27.
Լամբրուն.
Յովանի
ագարակ.
Արմէն
լեառն
Յետ
հատուցանելոյ
առ
Լամբրունացին
`
զդուզնաքեայ
Դրուագս
երախտեաց,
դարձցուք
յետին
եւս
մի
նուագ
`
կառուցանել
զակն
’
ի
մնացուածս
ծնելական
նորուն
դղեկի.
զոր
յառաջ
քան
զնոր
քննութիւնս
Լանկլուայ
եւ
այլոց,
դարք
երեք
եւ
կէս
’
ի
սպառ
սքողեալ
էին,
եւ
ոչ
գիտեմ
որպիսի՛
ինչ
անցք
անցին
ընդ
նա՝
’
ի
կիսոյ
ԺԴ
դարու
ցելս
ԺԷ
ին.
բայց
զի
կամ
վասն
ահագին
դրիցն
եւ
ստուարակարկատ
ամրութեանցն,
եւ
կամ
վասն
աւանդական
ինչ
դիպաց,
կամ
թէ
հաճոյագոյն
եւս
իցէ
կարծել
`
աղօտ
յիշատակաւ
նախնի
տեարց
տեղւոյն
քաջաց,
եւ
մեծամեծ
գործոց
վսեմականին
Ներսիսի,
Հսկայից
բերդ
անուանէր
յայլազգեաց,
որպէս
եւ
ցարդ
անուանի:
Ի
սկիզբն
ԺԸ
դարու,
յամի
1706,
յամսեան
յանուարի,
բազմաշրջիկ
փռանկ
ուղեւորն
եւ
տեղագիր
Պօղ
Լուկաս
(Paul
Lucas)
եկեալ
’
ի
Տարսոն,
դիտէր
’
ի
դաշտէն
`
մեծաւ
սքանչացմամբ
`
զբերդս
զայս,
-
զոր
երեք
փարսախ
միայն
հեռի
ասէ
`
’
ի
քաղաքէն,
անշուշտ
օդաչափութեամբ,
-
’
ի
միջոց
հովտին
վերամբարձեալ
’
ի
քարակտուր
լերին
ամենուստ
սեպացելոյ,
եւ
զ
դրունս
երկաթիս.
’
ի
կողմանէ
մտից
մեծի
դրանն
`
’
ի
ստորոտն
`
երեք
աստիճանաձեւ
պատուարք
կամ
կարկառք
էին,
մէն
30
կամ
40
ոտք
’
ի
բարձրութիւն.
ըստ
պատշաճի
վերելից
եւ
վայրիջից
հսկայիցն
երկայնաբարձից.
(
անշուշտ
կատակաբանէ
).
այլ
ստոյգ
այս
ինչ
է
`
զոր
իմովք
իսկ
աչօք
տեսի,
ասէ,
զի
դրունքն
(
երեքին
)
բարձրաբերձք
էին
աւելի
քան
հարիւր
ոտնաչափ.
որովք
է
իմանալ
զկամարսն
`
յորոց
միջի
դրունքն.
իսկ
որ
’
ի
վերայ
լերինն
շինուածք
`
ամենեւին
մեծագործք
եւ
հրաշակերտք.
եւ
ցաւէր
նմա
յոյժ
զի
ոչ
կարաց
մօտագոյնս
եւս
մատչել
քննել
զնոսին.
այլ
որչափ
ինչ
ետեսն
`
հաւասար
համարեցաւ
հրաշափառագոյն
շինուածոց
նախնեաց:
Երեւէին
եւ
աշտարակք
ոմանք,
ոչ
միայն
քան
զայլ
շինուածսն
բարձունք,
այլ
եւ
քան
զամենայն
զոր
երբէք
տեսեալ
էր
նորա.
եւ
’
ի
հաւաստիս
բանիցն
`
եթող
զուրուագիծ
պատկերս
այս
[1]:
Ոչ
հեռի
’
ի
շինուածոց
Լամբրունի
`
մեծագոյն
եւս
աշտարակ
մի
քառակուսի,
կամ
աշտարակաձեւ
շինուած
ամուր
`
ետես
յետին
այցելու
վայրացս,
Հ.
Սիպիլեան,
Սինապ
գալէսի
կոչեցեալ,
իբրու
դղեակ
իմն
առանձնակ.
