35.
Կիւդնոսի
ակունք
եւ
Ջրվէժ.
Պելճիոյոզոյ
Տիկին
Իբր
երկու
մղոնաւ
յարեւմտից
կածանին
`
եւ
յարեւելից
Քէսիկ-դաշ
լերին
(8000
՛
),
գրեաթէ
նոյնչափ
եւ
’
ի
հարաւոյ
բարձանց
Ագռաւալերանց
(
Գարկա
տաղլարը
),
եւ
մերձ
’
ի
ներկահող
քարայր
անդր,
շրջապատեալ
2000
՛
եւս
բարձրագոյն
կարմրաժայռ
լերամբք
`
գոգանայ
ձորահովիտ
մի
`
Տուան?
տէրէսի
կոչեցեալ,
5000
՛
բարձր
յերեսաց
ծովու,
յարեւմտից
հիւսիսոյ
միայն
հարթ
գոլով,
այլ
վարագուրեալ
յեղեւնեաց
եւ
’
ի
մայրից:
Ի
զանխուլ
գոգոյ
աստի
բղխեն
ակունք
հռչակելոյն
Կիւդնոսի
`
տարսոնեան
գետոյն,
Ըրմագ
կէօզիւ
կոչեցեալ
’
ի
Թուրքաց,
որ
առուակն
թարգմանի,
’
ի
միջոյ
աղուտ
կաւային
վիմաց.
եւ
հոսեալ
ընդ
անձուկ
արդեսաքար
ծործոր,
ախորժալուր
խոխոջանօք
իջանէ
’
ի
ձորակն.
եւ
ընդ
15
Չ.
երկայն
`
երկմատնաչափ
պատառուած
կրային
ժայռի
`
իբր
’
ի
20
Չ
[1].
բարձրութենէ
վազեալ
`
զեղանի
յաւազան
3
1
/
2
Չ.
խոր,
եւ
յառաջէ
յորդախաղաց,
զշրջապատ
քարաժեռիցն
երեսս
տամկացուցեալ,
եւ
պատեալ
ձիթագոյն
մամռով
(Cinclydatus
fontalis).
են
եւ
ստորերկրեայ
գնացք
գետակին,
այլ
ոչ
զամն
ողջոյն.
յաւուր
աշնանամտի
`
(
յորում
ագաւ
անդ
Քոչի
բնաքնինն
յամի
1853),
ջուր
աւազանին
ունէր
ջերմութիւն
5°
Ռէօմ.,
եւ
չկայր
ձուկն
’
ի
նմա:
Զաղբերակամբն
աճեն
բոյսք
անգիւտք
’
ի
կողմանս
Տաւրոսի.
որպէս,
վարդաթուփք,
տխկի,
կաղնիք,
հումել
(Houblon),
սին,
եւ
այլն.
յորս
յաճախ
ճարակին
քօշք:
Աստուստ
երագասահ
հոսանօք
ընդ
ձոր
անձուկ
խաղայ
գետակն
ընդ
հարաւ
արեւելախառն,
’
ի
նահանգն
Լամբրունի,
եւ
անտի
’
ի
Տարսոն,
հաւաքելով
աստի
եւ
անտի
լեռնավտակս
նման
իւր
երագահոսս:
Յիշեալ
բնագէտն
եւ
բուսաբան
`
նշանակէ
զակամբքս
Կիւդնոսի
’
ի
սեռս
բուսոց,
գեղեցիկ
ծաղիկ
մի
յազգէ
բարդից,
կոչեցեալ
Stæblina
apiculata
[2],
որ
ունի
ցօղուն
երկոտնաչափ
բարձր
եւ
աւելի
քան
զբթաչափ
ստուար.
Բոխ
բարձրաբլիթ
(Ferula
pachylopa)
դեղնագոյն,
3
՛
բարձր,
Սերկեւլիճ
լումայատիպ
(Cotoneaster
Numularia),
Հզօրի
վայելչագեղ
(Potentilla
speciosa),
նոր
տեսակ
մի
Քարկոտրուկ
(Saxifraga),
Գաճի
կլուլաբեր
(Gypsophila
pilulifera),
զոր
յիշէ
Չիհաչեֆ
ընծայելով
եւ
զպատկերն.
Ճլելեկ
ատամնաթերթ
(Silene
odontopetala),
Բզնածարիր
կտաւոտ
(Hieracium
pannosum).
Ակրկարհա
արծաթագոյն,
Եզնախոռն,
Եղնճամայր,
Ծայթրին
’
ի
ծերպս
վիմացն,
եւ
’
ի
յատակս
խոռոչին
Գառնամանուկ
մեծայօնակ
(Senecio
megalophron),
3
՛
բարձր,
այլ
եւ
Շրէշ
տաւրացի,
Իշկորնկան,
Ասփուր
վայրի,
Հազդեղ
ֆարֆար
(Tussilago
Farfara)
եւ
այլն:
Ջրվէժքս
այս
Կիւնդոսի
հռչակեալ
են
’
ի
կողմանս
Տարսոնի,
եւ
զբազումս
հրաւիրեն
’
ի
տես
եւ
’
ի
զբօսանս.
յորոց
սակի
եւ
համբաւեալն
զկիսով
այսր
դարու
ազնուազարմն
Պելճիոյոզոյ
տիկին
իտալացի
[3],
’
ի
հայրենեացն
տարագիր
`
շրջելով
յօտար
սահմանս,
եկեալ
եւ
’
ի
Տարսոն
`
յայց
ել
տեղւոյս,
յամին
1852,
յութ
նոյեմբերի,
բազում
եւրոպացի
ուղէկցօք.
յորոց
մի
ոմն
Փռանկ
երիտասարդ
`
Եդմոնդ
Բերոն
(Edmond
Peyron),
գրեաց
անդէն
ափ
յափոյ
զքերդուածս
զայս,
զուգախառնելով
զյիշատակս
մեծի
քաղաքին
Տարսոնի
`
ընդ
սահանաց
ջուրցն
Կիւդնոսի,
որոյ
եւ
թարգմանութիւն
հայերէն
`
ոչ
քաջ
հաւատարիմ
կարգի
’
ի
ստորեւդ
[4].
Ruines
de
ta
splendeur
antique,
Restes
d'un
temps
plus
fortuné,
Tarsous!
ô
cité
prophétique,
Où
l’apôtre
Saint
Paul
est
né;
Il
ne
reste
plus
de
ta
gloire
Que
des
tombeaux
ensevelis;
Tu
ne
connais
pas
la
mémoire
De
tes
héros
du
temps
jadis!
Et
le
temps,
de
sa
main
cruelle
Chaque
jour
à
tes
monuments
Arrache
une
pierre
nouvelle,
Attache
une
plante
à
tes
flancs:
Ainsi
la
nature
envieuse
Détruit
les
travaux
des
humains,
Pour
s’établir
insoucieuse
Sur
les
chefs-d’œuvre
de
leurs
mains.
Elle
seule
ici
peut
nous
rendre
Le
souvenir
des
jours
fameux,
Où
l’on
vit
le
jeune
Alexandre
Arrêté
sur
ces
bords
ombreux:
Quand
le
Cydnus
aux
eaux
cachées
Par
sa
fraîcheur
sut
l’attirer;
Toujours
ses
deux
rives
penchées
Dans
son
cristal
vont
se
mirer!
Sur
ces
bords
les
lauriers-roses,
Les
orangers
aux
doux
parfum,
Mêlant
leurs
fleurs
fraîches
écloses
Donnent
un
sourire
à
chacun;
Et
plus
loin
son
onde
écumante
Roulant
sur
les
rochers
fameux,
Se
précipite
frémissante
À
travers
l’horizon
brumeux!
Un
palmier
surgit
dans
la
plaine,
Pour
achever
ce
beau
tableau;
Et
le
Taurus
étend
sa
chaîne
Formant
un
superbe
rideau:
C’est
un
spectacle
magnifique
Qui
s’
offre
à
nos
yeux
enchantés,
Et
des
ombres
du
temps
antique
Ces
lieux
sont
encore
fréquentés!
Այլ
ինձ
ախորժալուր
եւ
ազդողագոյն
եւս
են
մերոյս
Սիրելւոյ
Լամբրունեցւոյ
խորհրդածութիւնք,
զոր
`
աներկբայապէս
համարիմ
ականատես
գոլ
վայրացս,
եւ
թերեւս
զնոյնս
յիշել
`
’
ի
գրելն
զմեկնութիւն
ԺԱ
տան
ՃԳ
Սաղմոսի,
’
ի
սահմանս
յայսոսիկ,
առ
կարկաջաձայն
հոսանօք
Ժեռակրի.
«
Առաքեցեր
զաղբիւրս
’
ի
ծործորս.
’
ի
միջոյ
լերանց
գնասցին
ջուրք:
Աղբիւրս
`
աստ
ոչ
թէ
միայն
զփոքր
ակունս
ջրոց
ասէ,
այլ
եւ
զմեծամեծ
աղբիւրս,
որք
բազմանալովն
`
գետ
լինին.
զսոսա
`
ամենազօր
հրամանն
Աստուծոյ
առաքեաց
ընդ
ծործորս
քարանձաւաց
եւ
ընդ
մէջ
լերանց:
Եւ
այս
ոչ
փոքր
սքանչելիք,
այլ
մեծի
հիացման
արժանի.
քանզի
հայիմք
եւ
տեսանեմք,
վասն
սակաւ
ինչ
ջրոյ
գնացից
`
զայսքան
մեծամեծ
եւ
բարձրացեալ
լերինս
պատառեալս,
եւ
ընդ
մէջ
իւրեանց
ճանապարհ
նոցին
տուեալ.
որով
յայտնի
ցուցանի
`
թէ
արարած
է
աշխարհս
եւ
ոչ
ինքնեղ.
զի
թէ
ոչ
էր
արարեալ,
իւրովի
`
ե՞րբ
պատշաճէր
ընդ
այսպիսի
լերանցս
մէջ
ճանապարհ
ջուրց.
այլ
որ
ստեղծ
`
նոյն
եւ
պատառեաց
զլերինս,
եւ
ընդ
ծործորս
սոցա
հորդեաց
ճանապարհ
ջուրց
սքանչելապէս.
զի
հռչակեսցի
Նախախնամութիւնն
»:
[1]
Տէվիս
անգղիացի
զբացատ
բարձրութեան
ջրվիժին՝
հազիւ
թէ
կիսով
այսր
չափու
համարի,
այսինքն
իբր
30
ոտնաչափ։
[2]
Քոչի,
273
։
Ի
ցանկի
բուսացուցակիս
մերոյ
(
յէջ
24)
վրիպակ
տպագրեալ
է
Stochlina,
Ստոկլինա,
փոխանակ
Ստեհլինա
։
[3]
Cristina
Trivulzio,
Principessa
di
Belgijoso,
Ծն.
’
ի
1808,
†
’
ի
Միլան,
1871
։
Հաւասար
անուանի
գտաւ
’
ի
գրագիտութեան
(
բազում
եւ
պէսպէս
գրուածովք
յաւէտ
’
ի
փռանկ
բարբառ
),
եւ
յազատասիրութեան,
’
ի
ժամանակի
անդ
ապստամբութեանն
Իտալացւոց
յԱւստրիոյ,
(1848-49),
մինչեւ
կազմել
ինքնին
եւ
գլուխ
կալ
գնդի
կամաւոր
զինուորելոց.
’
ի
նուաճման
Լոմպարտիոյ՝
խոյս
ետ
եւ
շրջեցաւ
յարեւելս,
’
ի
Կ.
Պօլիս,
’
ի
Փոքր
Ասիա
եւ
յԱսորիս,
հաստատեալ
զբնակութիւն
իւր
’
ի
կողմանս
Վիրանշէհրի,
’
ի
հարաւոյ
Անկիւրիոյ,
զորոց
եւ
գրեաց
ծանօթութիւնս.
եւ
’
ի
խաղաղելն
Իտալիոյ՝
վերադարձաւ
’
ի
հայրենիսն,
ոչ
դադարեալ
’
ի
քաղաքագիտական
գրաւոր
վաստակոց.
յորոց՝
դոյզն
ինչ
նիւթ
մերս
հաւաքման
ընծայէ՝
Յիշատակարան
ուղեւորութեանց
նորին,
Asie
Mineure
et
Syrie.
Souvenirs
de
voyage,
երկիցս
տպագրեալ
’
ի
1859,
1861.
[4]
Հրատարակեալ
է
քերդուածս
’
ի
Մասեաց
Աղաւնի
Օրագրի,
Ա,
ամ,
(1855),
յէջ
211-212
։
Ո՜վ
վաղափուլըն
մեծութեանց
աւերակք,
Երջանկաւէտ
դարուց
նշխարք
պատուական,
Մեծըդ
Տարսոն,
տեսանողաց
սուրբ
քաղաք,
Առաքելոյն
Պօղոսի
վայր
ծընընդեան.
Պատառք
միայն
քո
պերճ
փառաց
վաղեմի՝
Թաղեալք
’
ի
հող
եւ
կիսաթաղք
երեւին.
Քեզ
անծանօթ
են
յիշատակք
անձկալի
Քաջաց
բազմաց՝
որ
վաղ
’
ի
քեզըն
կեցին։
Եւ
ժամանակ
իւրով
անգութըն
ձեռօք
Զօր
հանապազ
’
ի
շինուածոցդ
հոյակապ
Քանցեալ
կորզէ
մէն
մի
քարինըս
նորոգ,
Տընկէ
’
ի
կողսըդ
նոր
զոպայ
ծնգակապ։
Զայս
օրինակ
ահա
բնութիւն
նախանձոտ
Յաւեր
դընէ
զմարդկան
վաստակս
յանխընայ,
Եւ
ինքն
անցեալ
բազմի
անհոգ
եւ
անքոյթ
Ի
հրաշակերտ
նոցին
արդեանցըն
վերայ։
Նորա
միայն
է
աստ
ածել
’
ի
հանդէս
Ըզյիշատակ
ժամանակացն
այն
շըքեղ,
Յորս
դեռաբոյսն
Աղեքսանդրոս
արքայ
վէս՝
Եկըն
եկաց
զափամքս
այսու
վարսագեղ.
Եւ
գաղտաջուրն
յայնժամ
Կիւդնոս
գեղածուփ՝
Ի
զով
ալիսն
ըզնա
ձըգեաց
’
ի
հրապոյր.
Եւ
ցանկ
երկուց
եզերց
նորին
տունկ
եւ
թուփ՝
Ի
սառնորակն
անձնանըկատ
գան
’
ի
ջուր։
Աստ
դափնեվարդքըն
բարձրուղէշ
բոցավառ
Եւ
քաղցրահոտ
նարընջենիք
խուռնախիտ՝
Դեռաբողբոջ
խառնեալ
ծաղկունս
ընդ
իրեար,
Վառեն
ըզդէմս
տեսողացն
’
ի
ժըպիտ.
Իսկ
’
ի
բացէ
ալիք
նորին
փըրփրադէզ՝
Թաւալգլոր
ընդ
թուխ
պարեխս
արաստոյ,
Ի
վայր
հոսեն
քըստմընելով
սոսկապէս
Մառախլապատ
հորիզոնին
’
ի
ներքոյ։
Ամբարձաձիգ
արմաւենին
’
ի
դաշտի՝
Յայն
’
ի
պատկեր
յաւելու
գեղ
բարեբաստ,
Եւ
Տօրոսի
տարածեալ
զիւրըն
գօտի՝
Չըքնաղատիպ
անդ
յօրինէ
առագաստ։
Բա՜բէ.
քանի՜
վըսեմ
են
այս
տեսարանք
Որ
հիացեալ
աչաց
մերոց
հարկանին.
Եւ
վաղընջուց
ժամանակացն
ուրուականք
Դեռ
ըզվայրեօքըս
թափառեալ
տատանին։