եւ կողոպտել եւ վերջապէս հրդեհել զգիւղորայսն՝ նախ քան զիւր հասանելն: Որք եւ եկեալ կողոպտեցին զվանորեայսն եւ զգիւղորայս եւ զեկեղեցիս նոցին. նախ զսուրբ Կարապետ, զսուրբ Գէորգ, զԿարբի, զՄօղնի եւ զԱշտարակ... եւ զբոլոր գիւղորայսն երկրիս, զհեռաւորսն եւ զմերձաւորս հուրբ կիզեալ՝ յաւէր դարձուցին» [143]: Այս ամենը գումարվեց մինչ այդ Երեւանի խանի կողմից կատարած ծեռնարկումներին, որոնց նպատակն էր «զերկիրս մեր ի բնակչաց դատարկել... եւ զերկիրն ի յամայութեան թողուլ» [144]:

Մինչ Երեւանի բերդի պաշարումը, երբ Հերակլի զորքերը գտնվում էին դեռեւս Աշտարակում, Երեւանի խանը Սիմեոն Երեւանցուն ուղարկել էր վրացական բանակ եւ պարտավորվել վճարել նախորդ տարիների չվճարված հարկերը՝ «առ համոզել զնա ի խաղաղութիւն», Հերակլը «ոչ ունկն եդեալ... դիմէ յամրոցն Երեւանու» [145]: Ընդգծելի է այն հանգամանքը, որ Երեւան քաղաքի ու խանության տարածքում եղած հայ բնակչությունը ոչ միայն չի օժանդակել ու չի պաշտպանել Հերակլի այս արշավանքի նպատակները, այլեւ լքելով իրենց բնակավայրերը՝ հեռացել էր դեպի Բայազետ: Ըստ Հովհան Ոսկերչյանի, Հերակլը «տեսանէր, զի զկնի քանի ամսոց ինքն ունայնաձեռն ելանելոց է յաշխարհէն», ուստի դիմում է խորամանկության: Նա «առաքէ զոմանս ի հաւատարմաց իւրոց՝ զՄէլիք Շաքարօ, զՄիրզա Ռապի եւ զտէր Յօհաննէս Հայոց ի Բլուր գիւղէ առ Հայս փախուցեալս ի Բայազիտ, խօսիլ ընդ նոսա զխաղաղութիւն, թէ՝ ընդէ՞ր իբր յօտարէ ընդոստեալ խուսափէք զձեզ յանկիւնս աշխարհաց Քրդաց, ո՞չ ապաքէն վասն ձեր առի զզէն՝ փրկել զձեզ ի ձեռաց Պարսիցն ձերոց նեղչաց»: Որպես հիմնավորում իր ազատարար առաքելության, Հերակլը հայտարարում էր, թե «աւասիկ ես կամ ի գործ պատերազմիս եւ ոչ թողից զսա մինչեւ տապալեցից զամրոցս եւ յինէն կարգեցից իշխօղ աշխարհիս»: Ավելին, Հերակլը հայազգի բնակչությանը գայթակղելու համար խոստանում է փոխհատուցել նախկինում նրանց կրած զրկանքների համար. «զզրկանս ձեր տուժեցից ի Պարսից եօթնապատիկ»: Հերակլը երդվելով պարտադրում է Սիմեոն Երեւանցուն, որպեսզի վերջինս եւս համոզի փախստականներին, թե «վասն դոցա փրկութեան առի զզէն», իսկ Բայազետի փաշայից պահանջում է վերադարձնել այնտեղ ապաստանած հայերին: Ի վերջո, հաջողելով հայերին վերադարձնելու իր կատարած քայլերում եւ ձախողելով բերդը գրավելու գործում [146], Հերակլը ձմեռնամուտին «խորհէր դառնալ յետս, որոյ վասն առաքէ զզօրս վարիչս այնց Հայոց, զորս խափկանօք դարձոյց ի գաղթութենէ իւրեանց, զայս ութ գեօղի բոլոր բնակիչս վարէ եւ խառնէ ընդ զօրս իւր եւ չուեալ դառնայ ի Տփխիս» [147]:

Ըստ Լեոյի հետեւության, այս գերեվարության պատկերը ցույց է տալիս, թե Հերակլը որքան հեռու էր այն իդեալը լինելուց, որպիսին դարձրել էին նրան Շահամիրյանն ու նրա նման մտածողները [148]:

Ի վերջո, Սիմեոն Երեւանցին, ամբողջ իր հեղինակությամբ ու ազդեցությամբ միջամտելով հանդերձ, ի զօրու չեղավ կասեցնելու ոչ Արցախի հայ մելիքների միջեւ եղած գժտությունները [149], եւ ոչ էլ Հերակլի կողմից 1779 թ. կատարված Արարատյան դաշտի հայաթափությունը [150]:

Քերիմ խանի մահը (1779 թ. փետրվարի 7) [151] ավելի էր սրել իրավիճակը, եւ լուրեր էին տարածվում, թե Հերակլն այնուհետեւ կարող է արշավանքը շարունակել դեպի Իրանի խորքերը: Տեսնելով Երեւանի բերդի գրավման ձգձգումը, Հերակլը զինվորներին հրամայեց պատրաստ լինել ձմեռելու Հայաստանում: Արշավանքը արդեն ձգվել էր մոտ երեք ամիս, եւ սուրհանդակը Հերակլի անունով նամակ բերեց՝ տեղեկացնելով, որ վրացական գահի հավակնություններով Արեւմտյան Վրաստան է ժամանել Բաքար արքայազնի որդի Ալեքսանդրը: Հերակլը ստիպված էր Երեւանում մոուրավ նշանակել Մուխրանի տիրոջը՝ Հովհանին, [152] եւ նոյեմբերի 3-ին վերադառնալ ետ [153]: Նույն թվականի դեկտեմբերի 23-ին Կ. Պոլսից ռուսական դեսպան Ստախիեւը հաղորդում էր, թե «Այս օրերին այստեղ եկավ մեկ վրացի իշխան երկու ազնվականներով եւ յոթ սպասավորներով, որին Դռան կողմից տրվեց քաղաքամերձ վայրերից մեկում բնակարան, եւ որը ներկայանում է որպես բարձրագույն հայտնի Ջանըկլը Ալի փաշայի կնոջ եղբայր` իբր փախստական Վրաց տիրակալ Հերակլ արքայազնից, իսկ սրան Դուռը համարում է որպես իր հպատակ, որ կամովին հանձնվել էր անցյալ տարի այստեղ ժամանած դեսպանագնացի միջոցով» [154]: 