որոյ
վերին
մասն
’
ի
մատուռն
յարդարեալ
էր,
ստորինն
’
ի
տեղի
ապաստանի:
Ոչ
կարեմ
գուշակել
որպիսի՛
ինչ
էր
’
ի
հնումն,
կամ
ո՛րպէս
կոչէր.
այլ
յայտ
է
թէ
համարեալ
էր
’
ի
նահանգին
Լամբրունի:
—
Որոյ
միւս
եւս
մերձաւոր
տեղի
ընդ
մէջ
բերդին
`
յարեւելից
կուսէ
եւ
’
ի
հիւսիսոյ
Արմենի
լերին
յիշեցելոյ
’
ի
վեր
անդր
`
էր
Յովանի
Ագարակ
ն.
ուր
յամի
1233
Յակոբ
ոմն
կրօնաւոր
գրէր
աւետարան
մի
`
վասն
Կարապետի
քահանայի
գաղթելոյ
’
ի
Միջագետաց:
Յայտ
է
թէ
էր
անդ
եւ
կրօնաւորանոց
առանձնակեցից,
զի
կոչի
եւ
Լռարան
եւ
Անապատ,
մերթ
յանուն
Յովանիսի,
մերթ
յանուն
Արմենի
լերին:
Զոր
օրինակ,
յամի
1290
ճարտար
գրիչն
Ստեփանոս
Գոյն
Երիցանց
[2]
`
ընդօրինակելով
անդ
աւետարան
մի,
գրէր
«’
ի
լռարանում
խցկան
`
’
ի
հիւսիսակողմն
թիկունս
լերին
որ
կոչի
Արմէն
…
յազնիւ
եւ
յամէնընտիր
աւրինակէ,
տի՛
նա
եւ
յարուեստ
բանի
ոչ
յաննշան
գրչէ
»,
եւ
այլն:
Ա՛յլ
ոմն
միայնաւոր
սակաւ
ամօք
զկնի
(1298),
գրէ.
«
Ես
տրուպս
Գորգ,
որ
’
ի
թիկունս
լերինս
Արմենի
նստիմ,
յ
Անապատս
Յովանիսի,
պատահեցայ
աւրինակի
գրոցս
Յովհաննու
Աւձնեցւոյն
`
յարկեղս
մեծ
վանացն
Սկեւռայի,
եւ
խոշոր
գրով
փոխեցի
…
’
ի
զգուշութիւն
ինձ
եւ
համաշունչ
յարկակցի
եղբաւր
Խաչատրոյ
վարդապետի
եւ
Աստուածատրոյ,
եւ
զկնի
մեր
որոց
Տէր
յաջողեսցէ
»:
Ի
նմին
ամի
եւ
Վահրամ
Սարկաւագ
ընդօրինակէ
զգիրս
Փիլոնի
Եբրայեցւոյ,
ասելով.
«
Ինքնագիր
երկօք
’
ի
ծոցն
սնուցչի
իմոյ
աստուածաբնակ
տաճարին
Աստուածածնի
եւ
Ս.
Փրկչի,
յԱնապատիս
Արմէնի.
եւ
…
հազիւ
հազ
տագնապաւ
իմն
հասի
յաւարտ
(
վասն
տկարութեան
գլխոյ
)…
եւ
վասն
ժամանակիս
անհանդուրժելի
վրդովմանցս
եւ
խուճապ
տագնապիս
`
որ
եհաս
’
ի
վերայ
մեր
յազգէն
Իսմայէլացւոց
»,
եւ
այլն.
եւ
մաղթէ,
«
յիշման
արժանաւորեալ
զհոգեւոր
հայրն
իմ
եւ
զուսուցիչ,
որ
իբրեւ
զհուր
մաքրէ
զիմ
զմարմնական
ախորժակս,
յաստուածայինսն
յորդորելով
հանապազ
աննախանձաբար,
զ
Ստեփաննոս
Գոյնէր
Երիցանց,
(
վերոյգրեալն
)…
Եւս
եւ
զկոկող
զ
Պետրոս
կրօնաւոր
եւ
զ
Կոստանդին
սարկաւագ
`
աղաչեմ
յիշել,
որ
աշխատեցան
’
ի
սա
»:
—
Ստեփաննոսս
այս
երիցս
յիշեալ
յանապատիս
Արմենի,
յիշի
եւ
յայլ
նուագս
’
ի
սահմանս
սորին
`
’
ի
Սկեւռա,
եւ
այլուր,
եւ
հայրենեօքն
կոչի
Կայթառօն
ցի,
եւ
ըստ
այլոց
գրութեան
Կայծառօն
ցի,
տեղի
անծանօթ,
որպէս
եւ
պատճառ
մականուանն
Գոյներ
կամ
Գոյնէր,
երբեմն
լոկ
Գոյն,
յարադրութեամբ
Երիցանց,
որով
յայտնի
երիցու
զարմ
լինել.
