Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

17
1798 թ. մարտի 12 - ՀՈՎՍԵՓ ԱՐՂՈՒԹՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱԲԱՍ ԽԱՆԻՆ 

Բարձրապատիւ եւ մեծանձն Աբազխան,

մեր ողորմած տէր եւ բարեկամ.

Ի փետրվարի 2 էն գրեալ ախորժ գիրդ ընկալաք որպէս ի բարեկամէ մերմէ, որ ետ ինձ պատճառ յառաջացուցանել զփափակն իմ առ անձին ձերոյ իղձն կատարման: Թէպէտ եւ մեր մեծ խալիֆէն Ուչքիլիսու քանիցս գրեալ էր մեզ, որ մեք աստ հոգս տանիմք, նոյնպէս եւ խօջայ Մկրտումն տեղդ յինէն խնդրեալ էր եւ միշտ գրէր մեզ, այլ այժմ ի ձեռն մելիքացն մերոյ ընկալման զթուղթս ձեր, որ առ մեծ եւ հզօր կայսրն ամենայն Ռուստաց առ վէզիր ազամ եւ լուսափայլ քնեազ Աղէքսանդր Անդրէյիչ Բէզբօրօդկին եւ առ այլս՝ ես ինքնս մատուցի ամենիցն միջնորդութեամբ եւ հետեւողութեամբ ենարալ մայեօր եւ կավալէր Սերգէ Լազրիչ Լաշկարովին եւ ինչ հարկն էր խնդրեցի ի վեզիր ազամ լուսափայլ քնեազ Բէզբօրօդկուցն, հաճութեամբ ընկալաւ զաղերս մեր եւ խոնարհաբար ծանոյց մեծի կայսերն զամենայն եղելութիւնս ձեր, զխնդիրքն մեծ խալիֆայի եւ իմ, ի գրոյ քոյ եւս ծանեաւ անմեղութիւն քոյ, որ դու, որպէս հաւատարիմ ծառայ, կատարելով զհրամանն տեառն քոյ, փորձանաւորեալ ես: Ուստի ամենաողորմածաբար հրամայեաց վէզիր ազամ լուսափայլ քնեազին, հրաման գրել առ տեղւոյդ պարոն գուբեռնաթ Նիկոլայ Եագուլիչ Արշինովսկուն, որ քեզ արձակեսցէ գնալ առ կարօտեալ ընտանիսն քոյ եւ առ ողորմելի ծնօղդ, տալ քեզ ըստ բարեհաճութեան մեծի կայսերն հարիւր թուման ճանապարհի խարջի եւ մնացեալ օրական ռոճիկն քոյ, զոր յառաջ տային եւ յետոյ կատարեալ էին, ի գալ շաբաթին ողորմութեամբն աստուծոյ ուքազն բարձրագոյն ուզեւորեալ լինելոց է առ ձեզ եւ ես նորին կօպիէն առաքեցից առ քեզ: Ուրախ եմ, որ ես կարացի ծառայել քեզ եւ ստանալն զմեծանձնութիւն ձեր լինիլ ինձ միշտ բարեկամ ի յերկրի քոյ: Աստուածն ամենայնի տացէ քեզ բարի ճանապարհ, որ ողորմութեամբն նորին արժանասցիս տեսութեան կարօտեալ ընտանեացն քոյ եւ անտի գրեսցես մեզ զորպէսն ձեր: Եւս խնդրեմ յաստուծոյ յառաջասցիս ի փառս եւ ի պատիւս բարձրագոյնս եւ յուսով եմ, որ հզօր եւ մեծափառ Բաբախան սարդարն [1] յիշելով զգութն հօրն իւրոյ եւ թագաւորին Աղայ Մահմատ խանին [2], ոչ արասցէ զքեզ անտես ի յատուկ խնամոց իւրոց: Այլ ես խոնարհաբար խնդրեմ ի քէն ունիլ ի մտի զներքոյ գրեցեալս, որպէս ի բարեկամէ քումմէ եւ յատուկ բարեկամեցողէ տանն Աղայ Մահմատ խանի մեծ պատիւ եւ հզօր թագաւորին պարսից, զի ես երկրացի եմ, արիւնն իմ բռնադատէ զիս զհաւատարմութիւն ունիլ առ տունն նորա եւ առ թագաւորութիւնն, որ եթէ նոքա լինիցին հզօր, խաղաղարար, աշխարհաշէն եւ արդարադատ՝ լնձ մխիթարութիւն է այն, պատճառն՝ որ յազգէ իմմէ բազումք են ենթ իշխանութեան նոցա բնակեալք:

Նախ, խնդրեմ իմ խոնարհութիւնն հայտնել իւրոյ մեծութեանն՝ Բաբախան սարդարին, ցանկամ, զի թագաւորեսցէ ի վերա Պարսից Աթոռոյն վասն խաղաղութեան, վասն աշխարհաշինութեան եւ վասն գթութեան եւ ողորմութեան ի վերա հպատակաց իւրոց, զի այս է կամքն աստուծոյ՝ քաղցրութեամբ կառաւարել զժողովուրդս եւ զմեծ թագաւորութիւնս Պարսից Աթոռոյն, ոչ եթէ սպանմամբ եւ ահացուցմամբ եւ երկիր աւերելով, այլ Աթոռն իւր հաստատելով ի վերա արդարութեան, զգոյթ խնամոց եւ ողորմութեան իւրոյ տարածեսցէ ի վերա հպատակաց իւրոց մահմետականաց եւ քրիստոնէից, որպէս աստուած ինքն առ հասարակ ածէ ի վերա չարեաց եւ բարեաց եւ ծագէ զարեգակն ի վերա արդարոց եւ մեղաւորաց, որ ի կեանս իւր ամենայն մարդիկ օրհնեսցեն զանուն նորա եւ ամաչելով ի յողորմութենէ նորին՝ մնասցեն միշտ ի հարազատութեան:

Երկրորդ, զխանս, որ կացուցանէ զամենայն աշխարհի ( թ. 162 բ ) որ եթէ այնպիսին նենգեսցէ իւրոյ թագաւորութեանն եւ կամ բռնասցի ի վերա ժողովրդեանն, զրկել զնոսա, փոխել եւ պատժել, լինիլ երկիւղ եւ այլոց չարագործաց, զի ժողովուրդքն իւրոյ թագաւորութեանն են:

Երրորդ, որպէս նախնի թագաւորքն պարսից եւս, Աղայ Մահմատ խան թագաւորն՝ հայրն եւ հօր եղբայրն իւր ողորմութեամբն իւրեանց միշտ պահպանել զՍուրբ Աթոռն մեր Էջմիածին՝ Ուչքիլիսայ կոչեցեալ, եւ մեծ խալիֆի նորին՝ միշտ խիլայիւ եւ հրովարտակօք պատուեալ են յիւրն առաւել քան զամենայն խանս, որպէս աղօթարար ծառայի իւրեանց, զնոյն խնդրեմ եւ ես ի մեծութենէ նորին, առաւել ցուցանել առ նա զգոյթ եւ զողորմութիւն իւր եւ հրամայել Երեւանայ խանին, որ չզրկեն զՈւչքիլիսէն եւ կամ յափշտակեն զմուլք նորա, զի նախնի թագաւորքն մաղաֆ են արարեալ զգիւղօրայս Ուչքիլիսի, որ նոքա վայելելով զայն միշտ առ աստուած աղաչեսցեն վասն թագաւորին կենաց երկարութեանն եւ հանգուցելոցն արժանաւոր առնել միշտ բարութեամբ յիշատակել:

Չորրորդ, զգոյթ ողորմութեան իւրոյ տարածանել առ ողորմելի ազգս մեր, որք են ենթ խնամոց եւ հովանաւորութեան իւրոյ մեծութեանն, որ նոքա վայելելով զայն՝ փախուցեալքն ի բռնութենէ խիստ տեարցն, յետս դարձցին ի հայրենի աշխարհն իւրեանց:

Հինգերորդ, Ղարաբաղու ջարչու որդի Իբրահիմ խան կոչեցեալն, որ թշնամին է տան իւրոյ, պատճառ այսքան խռովութեան եւ սպանման այն մեծ թագաւորին, եւ առիթ կործանման ողորմելի մելիքացն մերոց, բառնալ ի Շուշու բերթէն եւ կործանել զնա, զի ի նմա ճշմարտութիւն ոչ գոյ, եթէ գիր գրէ, թէ ընծայ եւ մարդ ղրկէ, ամենայն սուտ է եւ հնարք՝ խաբեութեան, զի ես լաւ գիտեմ զբարս նորա եւ նա՝ կործանիչ իմոյ ազգին եւ ջնջիչ յերկրէ անտի:

Վեցերորդ, լուաք, որ նորին մեծութիւնն կամի դեսպան առաքել առ հզօր եւ յամենայն աշխարհի փառաւորեալ եւ իբրեւ զարեգակն բարձրացեալ մեծ կայսրն ամենայն Ռուստաց եւ հաստատել զխաղաղութիւն ի մէջ երկուց թագաւորութեանցն, շատ եւ շատ բարի է եւ մեծ շահ է իւր թագաւորութեանն՝ ( թ. 163 ա ) ունիլ իւրն օգնական այս մեծ եւ հզօր թագաւորութիւնն, երբ առաքեսցէ՝ որքան կարօղ եմ ես, ծառայեցից ամենայնի, որպէս եւ արժանաւորն յիշատակի Աղայ Մահմատ խան թագաւորն զՄիրզայ Մահմատալին առաքեալ էր, ես շատ հետեւեցայ, որ ամենայն բանն ըստ կարգի լինիցի, այլ ոչ եղեւ հնար լսել ինձ Միրզայ Մահմատալուն, որպէս յառաջ ասացեալ եմ բարձրանձնութեան ձերում եւ եթէ հնար լինի եւ ոչ լինի ընդդէմ իւրոյ մեծութեանն, հրամայեսցէ յամենայն իշխանութեան իւրոյ՝ ուր յուրէք Թիլֆիզու գերիք կան, դարձուցանել զնոսա յերկիրն իւրեանց, այսու ի վերա աշխարհի մեծ անուն ստանայ եւ ինքն մեծ եւ հզօր թագաւորն կարծեմ, որ շնորհակալի յոյժ, այլեւ աստուած եւս շնորհակալի, այժմ քոյ մեծութիւնն ի վերայ քոյ ճանաչեա, թէ որքան դառն է գերութիւնն եւ որքան քաղցր է ազատութիւնն: Ազատարար թագաւորն Աստուծոյ է նման եւ վարձն նորա ինքն Աստուած է:

Եօթներորդ, իմ մէկ ճորտ տէր Ստեփան քահանայի դուստրն, անունն՝ Շուշան, տասն եւ հինգ տարեկան, այժմ Ֆահրապատ է, աղաչեմ վասն սիրոյ իմոյ, հրամայել գտանել եւ առաքել առ խօջայ Մկրտումն, զի ողորմելի մայրն նորա աստ ի Մօզդօկ է, որ տեսանէ եւ օրհնէ զկեանս քոյ: Եւ ես վասն այնմ ծառայեցից ձեզ:

Ութերորդ, զոր ինչ պարոն Մէլիք Ջիմշիտին ասացեալ էիր եւ կամ գրով նշանեալ, այնմ կատարումն ետ, որպէս եւ ինքն գրեաց բարձրանձնութեանն ձերում, ի հարկէ եւ Դուք, ըստ Ձերդ բանի կատարումն տալոց էք եւ ձերդ յատուկ շնորհակալութիւն գրելոց առ ենարալ Սերգէ Լազրիչ Լաշկարովն եւ առ վէզիր ազամն: Այլն ի գրոյ Մէլիք Ջիմշիտին գիտասցես:

Եւ գրեալ եմ Թադդէոս վարդապետին եւ խօջայ Մկրտումին, որք գան առ քեզ եւ այսու ամենայն գրեցեալս իմ մի առ մի ասեն ձեզ, որ Դուք պարսերէն գրէք եւ միշտ ի մտի ունիցիք եւ զմեր բարեկամութեան շաղկապն պահելով, զձեր որպէսն գրել եւ բարձրապատիւ մօրդ եւ ամենայն ընտանեացդ զմեր օրհնութիւնն յայտնեսցես: Եւ պատահեալ բանիցն մերոց, որպէս բարեկամ հոգասցես:

Մնամ վասն Ձերոյ բարձրապատուութեան եւ պայծառութեանն միշտ ի սրտէ

աղօթարար Յովսէփ արքեպիսկոպոս

ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 161 բ -163 ա: