16.
Անուն
եւ
բաժինք
Հայկական
Կիլիկիոյ
Ի
գրաւել
Հայոց
զամենայն
երկիրն
Կիլիկիոյ
`
հասարակօրէն
նովին
նախկին
անուամբն
կոչէին
զայն,
բայց
զտեղանիշն
պէս
պէս
բառիւք.
որք
եթէ
ընդարձակ
եւ
եթէ
անձուկ
սահմանս
նշանակիցեն,
սակայն
նոքա
զամենայն
’
ի
մի
միտս
առնուին,
դուն
ուրեք
կոչելով
սոսկապէս
Կիլիկիա
կամ
ԿԻԼԻԿԻԱՅՔ.
այլ
զոյգ
տեղականաւն
`
ԱՇԽԱՐՀ
կամ
ԵՐԿԻՐ
ԿԻԼԻԿԻՈՅ,
եւ
ըստ
հին
ոճոյ
ՏՈՒՆ
ԿԻԼԻԿԻՈՅ,
ՆԱՀԱՆԳ
ԿԻԼԻԿԻՈՅ
կամ
ԿԻԼԻԿԵՑՒՈՑ
ՆԱՀԱՆԳ.
այլ
եւ
ԳԱՒԱՌ
ԿԻԼԻԿԻՈՅ,
որպէս
գրէր
`
’
ի
հնումն
եւ
Ղազար
Փարպեցի:
Երբեմն
անուն
արքայանիստ
քաղաքին
փոխանակէր
զԿիլիկիայն.
որպէս
եւ
բառակարգ
աշխարհագիր
մի
մեր
ասէ,
«
Կիլիկիա
`
ՍԻՍ
է,
իւր
գաւառօքն,
կից
Ասիայի
».
թուի
թէ
Իսաւրիայի
կամէր
ասել:
Այսպէս
կոչեն
եւ
յօտարաց
`
Արաբք
եւ
Ասորիք
ոմանք,
զոր
օրինակ
Ապուլֆարաճ,
ՊԻԼԱՏ
-
ԷԼ
-
ՍԻՍ
بلاد
السيس,
կամ
Պիլատի
Սիս
سيس
بلاد,
իսկ
կաթողիկոս
մեր
Գրիգոր
Տղայ
`
թերեւս
առ
’
ի
լնուլ
զժամանակ
չափական
բանիցն՝
յերկարելով
զփոքրիկ
անունն
`
գրէ
ՍԻՍՈՒԱՆ.
«
Ապա
ընդ
լեառըն
Տաւրոսին
`
Մըտին
յաշխարհըն
Սիսուանին
».
Յայս
անուն
`
նուիրական
համարեալ
եւ
’
ի
կաթողիկոսէն
մեծէ
եւ
’
ի
շնորհաց
Սսոյ
`
կնքեցի
եւ
ես
զտեղագրութիւնս.
թէպէտ
մարթ
էր
կոչել
պատշաճապէս
եւ
Կիլիկիա
-
Հայք
կամ
Հայակիլիկիա,
որպէս
եւ
գտանի
իսկ
կոչեցեալ
’
ի
Յունաց
ժամանակին
`
Արմենոգիլիգիա,
'Αρμενοκιλικία
[1]:
-
Ի
հաստատել
տէրութեան
մերայոցս
եւ
’
ի
հռչակել
ամենայն
ուրեք,
սովորութիւն
եղեւ
օտարաց
անխտրաբար
ՀԱՅԱՍՏԱՆ
կամ
ԵՐԿԻՐ
ՀԱՅՈՑ
կոչել,
Armenia,
Terra
Armeniorum,
ՊԻԼԱՏ
-
ԷԼ
-
ԱՐՄԷՆ,
بلاد
الارمن
ըստ
Արաբաց.
որոց
եւ
ծանօթագոյն
էր
սա
յայսմ
ժամանակի,
առանձնակ
տէր
եւ
թագաւոր
Հայ
ունելով,
քան
Մեծն
Հայք
`
որ
ընդ
օտարաց
ձեռամբ.
այլ
հմուտքն
եւ
յայնժամ
յորոշումն
նորին
`
կոչէին
զԿիլիկիա
`
ՓՈՔՐ
ՀԱՅՔ,
ոչ
ինչ
գիտելով
կամ
յիշելով
զբուն
Փոքր
Հայս
`
որ
յաջմէ
եւ
յարեւմտից
Եփրատայ
են
եւ
’
ի
հիւսիսոյ
Կիլիկիոյ:
Աղուական
եւս
է
կոչումն
երկրին
յառաջին
ժամանակսն,
մինչչեւ
էր
տարածեալ
իշխանութեան
Ռուբինեանց
’
ի
դաշտավայրն.