եւ
համարիմ
զնոյն
Ստեփանոս
Իրիցու
որդի,
որ
յամի
1274
ընդօրինակէր
զգրուածս
ինչ
Վարդանայ
մեծի
վարդապետի
եւ
զայլոյ՝
’
ի
սակս
Կեռան
թագուհւոյ:
Նոյն
դարձեալ
յամի
1285
’
ի
սոյն
սահմանս
գոլով
սատար
եղեւ
’
ի
նիւթ
գրչութեան
Աստուածաշունչ
գրոց,
եւ
յետոյ
(1288)
ինքնին
իսկ
ձեռն
ածեալ
աւարտէր
զգրչութիւնն,
«
փցուն
գրիչ
»
զինքն
կոչելով,
իսկ
ստացողքն
`
«
պատուական
քահանայ
»
կոչեն:
Հուսկ
յիշատակ
նորին
(1310-12)
նշանակեցաւ
յառաջագոյն
(
յէջ
85
),
գրչութիւն
մատենից
սրբոց
’
ի
Կիպրոս
կղզւոջ,
վասն
Ալիծայ
դստեր
Հեթմոյ
Լամբրունացւոյ:
Ի
խնդրոյ
սորին
Ստեփանոսի
`
քաջ
գրագէտն
Գէորգ
վարդապետ
Սկեւռացի
(
ընդ
հուպ
յիշելի
),
յերիւրեաց
կամ
ընդարձակեաց
զԱրուեստ
գրչութեանն
Արիստակեայ:
Մերձանուն
սմին
յիշի
ազնուական
ոմն
ասպետ
Սիր
Գոյներ,
յամի
1271,
թերեւս
ազգակից
կամ
հարազատ
Ստեփանոսի:
—
Ի
վերոյգրեալ
յիշատակարանի
Վահրամայ
սարկաւագի
`
նկատելի
են
երկոքին
եկեղեցիք
կամ
տաճարք
տեղւոյս,
Ս.
Աստուածածին
եւ
Ս.
Փրկիչ.
այլ
ոչ
կարեմ
հաւաստել
թէ
զա՞տ
եւ
որիշ
յայսմ
Արմենի
Անապատիս
կամ
յԱգարակիս
Յովանի
իցեն,
եթէ
նոյնք
որ
’
ի
Սկեւռայն,
յոր
եւ
մատչիմք
ահա
տեղագրութեամբս:
[1]
Il
y
a
en
bas
de
la
ville
(Nemrod)
en
bas
trois
grands
degréz,
du
côté
où
l'on
voit
la
porte;
ils
sont
30
à
40
pieds
de
haut
chacun,
et
sont
faits
sans
doute
à
proportion
des
jambes
de
ceux
qui
les
montaient:
c'était
par
là
que
les
Géans
descendoient
dans
la
plaine.
Ce
qu'il
y
a
de
certain,
c'est
que
les
portes
que
j'ai
vues
de
mes
propres
yeux,
ont
plus
de
cent
pieds
de
haut
chacune;
et
que
les
bâtimens
que
l'on
remarque
sur
la
montagne,
sont
d'une
grandeur
absolument
prodigieuse…..
Ces
monuments
sont
des
plus
merveilleux
de
l'antiquité.
L'on
voit,
dans
ce
qui
parait
être
la
ville,
des
Tours
qui
surpassent
encore
infiniment
les
autres
édifices
par
leur
hauteur:
jamais
je
n'en
avais
vu
de
si
élevées.
—
Paul
Lucas.
Voyage,
T.
I,
275.
[2]
Այն
որ
յիշեցաւ
կանխաւ
(
յէջ
85)
եւ
յիշեսցի
եւս
’
ի
մօտոյ։