Ալեքսանդրի Ռուսաստանից Իրան ժամանելու նպատակները իրազեկորեն արձանագրել է նաեւ Հ. Միքայել Չամչյանը Բասրայից 1772 թվականի օգոստոսի 20-ին Մելքոնյան Աբբահորը գրած իր նամակում. «Իսկէնտէր պէյն, որ է իսկական ժառանգ իշխանութեան վրացւոց Թիֆլիզ քաղաքի, ի բազմաց հետէ եկեալ է ի Շիրազ առ Քէրիմ խանն՝ օգնութիւն առնուլ ի նմանէ՝ առ ի կորզել զԹիֆլիզ եւ զայլ տեղիս հայրենի ժառանգութեան իւրոյ ի ձեռաց Հերակլի պատերազմաւ. եւ նա յապաղեցուցանէ: Սա բազում անգամ ասացեալ է, թէ ես ոչ գտի զոք քահանայ ինձ հաճոյ: Իսկ ոմանք անմտածօղք ասացեալ են, թէ կարես զայնպիսին գտանել ի Պասրայ՝ այս անուն: Եւ նորա զայս լուեալ՝ յորդորեալ է զբազումս, զի գոնէ թուղթ մի գրեցից առ նա. եւ իմ, լուեալ զայս, խորհրդով բարեկամաց գրեցի առ նա թուղթ մի՝ զի թէպէտ ընդ իշխանաւորաց խառնիլն ոչ թուի ինձ բարի, բայց ի հեռուստ եւս բարեկամ ունիլ զայնպիսին, ոչ նուազ բարի է» [155]: Կ. Պոլսից 1782 թ. ռուսական արքունիք ուղարկած զեկուցագրում դեռեւս նշվում էր, թե «Կ. Պոլսի Վեզիրխանայում ապրող Ախալցխայից եկած վաճառականները պատմում են որ այնտեղի նահանգապետ Սուլեյման փաշան զորքերով արշավել է դեպի Վրաստան` Սողոմոն իշխանի դեմ եւ որ մի քանի տարի առաջ Ռուսաստանից Պարսկաստան գնացած Վրաց արքայազնը վերադարձել է այնտեղից իր հայրենիք» [156]:

Օսմանյան արքունիքը եւս ԺԸ. դարի վերջին քառորդին անընդմեջ մեծացնում էր Այսրկովկասում իր ազդեցությունը, պարբերաբար տարբեր առիթներով նվերներ ուղարկում այսրկովկասյան բոլոր կառավարիչներին, նրանց հրահրում դիմակայել Ռուսաստանի առաջխաղացմանը կամ ձեռնպահ մնալ Վրաստանի հետ դաշնակցելուց, հաճախակի արշավանքներ ձեռնարկել Վրաստանի դեմ, լուրջ սպառնալիքներ ստեղծել նաեւ Վրաստանի անկախության համար: 1780 թ. Հերակլը փորձեց ավարտին հասցնել իր մտադրությունը եւ արշավել դեպի Երեւան: Սակայն Երեւանի խնդրի լուծման ճանապարհին կանգնած էր Ռուսաստանի հետ փոխհարաբերությունների սրման վտանգը [157]: Խնդիրն այն էր, որ Վրաստանի համար անընդունելի էր ինչպես Երեւանի վրա Իրանի տիրապետության վերականգնումը, այնպես էլ հայ գործիչների կողմից Հայոց անկախ պետականության վերականգնման նպատակով Ռուսաստանի հետ բանակցությունների վարումը [158]: Ըստ Հ. Արղությանի օրագրության, 1780 թ. հունվարի 1-ին անակնկալ ձեւով, իրեն է այցելել ռուսական արքունիքի բարձրաստիճան պաշտոնյաներից Ի. Պ. Գորիչը եւ, հայտնելով, թե ռուսները մտադիր են արշավել Մերձկասպյան տարածքներ՝ իրենից տեղեկություններ է խնդրել Այսրկովկասի եւ Պարսկաստանի իրադրության մասին: Հաջորդ օրը՝ հունվարի 2-ին, Հ. Արղությանին են այցելել նաեւ Ա. Սուվորովը եւ Հ. Լազարյանը: Ա. Սուվորովը, հուսադրելով հայ գործիչներին, թե ռուսները մտադիր են վերականգնելու Հայոց պետականությունը, տեղեկություններ է հարցրել Էջմիածնի եւ ընդհանրապես Հայաստանում տիրող իրավիճակի մասին: Այնուհետեւ Ա. Սուվորովը ճանապարհվել է Գ. Ա. Պոտյոմկինի մոտ՝ զեկուցելու նրան տեղի ունեցած զրույցի մասին: Հունվարի 3-ին Գ. Ա . Պոտյոմկինը իր մոտ է հրավիրում Հ. Արղությանին ու Հ. Լազարյանին, որոնց հետ զրույցի ժամանակ հարցեր է ուղղում հայերի եւ վրաց թագավորի մասին: Գ. Պոտյոմկինը պահանջում է նամակ գրել եւ Ռուսաստան հրավիրել նաեւ Հովսեփ Էմինին: Հունվարի 13-ին Հ. Լազարյանին ու Հ. Արղությանին իր մոտ է հրավիրում Ա. Սուվորովը եւ մանրամասն տեղեկություններ խնդրում Արցախի մելիքների եւ Վրաց թագավորության մասին: Ըստ 1780 թ. հունվարի 10-ով թվագրված եւ Հովհաննես Լազարյանին վերագրվող վավերագրի [159], Հայաստանի ազատագրության ու հայ պետականության վերականգնման գործում հիմնական դերակատարումը պետք է ունենան հայ իշխաններն ու ժողովուրդը, սակայն անհրաժեշտ է, որ նրանք ստանան Ռուսաստանի աջակցությունը եւ, Դերբենտում կենտրոնացնելով իրենց բանակի կորիզը, շարժվեն դեպի Շամախի ու Գանձակ՝ ունենալով Ռուսաստանի զինական օգնությունը: Համոզմունք է հայտնվում, որ Արցախի հայ իշխանները կմիանային այդ արշավանքին, եւ կազատագրվեր նաեւ Երեւանը: Հայ նորաստեղծ պետությունը, ունենալով ռուսաց օժանդակությունը, իր հերթին կարող կլիներ հենարան լինելու Ռուսաստանին, եւ Հայոց պետականության վերականգնումը կհանգեցներ Ռուսաստանի նկատմամբ ոչ բարյացկամ տրամադրված Թուրքիայի ու Իրանի զգալի թուլացմանը: Ենթադրվում էր, որ մեծապես աճ կունենար նաեւ ռուս-իրանական առեւտուրը: 1780 թ. հունվարի 21-ին Ա. Վ. Սուվորովը ուղեւորվում է Աստրախան, որտեղ պետք է զբաղվեր արշավանքի նախապատրաստման աշխատանքներով [160]: Ռուսական արշավանքի նախապատրաստման մասին լուրերը լայնորեն տարածվեցին ողջ երկրամասում: Նույն թվականի սեպտեմբերին Ռուսաստանի հյուպատոս Ի. Վ. Թումանովսկու հաղորդմամբ, տեղի ողջ բնակչությունը՝ Դերբենտից մինչեւ Գիլան, «եւ հատկապես հայերը, բոլորը միաբերան ասում են, որ իրենք մեծ ուրախությամբ անհամբեր սպասում են Ռուսական զորքերին... » [161]: «Ծրագրված» արշավանքը թեեւ տեղի չունեցավ, եւ Ա. Վ. Սուվորովի գործունեությունը Աստրախանում աստիճանաբար դարձավ այլեւս ավելորդ [162], սակայն այդ մի հզոր միջոց էր, որով նոր փոխհարաբերություններ հաստատվեցին տարածաշրջանում: Լայն ծավալ ստացան Արցախի մելիքների եւ Ռուսական արքունիքի միջեւ թղթակցությունները ու միաժամանակ Իբրահիմ խանի հետ նրանց փոխհարաբերությունները դարձան ծայրաստիճան լարված [163]: Բռնաճնշումները Հայաստանում ավելի էին ընդգծում Հայրենիքի ազատագրման կարեւորության գիտակցումը եւ որպես ազատագրության միակ երաշխավոր այլեւս ընկալվում էր միայն Ռուսական բանակի կողմից շուտափույթ օգնության ցուցաբերումը: Հետագա տարիներին եւս շարունակվում էր դիվանագիտական ուղիներով հայերին հուսադրելու եւ նրանցից խնդրագրեր կորզելու գործընթացը: Մինաս Լազարյանին ուղղած նամակում 1783 թ. մայիսի 14-ին Հ. Արղությանը գրում էր. «Երբ մեք ի Հաշտարխանու ի Նախիջեւան կամէաք գալ, ի ճանապարհին հանդիպեցաք Պաւլ Սէրգէիչ Պոտեմկինին... Նա տուաւ մեզ Գաբրիել անուն ոմն մարդ առաքել ի Ղարաբաղ առ մելիքսն իմով գրով: Ուստի ես մանրամասնաբար գրեցի զամենայն որպիսութիւնն Յովհաննէս կաթողիկոսին Աղուանից, Մելիք Ադամին եւ Մէլիք Ապօվին ծանուցի պայծառափայլ Քնեազի գութն եւ յամենայն դիմաց յուսադրեցի, թէպէտ չորս տարի է միշտ յուսադրիմ նոցա» [164]: Այդ ժամանակ է, որ Հ. Արղությանի վերաբերմունքը փոխվում է նաեւ Ռայնեգսի նկատմամբ. «Պարոն Բժիշկն փոքր ինչ խաչ երեւեցաւ մեզ ի մէջ բանիս՝ իբր թէ ամենայն ինչ պարտի նովաւ վճարումն առնուլ: Ես պատշաճին գրեցի նմա, թէ՝ այդ ոչ է նշան հարազատութեան առ թագաւորութիւնս. մեք պարտիմք զյաջողութիւն կարգադրութեանս նկատել՝ ում ձեռն եւ իցէ: Բայց երեւի նա զիւրն խնդրէ եւ ոչ թէ՝ զմերն» [165]:

Քերիմ խանի մահից հետո Իրանում հզորացած Ալի Մուրադ խանը եւս, ըստ Դավիթ Արքայազնի, Հերակլին առաջարկել էր ընդունել Իրանի գերիշխանությունը, սակայն Հերակլը անպատասխան էր թողել այդ դիմումը [166]: Պարսկա-թուրքական սպառնալիքներին դիմակայելու եւ Ռուսաստանի օժանդակությամբ տարածքային նվաճումներ ունենալու ակնկալիքով Հերակլ 2-րդը երկար քննարկումներից ու տատանումներից հետո [167] Ռուսաստանի հետ 1783 թ. հուլիսի 24-ին կնքեց Գեորգիեւյան հայտնի պայմանագիրը [168]: Պայմանագրի կնքումով Հերակլը մտադիր էր ամրապնդել իր ազդեցությունը Արեւելյան Այսրկովկասում [169], այդ մտադրությունը գաղտնիք չէր անգամ Կ. Պոլսում: Վրաստան ժամանած Ս. Տ. Բուրնաշեւը արդեն օգոստոսի 3-ին տեղեկացնում էր Պ. Ս. Պոտյոմկինին, թե Հերակլը Ախալցխայի փաշայից նամակ է ստացել, որով փաշան բարեկամական տոնով տեղեկացնում է Հերակլին Ախալցխա ժամանող լեզգիների մասին: Հերակլին այդ հիշեցումը թվում է չարագուշակ զգուշացում, որովհետեւ մինչ Ռուսական զորքերի Վրաստան ժամանումի մասին որոշման լուրը Ախալցխայի փաշան չէր ընդունում լեզգիներին [170]: Ավելին, ըստ վաճառականների բերած լուրերի, Էրզրումի շրջակայքի գյուղերի բնակչությունը Ռուսական զորքերի սարսափից իր ունեցվածքներով արդեն փոխադրվում էր ամրացված վայրեր [171]: Թիֆլիսում գտնվող Պողոս Արաբյանը, որ մշտական կապի մեջ էր Վրաց արքունիքի հետ, 1783 թ. օգոստոսի 1-ին գրում էր Կ. Պոլիս՝ իր հորը, թե «տեղոյս համար ինչ-ինչ վատ խօսքեր, որ զրուցվեր է, ընդամէնն սուտ է եւ է ներհակն եւ մինչ ի օրս Աստուած ընդ քրիստազօրին (իմա՝ Հերակլ 2-րդ - Պ. Չ. ) է եւ ինչ որ եղելութիւն կայ, այնր կողմանէ (իմա՝ Գեորգիեւսկի պայմանագրի մասին - Պ. Չ. ) ոչ է պարտ գրել, քանզի է վտանգաւոր եւ ոչ կայ մեզ նեղութիւն, այսինքն՝ տեղոյդ, այլ է նեղութիւնն Արեւելեան երկրին (իմա՝ Պարսից - Պ. Չ. ) եւ կայ հաստատ նեղութիւն եւ ոչ այլ ինչ. ամենեւին անհոգ լերուք» [172]:

Ռուսական արքունիքը, նկատելով առկա իրարանցումը եւ, կռահելով Օսմանյան կառավարության հնարավոր արձագանքը Գեորգիեւյան պայմանագրի նկատմամբ, 1783 թ. հոկտեմբերի 27-ին հատուկ հրահանգով պահանջում է Ռուսաստանի արտակարգ դեսպանի եւ լիազոր մինիստրի պաշտոնով Կ. Պոլսում գտնվող Բուլգակովից «Եթե այս Պայմանագրի առիթով հասարակության մեջ դուք նկատեք որեւէ անհանգստություն, ջանացեք հերքել անհիմն մեկնաբանությունները, որ կարող են այնուհետեւ ի հայտ գալ, նմանապես եւ` Դռանը, եթե որեւէ առիթով նրա կողմից արձագանք լինի, ապա բացատրիր, որ մի կողմից Հերակլ թագավորը, չլինելով որեւէ մեկի ենթական, կարող էր դառնալ մեր եւ մեր ժառանգորդների վասալը, եւ խնդրել է մեզ իրեն պատկանող Քարթլիի եւ Կախեթի թագավորությունների նկատմամբ մեր հովանավորությունը, այնպես էլ մենք, ըստ մեր հավատակցության, կամեցանք թույլատրել նրան այդ, եւ որ ի միջի այլոց, այս Պայմանագիրը ոչինչ էական  չի փոխում այն թագավորություններում, որոնք պետք է մնան  նախկին պայմաններում: Եվ որ, ի վերջո, այնտեղ լինելիք մեր զրքերի փոքր քանակը չի կարող առիթ տալ որեւէ հեռագնա եզրակացությունների ... » [173]:

Օսմանյան արքունիքի արձագանքը չէր կարող անտեսել նաեւ Վրաստանը ու, թեեւ ստանձնել էր Ռուսաստանի հովանավորությունը եւ պարտավորվել արտաքին հարաբերություններից ձեռնպահ մնալ, սակայն Պոլսից ռուսական դեսպանատունը հայտնում էր արքունիք, թե «Ասում են, թե Վրաց Հերակլ թագավորի կողմից  Բ. Դուռ  ուղարկած դեսպանագնացները արդեն գտնվում են Էրզրումից այս կողմ... » [174]:

Օսմանյան պետությունը Վրաստանի [175] դեմ ուղղեց Հարավային Կովկասի ու Ատրպատականի, Դաղստանի ու Հյուսիսային Կովկասի գրեթե բոլոր իշխողներին [176]: Վրաստանին հարկի վճարումը դադարեցրին Երեւանի ու Գանձակի խաները [177]: Հերակլին դադարեցին ենթարկվել Ղազախ-Շամշադինի թաթարները [178]: 1785 թ. ավարների Օմար խանի արշավանքի ժամանակ ավերվեցին Ախթալայի հանքերը, եւ «Նման շփոթությունների մեջ Վրաստանում ապրող բոլոր թաթարները եւ Ղազախի բնակիչները փոխադրվել են Շուշի, իսկ շամշադինցիները` Գանձակ» [179]: Շուտով պարզվեց, որ Հերակլ 2-րդը Արեւելյան Այսրկովկասում ոչ միայն արդեն ի վիճակի չէր վարելու ակտիվ քաղաքականություն, այլեւ պետք է մտահոգվեր իր ունեցած դիրքերը գեթ պահպանելու մասին [180]:

Այդ իրավիճակը իր կնիքը թողեց հայ-վրացական հարաբերությունների վրա: Հայազգի գործիչները Հայոց պետականության վերականգնման հեռանկարն սկսեցին կապել ուղղակիորեն Ռուսաստանի հետ՝ ավելի քիչ տեղ թողնելով Վրաստանին [181]: Այդ ակնհայտորեն դրսեւորվեց նաեւ հայ-ռուսական դաշնագրերի նախագծերում [182] եւ Ալի Մուրադ խանի հետ վարվող բանակցությունների ընթացքում: Գեորգիեւյան պայմանագրից հետո տեղի տալով այն լուրերին [183], թե Ռուսաստանը պատրաստվում է բացի Վրաստան առաքվող սահմանափակ զորամասից Այսրկովկաս արշավել մեծաքանակ բանակով, իրազեկ լինելով նաեւ Ալի Մուրադ խանի հետ ընթացող բանակցությունների փաստին, Հերակլը 1784 թ. Ռուսաստան ուղարկած նամակում թվարկում էր իր ակնկալություններն ու պահանջները այդ ձեռնարկումից, բայց եւ ստիպված էր դիվանագիտորեն գրել Ռուսական արքունիք, թե շատ հեշտ է Հայոց պետականության վերականգնումը, եթե Ռուսաստանն այդ բարեհաճի եւ եթե հայերը նման ցանկություն հայտնեն [184]: Տվյալ դեպքում Հերակլ Երկրորդն այդ քայլով փորձում էր իր ձեռքում պահել Ռուսաստանի օժանդակությամբ Հայ պետականության ստեղծման Հայոց հույսը, իր համար ճշգրտել Ռուսաց նպատակների լրջության աստիճանը եւ Հայոց մոտ պահպանել իր բարձր վարկանիշը, ազատարարի առաքելության իր համբավը [185]: Ընդգծելի է, որ հայ-ռուսական դաշնագրի նախագծի մեջ Վրաստանի մասին որեւէ ակնարկ իսկ չկա, եւ Հայաստանի ազատագրության խնդիրը պայմանավորված է միայն Ռուսաստանի կողմից ցուցաբերելիք օժանդակության հետ: Հ. Արղությանի կազմած տարբերակում Հայաստանի մայրաքաղաք պետք է ընտրվեր Անին կամ Վաղարշապատը: Արդյո՞ք Երեւանի անվան շրջանցումը այս դեպքում կապված էր Վրաստանին նրա հարկատու եւ կամ խանության կենտրոն լինելու հանգամանքի հետ. թեեւ բացառված չէ, սակայն եւ դժվար է պնդել: Փաստ է միայն, որ Անիի փառքը, որպես Հայոց անկախ պետականության եւ ազգային հպարտության խորհրդանիշ, շարունակում էր անմար մնալ Հայոց մեջ եւ օգտագործվել քաղաքական հեռանկարի ու հավակնությունների նպատակներով [186]:

Հայ գործիչները, այնուամենայնիվ, ինչպես Հնդկաստանում, այնպես էլ Ռուսաստանում անտես չէին առնում Վրաստանի գործոնը: Այդ հստակորեն դրսեւորված ենք գտնում հատկապես Հովսեփ Արղությանի կողմից 1784 թվականին Գ. Ա. Պոտյոմկինին գրած նամակներում [187]:

Ի տարբերություն հայ գործիչների վրացամետ դիրքորոշման, Հերակլը, նոր համաձայնության եկավ Իբրահիմ խանի հետ: Իբրահիմ խանի հետ Գանձակին համատեղ տիրելու համար Հերակլը 1785 թ. գարնանը արշավանք ձեռնարկեց Գանձակի խանության դեմ: Այդ ժամանակ, սակայն, Դերբենդի Ֆաթ Ալի խանը, որ արշավանք էր նախապատրաստում Իբրահիմ խանի դեմ, Հերակլին առաջարկեց համատեղ արշավել դեպի Շուշի եւ գրավել Ղարաբաղի խանությունը, որից հետո Արցախի հայությունը պետք է անցներ Հերակլի տիրապետության ներքո, իսկ մահմեդականները՝ խանի: Հերակլը ոչ միայն չհամաձայնեց այդ առաջարկին, այլեւ թողնելով Գանձակի պաշարումը, իր զորքերը ուղարկեց Իբրահիմին պաշտպանելու համար [188]:

Առավել ուշագրավ է 1786-87 թթ. ստեղծված իրադրության մեջ Հովսեփ Արղությանի դիրքորոշման մեջ նկատվող շրջադարձը: Շ. Շահամիրյանին 1786 թ. սեպտեմբերի 3-ին գրած նամակում Հ. Արղությանը համառոտ ներկայացնելով 1783 թվականից հետո իրադարձությունների ու բանակցությունների ընթացքը, չի թաքցնում իր վրդովմունքը ընթացող բանակցություններից ու դիրքորոշումներից: Ռուսական կողմից իր դժգոհությունը ներկայացնում է Հայոց դեսպան Ստեփան Դավթյանի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի համար. «երկու ամ յուսադրեն եւ պահեն, զկատարածն գործոյ նորա չգիտեմք»: Հ. Արղությանը դժգոհ է Ղուկաս կաթողիկոսից, որովհետեւ «մեր սրբազան կաթողիկոսն առ տիրուհին ոչ գրեաց գիր (թէպէտ բազմիցս ստիպեցին սոքա), այլ զօրագլուխն՝ ծածկեալ բանիւք, որպէս թէ հաճախ ցուցանելով յառաջադրութեանն սոցա՝ որպէս բժոտքն զկատարեալ լուսոյ ցանկանալով եւ հիւանդքն՝ զօրէղ բժշկի: Եւ այս ի յերկիւղէ սարակինոսացն, զի մի շշնջիւն ինչ լուեալ վնասեսցեն զազգս մեր ըստ ամեհի բարուց իւրեանց: Հայաստան աշխարհի մերում ի ժամանակս ինքնակալացն մերոց Տիգրանայ, Արշակայ եւ Տրդատայ եւ այժմոյս ստորանկանելն սորա եւ ապա հայցուածք՝ փրկել զինքեանս ի ծառայութենէ յանօրինաց եւ զայլս առ այս պատկանեալս, զոր առեալ վերոյիշեալ պարոն Ստեփանն մատոյց որոց պատկան էր եւ սպասէ պատասխանոյն» [189]: Արղությանը դրան հակադրում է Շ. Շահամիրյանի մտահոգությունները եւ գրում, թե նման խնդիրների մասին «չիք ոք խորհօղ եւ մտածօղ ազգի մերում... այլ միայն հայցեն թէ՝ “զմեզ փրկեցէք”: Երբ փրկեն սրով, ըստ օրինի թագաւորաց, հարկաւորին ծառայ առնել իւրեանց» [190]: Առավել ուշագրավը, սակայն, Հ. Արղությանի խորհուրդներն են Շ. Շահամիրյանին: Խնդրելով նամակ ու նվերներ առաքել կայսրուհուն, որպեսզի «առաւել գիտասցին, թէ գոյ ի մէնջ այնպիսի իշխան ի ազգէն Հայոց, որ կարէ համապատասխանել իւրեանց յօժարութեան», Հ. Արղությանը, խորհուրդ է տալիս, որպեսզի Ռուսաստան գրելիք նամակում նշվի նաեւ Վրաստանի միաբանության մասին. «Եւ վասն հայրենեացն մերոց, որպէս հաճեսցիս, ոչ է հանդէպ գրել վասն Վրաց միաբանութեանն, որպէս թէ ուրախ ես, է ապա թէ՝ որպես ըսգացեալ էք, այնպէս պարտիք յառաջ տանել, որպէս շուրջ եղեալ թշնամիքն տեսանելով զայն շնորհ՝ նկուն եղիցին եւ մի գուցէ զեղջիւրս իւրեանց բարձրացուսցեն ի վերայ նորին բարձրութեան արքային՝ թէ ու՞ր են՝ որս յուսացեալ էիք: Խոհեմութեամբ քով կարես իմանալ եւ դատել՝ զի՞նչ ասեմ» [191]: «Իւրեանց յօժարութեան» ներքո ակնհայտորեն նկատի է առնված այն անձը, որը ստանձնած լինելով Հայոց համազգային խնդրի պատասխանատվությունը, ռուսական կողմի հետ կարող էր կնքել հայ-ռուսական դաշնագիրը՝ շրջանցելով Հայոց կաթողիկոսին [192]:

Հնդկահայոց համակրանքը Վրաստանի նկատմամբ պահպանելու համար Հերակլը 1786 թ. Շ. Շահամիրյանին շնորհում է Վրաց իշխանի տիտղոս: Հերակլ Երկրորդին ուղղած Շահամիր Շահամիրյանի 1787 թվականի հոկտեմբերի 15-ին գրած պատասխան նամակում, ինչպես արդեն վկայակոչել ենք, Հերակլին առաջարկվում էր տարագիր հայությանը հավաքելու Վրաստանի կազմի մեջ գտնվող Լոռու գավառում: 1787 թ. սեպտեմբերին ռուս-վրացական զորքերը գտնվում էին դեպի Գանձակ արշավանքի ճանապարհին, որով ծրագրվել էր Գանձակում վերականգնել Հերակլի տիրապետությունը [193], հարված հասցնել Իբրահիմին եւ օժանդակել հայ մելիքներին իրենց ենթակա բնակչությամբ փոխադրվելու վրացական պետության սահմանները, երբ ռուս-թուրքական պատերազմի բռնկման կապակցությամբ Վրաստանում Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Ս. Տ. Բուռնաշեւի անունով ստացվեց Վրաստանում գտնվող ռուսական երկու գումարտակների անհապաղ Ռուսաստան վերադառնալու հրամանը: Մելիք Մեջլումը եւ Մելիք Ադամը, որ ներկայանում էին որպես «թագավորական սերնդից ծագած իշխաններ, որ տիրում են Մեծ Հայքի մեկ տասնհինգերորդ մասին», 1788թ. հունվարի 29-ին նամակով դիմում են Գ. Պոտյոմկինին՝ խնդրելով զինական օգնություն: Մելիքները իրենց դիմումը կրկնել են նաեւ նույն թվականի մարտին: Ի պատասխան մելիքների խնդրագրի, Գ. Ա. Պոտյոմկինը նրանց առաջարկել էր ընդամենը տեղափոխվել Ռուսաստան, որտեղ նրանց կարող էին շնորհվել կալվածքներ [194]: Հովսեփ Արղությանին մնում էր հուսադրել Արցախի մելիքներին՝ համախմբվելու Վրաստանի շուրջ, գոնե ժամանակավորապես այլեւս չհուսալ Ռուսական օժանդակություն ու սպասել սկսված ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության հետագա շրջադարձին: 1788 թ. մայիսի 2-ի նամակում նա Մեջլում եւ Աբով մելիքներին գրում է. «Զգիրն ձեր ընդ գրոյ պայծառափայլ քնեազին, Թէքէլինին եւ Գորիչին ընկալայ եւ թարգմանեալ զբոլոր զօրութիւն նոցա ընդ գրոյ իմոյ առաքեցի առ տեարսն... Ձեր գալն աստ ոչ է բարւոք, պատճառն յամրութիւն սոցա, ո՞ գիտէ, որքա՞ն են պահելոց եւ վախճան որպէ՞ս լինի, որպէս ունիք զպարոն Ստեփանն: Ուրեմն նայեցէք մինչեւ մեր բարեկամ Գորիչի գալն, յայնժամ գրեսցուք ձեզ զարժանն... եթէ նովաւ չեղեւ այցելութիւն երկրիդ այդմիկ եւ ձեզ, բոլորն յունայն է, իսկ եթէ նմա յանձնեցաւ բանն, համարեցէք զկամս ձեր կատարեալ» [195]: Ամիսներ անց, 1788 թ. հուլիսի 30-ին, Հովսեփ Արղությանը կրկին պատասխանելով մելիքների նամակին, գրում է. «... Կողմանցս որպէսն, որպէս եւ լսէք, յամենայն կողմանց կռիւ է ընդդէմ Հագարացւոց եւ Շուէթաց, չկարծեմ ի յայսմ միջոցի օգնութիւն ինչ լինի ձեզ աստի, եթէ կարէք այլ իմն դուռն գտանել եւ բախել, եւ կամ նորին արքայական մեծութեանն աղաչել՝ օգնել ձեզ, ըստ ժամանակին արարէք եւ զժամանակն մի անցուցանէք... » [196]:

Նշելի է, որ Վրաստանից ռուսական զորքերի ետ կանչվելուց հետո [197] Հերակլ 2-րդը եւս ստիպված էր Վրաստանը ավերումներից զերծ պահելու նպատակով [198] որդեգրել նոր քաղաքականություն: Հերակլը ստիպված նոր դեսպանություն ուղարկեց Կ. Պոլիս եւ «բարեկամության» պայմանագիր կնքեց Օսմանյան արքունիքի հետ [199]:

Այդ շրջադարձը, բնականաբար, ողջունեց նաեւ Ախալցխայի փաշան: 1788 թ. նոյեմբերի 15-ին Կ. Պոլիս գրած իր նամակում Ղուկաս Կարնեցին եւս տեղեկացնում է. «Վրաց պետն եւ Տայոց մովպետն հաշտեցան: Վրացին զպատանդս յղեաց նմա եւ նա զառ ի Վրաց գնացեալսն առ ինքն մեծարեաց եւ որքան Լազկի գոյր ի Տայս, որք եւ եկեալ անցին ընդ սահմանս մերոյ: Եւ զի Ուման խանն ոչ եւս յաւել ընդ յայսկոյս անցեալսն, վասն որոյ եւ Պարոնն, որպէս թէ միամտեալ, զզօրս է յղեալ ի Գեանջայ, եւ ինքն եւս, որպէս ասեն, գնալոց է անդ եւ ի յԱրցախ: Աստուած բարի վախճան արասցէ» [200]: Նման պայմաններում խոսուն է այն փաստը, որ Գ. Ա. Պոտյոմկինը, որ ռուսական գումարտակները դուրս էր հանել Վրաստանից, Հերակլին ներկայացնում է մի արտառոց պահանջ, այն է՝ որպեսզի վերջինս, համաձայնելով Սողոմոն I-ի հետ, հարձակվի Վրաստանում եղած թուրքական ուժերի վրա [201]: Բնականաբար, Հերակլը չէր կարող իր համար նման կործանարար քայլի գնալ:

1788 թ. հայ եւ վրաց իրականության մեջ ստեղծված իրավիճակի համառոտ բնութագիրը կազմել է Ղուկաս Կարնեցին ու շարադրել 1789 թ. փետրվարին Հնդկաստան՝ Խաչիկ Առաքելյանին, ուղղած նամակում. «Եւ զՀերակլայ պէտէն Վրաց այսպէս ծանիցես, որ յառաջագոյն շատ յաջողութիւն ունէր, բայց մինչ ձեռն էարկ ի Ռուսաց տերութիւնն եւ անտի զԳՌ (3000) այր զօրս բերեալ ետ առ ինքն, շրջակայ ամենայն այլազգիքն թշնամի եղեն նմա եւ ի ձեռն լեզկեաց զբազում վնասս եւ աւէրս հասուցին երկրին: Ապա յանցեալ տարիսն զօրքն Ռուսաց վերադարձան ի յերկիրն իւրեանց, եւ ինքն պարոնն ընդ Օսմանցւոց հաշտութիւն արար, մնաց նմա մի գլխաւոր թշնամի՝ Արցախ գաւառի իշխօղ Իբրահիմ խանն, որ զԳեանջայու երկիրն յափշտակեալ էր յիշխանութենէ նորին եւ զքանի հազար տուն ղազախ է վարեալ ի կալուածոյ նորայ եւ իբրու իւրացուցեալ: Վասն որոյ եւ Հերակլ արքայն այժմ ընդ Դարբանդու եւ Շամախու իշխօղ Ֆաթալի խանին միաբանեալ, ի միասին զօրօք բազմօք գնացին եւ առին զԳեանջայ եւ դիմեցին ի յԱրցախ գաւառն՝ ի վերայ Իբրահիմ խանին: Եւ նա ամրացեալ է ի դղէկին իւրում՝ ի Շուշի, եւ չէ յայտնի, թէ սկսեալն որպէս իցէ վերջանալոց: Այլ վասն Խամսայու մելիքացն ծանիցես, որ քանիքն ի նոցանէ նուաճեալք էին ընդ ձեռամբ տաճկաց եւ ունայնացեալք յամենայնէ, մնացեալ էին Մէլիք Ադամի որդի Մէճլումն եւ Մէլիք Յովսէփի որդի Ապովն, որք սակաւ մի յիշխանութիւն էին, սակայն եւ նոքա յանցեալ տարին մինչ Վրաց պետն գնաց ի Գեանջայ, յարեցան ի նա՝ ապստամբելով ի յԻբրահիմ խանէն եւ, ի դառնալ փութով Վրաց պետին վասն յառնելոյ Լեզկեաց ի սահմանս Վրացտանու, նոքա եւս քանէօք ընտանեօք իւրեանց դատարկ փախեան ի Վրաց երկիրն եւ զրկեցան յամենայն կայից իւրեանց եւ ի բնակութեանց: Եւ այժմ ընդ վրաց պետին գնացեալ են, զի թերեւս զժողովուրդսն իւրեանց առ ձեռն բերիցեն, տեսցուք թէ որպէս լինիցի» [202]:

1787-1791 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո Ռուսաստանը չէր շտապում Վրաստան վերադարձնել Գեորգիեւյան պայմանագրով նախատեսված զորաքանակը, թեեւ իրադրության փոփոխության եւ իրանական կողմից սպասվող սպառնալիքների պայմաններում Հերակլը անընդմեջ նամակներ ու խնդրագրեր էր առաքում Ռուսաստան՝ խնդրելով Վրաստան առաքել ռուսական զորքի նոր խմբաքանակ: Նման իրադրության մեջ Արցախի հայ մելիքների համար եւս հասկանալի էր, որ Հայոց թագավորության վերականգնման մասին իրենց ցանկությունները չէին կարող արժանանալ Հերակլի հավանությանը, ուստի Հերակլի գործուն աջակցությունը ստանալու նպատակով նրանք հակվում են առաջադրելու կոմպրոմիսային տարբերակ: Ռուսական արքունիք եւ Հովսեփ Արղությանին ուղղված նամակներով Արցախի հայ մելիքները, նկարագրելով իրենց անելանելի վիճակը, օժանդակություն էին խնդրում եւ 1793թ. ներկայացնում իրենց համաձայնությունը՝ Ռուսաստանի օժանդակությամբ Իբրահիմի լծից ազատագրվելուց հետո ընդունելու Ռուսաստանի դաշնակից Հերակլի թոռան՝ Դավիթ արքայազնի իշխանությունը [203], կամ Դերբենտի եւ Կասպից ծովի ափերին տեղ հատկացնելու պարագայում փոխադրվել այնտեղ՝ իրենց հպատակ բնակչությամբ, եթե Ռուսաստանն այլեւս ի վիճակի չէ գեթ փոքրիկ զորախումբ առաքել Այսրկովկաս՝ Իբրահիմ խանի տիրապետությունից իրենց ազատագրումը դյուրացնելու նպատակով: Հ. Արղությանը ստացված նամակներն ու առաջարկությունները թարգմանելով ռուսերենի՝ ներկայացնում է ռուսական արքունիքում Գրիգոր Պոտյոմկինի մահից հետո մեծ ազդեցություն ձեռք բերած կոմս Պլատոն Զուբովին:

Մելիքների դիրքորոշման մեջ այդ փոփոխությունը արդեն շրջանցում է Վրաստանից օգնության ակնկալությունները:

Ռուսական կողմից պատասխանի հապաղման [204] եւ Այսրկովկասում իրադարձությունների սրնթաց զարգացման պայմաններում հայ մելիքները ստիպված էին կատարել սեփական դիրքորոշման նոր հստակեցումներ: Աղա Մահմադ խանի արշավանքը Այսրկովկասում ստեղծում էր ուժերի նոր հարաբերակցություն: Վերջինիս կողմից Իրանի գերակայությունը ընդունելու պահանջը մերժել էին Հերակլ 2-րդը եւ Իբրահիմ խանը: Որպես Վրաստանին հարկատու՝ իր դիրքորոշումը հստակ չէր դրսեւորել Երեւանի խանը՝ սպասելով դեպքերի զարգացմանը: Նման պայմաններում Արցախի մելիքների դիրքորոշման մեջ հանդես է գալիս նոր շրջադարձ: Մելիք Մեջլումը հայ իշխանությունների ոխերիմ հակառակորդ Իբրահիմ խանի դեմ փորձում է օգտագործել Իրանի նոր բռնակալի հետ նրա հակամարտության հանգամանքը՝ այլեւս չհուսալով ռուս-վրացական օժանդակության ձգձգվող ու անորոշ սպասումին: Մելիք Մեջլումը իր զորաբանակով միանում է Արցախ ներխուժած Իրանական բանակին՝ հուսալով Իբրահիմ խանի տապալումից հետո ստանալ Արցախի իշխանությունը: Աղա Մահմադ խանի արշավանքը, սակայն, որքան սրնթաց, նույնքան եւ կարճատեւ լինելով, չի ապահովում Այսրկովկասում նրա կայուն իշխանության հաստատումը, անառիկ է մնում Արցախի միջնաբերդը հանդիսացող Շուշին: Իբրահիմ խանը եւս Աղա Մահմադ խանի թշնամին լինելու խաղաքարտով հայտնվում է նրա դեմ թշնամանքով տրամադրված Ռուսաստանի դաշնակիցների բանակում: Աղա Մահմադ խանի Իրան մեկնելուց հետո Մելիք Մեջլումը, մնալով Հայաստանում, Գանձակի խանի հետ միասին փորձում է դիմակայել Վրացական բանակի պատժիչ արշավանքին, որտեղ եւ կնքում է իր մահկանացուն: Վրացական բանակի պատժիչ արշավանքը թեեւ նպատակ ուներ վերականգնելու Վրաստանի սասանված դիրքը Այսրկովկասում եւ Գանձակի ու Երեւանի խաներին ստիպելու շարունակել իրենց հնազանդությունը Վրաստանին, սակայն առանց ռուսական օժանդակության այն այլեւս չէր կարող վճռական դեր խաղալ: Իրանի տիրապետության վերահաստատման վտանգի պայմաններում Այսրկովկասի իրադրությունը ստանում է նոր զարգացումներ: Ռուսական բանակի 1796 թվականի արշավանքը նպատակ ուներ կանխելու Աղա Մահմադ խանի իշխանության ամրապնդումը Այսրկովկասում: Նման պայմաններում շարունակվում են նաեւ հայ բնակչության համակրանքը շահելու Վրաց թագավորության փորձերը ինչպես Վրաստանում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: 1796 թ. մայիսի 10-ին Վրաց Գեորգի արքայազնը հատուկ նամակ է առաքում անգամ Հնդկաստան՝ Շ. Շահամիրյանին տեղեկացնելով Վրաստանում ստեղծված իրավիճակի մասին, հուսադրում, թե «մեծագունեղ Ռուստաց թագավորն ի վերայ մեր եւ ի վերայ երկրիս մերոց որ ողորմեցեալ է, յուսամք բազմապատիկ քան զառաջինն մեծասցի եւ ճոխասցի երկիր մեր եւ թագաւորութիւն մեր» եւ առաջարկում է «զի եւ քոյդ եհաս ժամանակ, զի զորս ի վաղնջուց դիտմունք եւ խորհուրդք ունիցիս ի ներ սրտի քո, զայն բողբոջեցուսցես եւ ի լոյս ածցիս եւ փութասցիս ի բնիկ հայրենիս քո եւ գալ հրամայեցես, զի թուի ինձ, թէ ոչ ունիցիս ինչ պատճառ գայթակղութեան եւ արգելման այդպիսի վայելուչ խորհրդոյ քոյ, այլ ողորմութիւն աստուծոյ յամք յաջողեալ է եւ ի վերայ այսորիկ մի ինչ երկբայիր, զի դու երբ զխորհուրդ քո կատարես, ոչ երբէք պակասի քեզ ի մէնջ պատիւ եւ սէր, այլ աւել մեծամեծ» [205]:

Մոտալուտ փրկության սպասումներն ու ոգեւորությունը [206] ընդհատվեց Ռուսաստանում գահ բարձրացած Պավել I-ի կողմից ռուսական բանակի արշավանքը դադարեցնելու մասին հրամանով: Ռուսական բանակի վերադարձից հետո Աղա Մահմադ խանի նոր արշավանքի եւ Իբրահիմ խանի կողմից վրեժխնդրության դրսեւորման վտանգը Արցախի մելիքներին ստիպում է կրկին կանգնել ընտրության անհրաժեշտության առջեւ: Ռուսաստան վերադարձող Հովսեփ Արղությանի հետ 1797 թ. հատուկ դեսպանագնացությամբ ճանապարհվում են նաեւ Ջիմշիդ եւ Փրիդոն մելիքները: Այդ դեսպանագնացությունը պետք է պատասխան տար Արցախի ապագա կարգավիճակի հարցին: 1797-1799 թթ. մելիքները, ի տարբերություն Պետերբուրգում գտնվող վրաց դեսպանության, որի հետ իրենք համագործակցում եւ մշտական կապի մեջ էին, միանշանակ չեն պնդում միայն ռուսական զորքի առաքման պահանջը եւ ռուսական արքունիք են դիմում մի խնդրագրով, որի մեջ առաջին տեղում թողնելով այդ պահանջը, ներկայացվում են միաժամանակ նաեւ այլ առաջարկություններ.

1. Զինական օժանդակություն Ղարաբաղում Հայոց պետականության վերականգնման եւ մահմեդական տիրապետությունից ազատագրվելու համար:

2. Եթե այդ առժամանակ անհնար է, ապա խնդրել Վրաց թագավորին Վրաստանում ժամանակավոր ապաստան տալու մելիքներին:

3. Եթե այդ եւս անհնար է, ապա թույլատրել փոխադրվելու Ռուսաստան՝ իրենց հպատակ ողջ բնակչությամբ հանդերձ [207]:

Իրադարձությունների ընթացքի թելադրանքով, որպես Այսրկովկասը Ռուսաստանին միացնելու առաջին փուլ, Ռուսական զորքի առաքման համար «օրինական» հիմք ստեղծելու նպատակով Գեորգի թագավորից պահանջվում էր ներկայացնել խնդրագիր եւ բանակցությունների համար Ռուսաստան առաքել Դավիթ գահաժառանգին: Խնդրագրի ստացումն արագացնելու ուղղությամբ օգտագործվում էին բոլոր հնարավոր միջոցները: Վրաց արքունիքի կողմից 1798 թ. դեկտեմբերի 16-ին Պավել 1-ին կայսրին ներկայացրած 11 կետանոց խնդրագրի երկրորդ կետը վերաբերում էր հայ մելիքներին ենթակա ժողովրդին: Խնդրվում էր թույլատրել նրանց բնակվելու Վրաստանում, սակայն Վրաց արքայի ենթականեր դառնալու պայմանով: 1799 թ. փետրվարի 11-ին ի պատասխան այդ խնդրանքի, Ռուսական արքունիքը համաձայնում է, որ հայերը ենթարկվեն Վրաց արքային, սակայն եւ պահանջվում է նրանց նեղություն չպատճառել ու նաեւ որպեսզի հայ բնակչությունն իրավունք ունենա վերաբնակվել կամ առեւտրական գործունեություն ծավալել նաեւ Ռուսաստանում [208]:

Ուշագրավ է, որ Հովսեփ Արղությանը 1798թ. մարտի 25-ին Պետերբուրգից Գեորգի թագավորին գրած նամակում շնորհավորելով նրա գահակալությունը, միաժամանակ խորհուրդ է տալիս «շահելով զստահակսն ածել ի հնազանդութիւն» եւ ապա պահանջ-հանձնարարություններ՝ «որպէս իսկական թագաւորի Հայոց, փութով զորդին ուղեւորել արժանաւոր պատասխանաւ ի Դուռն կայսերական» [209]: 1799 թվականին Պավել Առաջինը ավարտված է համարում նախապատրաստական փուլը եւ հրամայում զորք ուղարկել Վրաստան՝ այնտեղ Ռուսաստանի տիրապետությունը հաստատելու համար: Մելիքների կարգավիճակը որոշակիացվում է Վրաստանում նրանց ժամանակավոր կացություն տրամադրելու ձեւով, սակայն, ի տարբերություն նախորդ դեպքերի, երբ հայ մելիքները Վրաստանում ապաստանելու պարագայում հայտնվում էին փախստականի կարգավիճակով, այս դեպքում Պավել Առաջինի միջնորդությամբ Գեորգի 12-րդը վրաց պետության սահմաններում նրանց է տրամադրում իրենց իսկ պահանջած Ղազախ գավառի փոխարեն Լոռի գավառը, որը մինչ այդ արդեն շնորհվել էր Շ. Շահամիրյանին: Մելիքները պետք է տնօրինեին այն մինչ Շահամիրյանների Լոռի ժամանելը:

1799 թ. գեն. Լազարեւի հրամանատարությամբ ռուսական զորքի մուտքը Վրաստան արմատապես փոխում է իրավիճակը ողջ Այսրկովկասում: Նոր հեռանկարներ են բացվում նաեւ հայ մելիքների համար: Վրաստանը, սակայն, շարունակում է պահպանել որպես ժամանակավոր ապաստան լինելու իր ռազմավարական նշանակությունը՝ մինչեւ Հայաստանի տարածքի նվաճումը ռուսական զորքերի կողմից, թեեւ Պավել Առաջին կայսեր միջնորդությամբ Գեորգի 12-րդը հրովարտակը մելիքներին հնարավորություն է տալիս արդեն ոչ փախստականի կարգավիճակով մնալու Վրաստանում: Վրաստանը վերածվում է հենակետի, որտեղից եւ պետք է ձեռնարկվեր բուն Հայաստանի ազատագրման գործընթացը: Գեորգի 12-րդը իրեն իրավունք է վերապահում Էջմիածնի միաբաններին հիշեցնելու, թե քանի որ Վրաց տերությունը «ոչ է օտար ի սրբոյ Աթոռոյդ, այլ ունիմք եւ մեք մասն [210], եւ բոլոր ազգքն Հայոց կոչեն զմեզ արքայ իւրեանց, նաեւ գիտեն զմեզ ազգական արքայիցն Հայոց, արդ, եթէ այդպէս է, ապա ուրեմն պարտիք եւ դուք լսող լինիլ սրբոյ Աթոռոյդ օգտակամ բանիցն մերոց եւ տալ հաւանութիւն իսկ»: Գեորգի 12-րդը զգուշացնում է էջմիածնականներին, թե «ներկայումս վիճակ հայրապետութեան է Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, եւ նա ունի արժանաւորութիւն իսկ եւ կարողութիւն բարւոքապէս կառավարելոյ զսուրբ Աթոռդ եւ զմիաբանութիւնն ձեր, իսկ եթէ ոք վաղ ուզեսցէ նախքան զգալ Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, եւ դուք կացուցանէք այնպիսոյն հայրապէտ եւ օծանէք, գիտասջիք այնպէս է լինելոց, որպէս ի ժամանակս Քութուրին, եւ անվերջանալի խռովութիւն եւ երկպառակութիւն յառաջանելոց է եւ որքան ի յիս կարողութիւն գոյ, մինչեւ ի յեղումն արեանս ջանալոց եմ ի վերոյ օրինաւոր առաջադրութեանսն... » [211]:

Հայ ժողովրդի դիրքորոշման խնդիրը առանձնակի կարեւորություն էր ձեռք բերել հակամարտ բոլոր կողմերի համար: Այդ է պատճառը, որ, ըստ Կովալենսկու  արձանագրման, «Երեւանի Մահմեդ խանը ... սիրված է իր հպատակների կողմից, եւ հատկապես` հայերի, որոնց նա իր ցեղակիցներից առավել սիրաշահում է եւ որոնք պարսիկների կողմից վերջին պաշարման ժամանակ կազմում էին նրա ամրոցի կայազորի մեծ մասը» [212]:

ԺԹ. դարի սկզբին Վիրահայությունը ձեռք է բերում ռազմա-քաղաքական գործոնի կարգավիճակ, որը մինչ այդ, համեմատաբար քիչ տեսանելի էր: ԺԹ. դարի սկզբին վրաց ազնվականության դժգոհության աճի պայմաններում ռուսական կողմնորոշման բոլոր գործիչները Վրաց միջավայրում հայտարարվում են Վրաստանի դավաճաններ, այդ թվում ինչպես հայազգի, այնպես եւ վրաց ազգության ներկայացուցիչներ (Հովսեփ Արղության, Հարություն Արարատյան, Գարսեւան Ճավճավաձե եւ այլք):