քանզի
լեռնական
մասանցն
տիրէին,
Իշխողք
լերանց
կոչեցան
`
իբր
յատուկ
անուամբ.
այսպէս
եբրայեցի
ճանապարհագիրն
Բենիամին
Տուդելացի
`
որ
յամի
1163
էանց
ընդ
սահմանս
տէրութեան
Թորոսի
Բ
`
Թագաւոր
լերանց
կոչէ
զնա,
նոյնպէս
եւ
Լատինք
`
Լեռնականս
կամ
իշխողս
լերանց,
De
Montanis.
Պրոմդոն
պատմագիր
վասն
Փրետրիկայ
կայսեր
ասէ
փռանկ
բարբառով,
եկեալ
յերկիր
Ռուբինի
Լեռնականի,
In
terram
Rupini
de
la
Mountagne.
նոյնպէս
եւ
Բեռնարդ
Պետրոպուրկեան
[2],
Rupinus
de
Monte,
եւ
զերկիրն
Terra
Rupini
de
la
Muntaine.
այսպէս
գրէր
եւ
Կլեմէս
Գ
քահանայապետ
Հռովմայ
(
յամս
1187-8),
որպէս
եւ
թարգմանէ
զթուղթ
նորա
մերս
Լամբրունացի,
ԼԵՒՈՆԻ
ԼԵՌՆԵՑՒՈՅ.
զի
չեւ
եւս
էր
թագաւորեալ
սորա.
եւ
յայսմ
միջոց
ժամանակի
սոյն
ինքն
արծիւն
լամբրունեան
`
քաջասուր
աչօքն
նկատելով
զօրըստօրէ
բարգաւաճել
սորա,
ոչ
կարէ
միով
անուամբ
սահմանել
`
զոր
նայն
զինուքն
անսահմանաբար
ընդարձակէր.
եւ
մերթ
[3]
ասէ.
«
Պարոն
մեր
Լեւոնն
`
որ
’
ի
սոյն
ժամանակս
էր
իշխող
ԿԻԼԻԿԻՈՅ
եւ
ՍԱՒՐԻՈՅ
եւ
ԼԵՐԱՆՑ
սոցին
».
եւ
մերթ
(
յամի
1196)
«
Որ
’
ի
ԿԻԼԻԿԵԱՅՍ
եւ
Ասորւոց
գաւառացն
տիրէ..
եւ
Երկրորդ
Կապադովկիոյ,
յորում
մայրաքաղաք
Տիանա
»
[4].
Յայտ
է
զի
եւ
նահապետ
տոհմին
Ռուբէն,
ըստ
վկայելոյ
պատմչաց
եւ
յիշատակագրաց,
նախ
առաջին
տիրէ
լեռնակողմանցն
Փռիւգիոյ
[5]
։
Ականատեսն
եւ
հիւր
Լեւոնի
գիտնական
կանոնիկոսն
գերմանացի
Վիլլէպրանտ
`
յայտնապէս
ասէ
վասն
նորա,
մինչեւ
’
ի
թագակապելն
կոչիլ
Լեւոն
Լերանց
կամ
Լեռնականաց
(
տէր
),
Leo
de
Montanis,
եւ
յետ
այնր
`
թագաւոր
Հայոց:
Ոչ
միայն
յանուն
լերանց՝
այլ
եւ
ընդ
մէջ
նոցուն
անձուկ
կրճիցն
եւ
անցից
`
գտանեմք
առ
Արաբացիս
կոչեալ
զաշխարհս
մեր
`
Երկիր
անցից,
Պիլատ
-
ալ
-
Տօրուպ
بلاد
الدروب
[6]:
-
Այլ
սեփականագոյն
միանգամայն
եւ
պանծագոյն
կոչումն
երկրին
ընծայէին
եկք
եւ
օտարք
`
զանուն
քաջայաղթ
տիրողացն.
ըստ
այսմ
տեսաք
’
ի
վեր
անդր
ԵՐԿԻՐ
ՌՈՒԲԻՆԻ,
Terra
Rupini,
կոչեցեալ,
նոյնպէս
եւ
այլոց
«
ԶԿիլիկիեայ
անուն
լքեալ,
ըստ
ասից
յիշատակագրի,
ԹՈՐՈՍԻ
(
Բ
)
ԵՐԿԻՐ
զաշխարհն
նորին
վերաձայնէին
».
զոր
օրինակ
եւ
վերոյիշեալ
Հրեայ
գրիչն
`
ասէ
մտեալ
յերկիր
իշխանութեան
Թորոսի
թագաւորի
լերանց.
եւ
Վահրամ
Րաբուն
զնոյն
բան
չափաբերեալ
գրէ,
«
Մինչ
զԿիլիկիա
անուն
թողեալ
Եւ
Թորոսի
երկիր
կոչեալ
»:
Ըստ
այսմ
եւ
արժանապէս
յետոյ
յանուն
ընդարձակողի
սահմանացն
եւ
վեհագունի
բնաւիցն
իշխողաց
`
կոչէր
յարաբացի
մատենագրաց
ԵՐԿԻՐ
ԼԵՒՈՆԻ,
Պիլատի
Լիվուն,
ليون
بلاد
կամ
Պիլատ-Իպն-Լիվուն-էլ
Արմանի,
ليون
ابن
بلاد
الارمني:
Այսպէս
կոչէ
եւ
ժամանակակիցն
Մատթէոս
Ուռհայեցի
’
ի
տարեգրութեան
1112
ամին,
մինչչեւ
էր
իշխեալ
եւ
Ա
Լեւոնի
Պարոնի.
ըստ
այսմ
’
ի
դէպ
էր
եւ
մեզ
կոչել
ԼԵՒՈՆԱՍՏԱՆ.
քանզի
եւ
անդր
քան
զբնիկն
Կիլիկիա
ձգէր
ձեռն
իշխանութեան
նորա,
թէպէտ
եւ
ոչ
միշտ,
ընդ
արեւմուտս
`
ցԱտալիա
’
ի
ծոցն
Պամփիւլիոյ,
ընդ
Մ.
Հ.
ցԱռակլիա
եւ
ցՏիանա,
զորս
նուաճեաց.
ընդ
հիւսիսի
`
գամ
մի
մինչեւ
’
ի
սահմանս
Կեսարիոյ.
իսկ
յարեւելից
կուսէ
`
առեալ
զԱրասուս
եւ
զՊաղրաս,
ամփոփելով
զամենայն
ոլորտս
Իսսեան
Ծոցոյն,
մինչեւ
’
ի
Սեաւ
լերինս
`
սոքիմբք
հանդերձ,
որ
է
Ամանոսն.
եւ
այս
յետին
սահմանք
մնացին
յիշխանութեան
յաջորդացն
ցդար
եւ
կէս,
մինչ
արեւմտեայքն
եւ
հիւսիսայինք
`
որք
արտաքոյ
պատուարաց
բնալերանցն
`
առ
փոքր
փոքր
գրաւեցան
’
ի
Թուրքաց
եւ
’
ի
Գարամանաց:
Յիշեցաք
զԲենիամին
Դուտելայ
հրէի
բանն,
որ
`
առ
Բ
Թորոսիւ
սկիզբն
սահմանաց
երկրի
նորա
գրէր
զԿոռիկոս,
եւ
զեզրն
`
Դուքիա
քաղաք,
հաւանօրէն
Անտիոք,
զի
եւ
Hadochie
փոխադրեն
ոմանք
զգրածն:
Վիլլէպրանտ
յամի
1211
գոլով
’
ի
Կիլիկիա
`
յաւուրս
զօրութեան
Լեւոնի,
զլայնութիւն
երկրի
նորա
որ
’
ի
միջոցի
լերանց
`
երկօրեայ
ճանապարհ
գնացից
համարի,
իսկ
զերկայնութիւնն
`
վեշտասան
աւուրց
գնացս,
հաւանօրէն
յարեւելից
յարեւմուտս
`
զծովակողմն
իմանալով։
Բեկոլոդդի
`
’
ի
կէս
ԺԴ
դարու,
յԱյասայ
մինչեւ
ցանծանօթն
Կոպիտառա
`
սահմանէ
զերկիր
Հայոց:
Արդ
զի
վայել
է
մեզ
ճանաչել
եւ
ստորագրել
զերկիրս
`
ըստ
ժամանակի
ընդարձակ
իշխանութեանն,
պարտ
եւ
արժան
է
ուշ
ունել
’
ի
տէրութիւն
Լեւոնի
`
վերականգնողի
թագաւորութեան
Հայոց,
’
ի
բաց
թողլով
զառժամանակեայ
ինչ
կալուածս
նորին
`
զքաղաքաց
եւ
զգաւառաց,
զոր
ըստ
պատերազմաց
եւ
աշխարհակալաց
օրինի
ագուռեաց,
եւ
ոչ
յարելով
’
ի
բնիկ
եւ
հաստատուն
կալուածսն.
ըստ
այսմ
պատճառի
արտաքոյ
թողումք
տեղագրութեանս
եւ
զառաջնոցն
քան
զնա
ոմանց
սակաւածանօթ
երկրակալութիւնս
`
’
ի
կողմանս
Փռիւգիոյ
եւ
Գամրաց,
եւ
զնոյն
ինքն
զիւրոյ
յաջորդին
զՀեթմոյ
Ա,
որ
’
ի
կողմանս
Գերմանիկոյ
մինչեւ
ցԵփրատ,
զորս
առաւել
’
ի
շնորհս
եւ
’
ի
հաճոյս
Թաթարաց
նուաճեալ
կալաւ
`
քան
’
ի
պէտս
իւր
եւ
յօգուտ:
-
Ապա
ըստ
այսմ
տեսութեան
տեղագրելիք
մեր
լիցին,
յարեւմտից
`
համօրէն
հովիտն
Սելեւկիոյ
գետոյն,
եւ
անդրագոյն
ծովեզերքն
մինչեւ
ցԱտալիա,
եւ
սուղ
ինչ
’
ի
հիւսիսոյ
սոցին
լեռնակողմն
մինչեւ
ցԱռակլի
եւ
ցՏիանա,
յորս
բովանդակի
եւ
Իսաւրիա.
եւ
բնալերինքն
Տաւրոսի
բովանդակ
հովտօք
արեւմտեան
օժանդակաց
Սարոսի.
’
ի
հիւսիսոյ
`
լեռնավայր
միջագետքն
երկոցուն
առաջից
Սարոսի
(
Ծամնդաւ
եւ
Սառան
).
եւ
յելից
հիւսիսոյ
`
անորոշ
գիծ
մի
սահմանահատ
Մարաշայ,
թողլով
սմա
զաղբերակունս
Ջահանայ,
եւ
սեփականելով
Սիսուանայ
զհովիտն
`
որ
յետ
գետանալոյ
նորին.
իսկ
յարեւելից
`
յայտնի
են
սահմանքն,
Ամանոս
լերինք,
մինչեւ
ցհռչակաւոր
հրուանդանն
Ռաս
-
Խանձիր.
յորմէ
դառնայ
աներկբայ
ծովային
սահմանն
մինչեւ
ուստի
սկսաք
զցամաքայինն.
սակայն
եւ
յայսմ
յիշելի
է
զոր
’
ի
սկզբանն
ասացաք,
թէ
ոչ
միշտ
մինչեւ
ցԱտալիա
ընդ
արեւմուտս,
այլ
մինչեւ
յԱնամուռ
ձգէին
ծովային
սահմանք
այնր
կողման,
եւ
’
ի
ժամանակի
ճանապարհորդութեան
Դուտելացւոյն
`
ցԿոռիկոս.
բայց
յարեւելից
կողմանէ
`
մերձ
’
ի
կէս
ԺԴ
դարու,
որ
է
ասել
’
ի
ժամանակի
նուազման
իշխանութեան
մերոցս
`
գետաբերանն
Ջահանայ
եղեւ
սահմանագլուխ,
եւ
համօրէն
Ծովն
Հայոց
կամ
Իսսեան
`
մարզ
եկաց
եգիպտական
սուլտանութեան:
[1]
Եփրեմ
Մոնազն
’
ի
տաղաչափեալ
Պատմութեան
Կայսերաց
Բիւզանդիոնի,
տող
3904
։
[2]
Ի
Վարս
Հենրիկոսի
Բ,
թագաւորի
Անգղիոյ։
[3]
Ի
թարգմանութեան
վերոյիշեալ
Թղթոցն։
[4]
Ի
յիշատակարանի
թարգմանութեան
Օրինագրոց։
[5]
Սոյն
յիշատակագիր
ճարտարաբան
եւ
վասն
Բ
Թորոսի
նորոգ
վերականգնողի
տէրութեան
Ռուբինեանց՝
ասէ.
«
Տիրեաց
նախ
Վահկային
եւ
ամենայն
Փռիւգիոյ,
եւ
յետ
սակաւուց՝
Անարզաբայ
»
։
[6]
Էլ
Աթիր
պատմագիր
’
ի
սկիզբն
ԺԳ
դարու
այսպէս
կոչէ
զՄլեհ
որդի
Լեւոնի
Հայոյ՝
տէր
երկրին
Անցից.
مليح
بن
ليون
الارمني
صاحب
بلاد
الدروب