Սիսուան

51. Վիճակ եւ բերդ

Սահմանորդ վիճակին Մոլեւոնի ` որպէս ցուցաւ, եւ «’ ի Գահս Կիլիկիոյ ` գաւառն Բերդին Բարձր ասացելոյ », ըստ ’ ի վեր անդր գրեալ բանից ` Յովհաննու արքայեղբօր, եւ ըստ Վարդանայ աշխարհագրի, որ ասէ « զԲարձրբերդն մօտ ’ ի Մոլեւոն », հարկ իսկ էր եւ առ նմին նկատել զտեղիս զայս: Զառաջինն հռչակեալ վասն ամրոցի միոյ ` ըստ դրիցն մականուանելոյ Բարձր, ապա ’ ի տարածանել եւ հաստատել տէրութեանն Հայոց ` ընդարձակեալ սահմանօք ` համարեցաւ ընդ գաւառս. բայց յաճախ երկոցուն եւս զուգախառնին յիշատակք, այսինքն բերդին ` եւ որ շուրջ զնովաւ նուաճելոց կամ սեփականելոց տեղեաց. այսպէս իմանալի է եւ զբան թարգմանչի Պատմութեան Միխայելի Ասորւոյ, յասելն զԴղեկէ « Բարձրբերդոյ, որ հայի հարաւով ընդ դաշտն Կիլիկիոյ եւ ’ ի ծովն Անդրիանու », ( փոխանակ ասելոյ Միջերկրականի ). որով գուշակի արդարեւ ըստ անուանն ` մեծ բարձրութիւն եւ ամրութիւն բերդին, եւ հանդերձ այսոքիւք եւ հնութեամբն իսկ ` ընդ նախակարգեան բերդորայս  աշխարհիս դասել. նա եւ նախապատիւ ` այնու, զի ( եթէ ստոյգ իցէ աւանդեալն ’ ի Կիրակոսէ ` վասն նախապետի տերանց Կիլիկիոյ, Ռուբինի ), յետ մահուան Գագկայ ` « գնաց ’ ի սահմանս Կիլիկիոյ արամբ միով ` որսալ կաքաւս. եւ էր անդ բերդ մի զոր Բարձրբերդ կոչեն. եւ էր անդ եպիսկոպոս մի Հոռոմ. եւ եղեւ ծանօթութիւն առնն եւ եպիսկոպոսին … եւ եղեւ օր մի զի ամենայն պաշտօնեայք եպիսկոպոսին ելեալ էին արտաքս ’ ի բերդէն, ’ ի պէտս ինչ գործոյ իւրեանց. եւ էր եպիսկոպոսն միայն եւ պատանի մի ընդ նմա. եկն այրն  որսորդ հուպ առ բերդն որսալ կաքաւս. եւ տեսեալ  զնա եպիսկոպոսին ` ձայնեաց գալ առ նա եւ ’ ի միասին ճաշակել. եւ նա ոչ հաւանէր. եւ էջ առ նա եպիսկոպոսն  առանց պաշտօնէի. իբրեւ … մտին ’ ի ճաշել, եւ ’ ի պակասել գինւոյն », առաքեաց եպիսկոպոսն զընկեր որսորդին ’ ի բերդն. նա մի միայն սպասաւոր գտեալ անդ, « ելեալ ’ ի պարիսպն  նշանակեաց տեառն իւրում, եթէ Առի զբերդս. եւ սա աստէն ’ ի ներքոյ խեղդեաց զեպիսկոպոսն. եւ ինքն մտեալ ’ ի բերդ անդր ` բռնացաւ, եւ առ սակաւ սակաւ աճեցոյց զկալուածս իւր »,  եւ այլն: Թէպէտ եւ զրոյցք թուիցին քան պատմական ստուգութիւն բանքդ, այլ հաւանելի է, զի թէ ոչ Ռուբէն ` այլ ա՛յլ ոք ժամանակակից իշխան Հայ նուաճեաց զԲարձրբերդ. քանզի որպէս բազում անգամ ազդեցաք, հաւաստագոյն պատմիչք ասեն վասն  Ռուբենի ` ’ ի կողմանս լերանց Փռիւգիոյ տիրեալ նախ Կոսիտառայ բերդի եւ Կոռմոզոլի, որոց դիրք թէ եւ անստոյգք ` այլ յանուանէ Փռիւգիոյ  գուշակին հեռագոյն լինել ’ ի Գահուցս Կիլիկիոյ. իսկ Բարձրբերդ է ընդ մէջ դեռ տեղագրեալ Մոլեւոնի  յարեւելից, եւ Սսոյ ` ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից, եւ որպէս թուի ’ ի հովտի արեւմտեան զուգակցին Սարոսի, այն է Զամանդեայ. զի եւ զհռչակելիս Բարձրբերդ, որ եւ առ պատմիչս այլազգեաց ծանօթ էր եւ կոչիւր Պէրսպէրտ, մարթ է անծանօթ ասել այժմ. իբրու զի ոչ ’ ի քարտս նշանակի եւ ոչ գիտնականի մերազգւոյ կամ օտարի ` հանդիպեալ է նմին եւ տուեալ ծանօթս. վասն որոյ թողեալ ապագայից ստուգել  զայսոսիկ, նշանակեսցուք զառ ’ ի նախնեաց պատմական յիշատակս: — Զոր օրինակ կեղակարծ ցուցաք զնուաճութիւն տեղւոյս ` ’ ի Ռուբինէ Ա, նոյնպէս է ` մանաւանդ թէ եւ ոչ ճշմարիտ ` բնակութիւն նորին եւ առաջնոց պայազատացն յայսմ բերդի լինել, որպէս թուեցաւն ոմանց. այլ հաւանագոյն է ասել զսա տեղի պահպանութեան գանձուց նոցին, որպէս հաւաստէ Ապուլֆարաճ Ասորի պատմիչ ` ծանօթ եւ հիւր արքունեաց մերոց. եւ ստուգիւ յետոյ բազում անգամ եղեւ Բարձրբերդ ապաստանարան նոցին. եւ նախ Թորոսի Բ՝ ’ ի գալ ’ ի վերայ նորա Մանուելի կայսեր (1157-8), որ ասի իսկ « Պաշարեալ զնա ’ ի դղեակն Բարձրբերդ կոչեցեալ. յարձակեալ ապա քաջն Թորոս ’ ի վերայ ժողովոյն Յունաց, զբազումս եսպան եւ զյոլով սեւաստիոսս գերի տարեալ ’ ի դղեակն ` վաճառեաց ընդ ոսկւոյ ` կայսերն Էմմանուէլի, եւ զգանձն բաշխեաց իւրոց հետեւակաց զօրուն »: Զայս բան ’ ի չափական փոխեալ Վահրամայ, ասէ.

« Թորոսի ’ ի Դղեակն ելեալ

Որ Բարձըր բերդն էր ասացեալ,

Եւ ըզլերանց ըզկիրճն առեալ,

Հետեւական զօրօք լըցեալ։

Յոր ` իբրեւ զօրք Յունացն եկեալ,

Վաղվաղակի եղեն պարտեալ.

Յորոց յոլովք ձերբակալեալ

Եւ առ Թորոսն ածան կապեալ ». եւ այլն:

Բայց թուին աստանօր պատմիչքդ շփոթել զերկոսին գործս Թորոսի, եւ զերկիցս պաշարիլ նորա ’ ի Յունաց ` ’ ի Մսիս եւ ’ ի Բարձրբերդ. յառաջնումն դիպուածի ` որ յամի 1151-2, ընդ յունակողմն իշխանաց Հայոց, Լամբրունեաց եւ Նաթանայէլեանց ` գերի անկաւ եւ Վասիլ տէր Բարձրբերդոյ, որ եւ զոյգ նոցին թուի յազնիւ տոհմէ Հայոց, այլ ոչ է ծանուցեալ ’ ի պատմութեան. իսկ բերդն թերեւս յայնմ ժամանակէ հետէ նուաճեցաւ ’ ի Թորոսէ, թէ եւ ոչ յիշի մինչեւ ցելս ԺԲ դարու, յորում ժամանակի Գէորգ ոմն էր տէր նորին կամ պահապան: — Յայտ է եւս զի հանգոյն Լամբրունի էր եւ Բարձրբերդոյ աւան ’ ի ստորեւ դղեկին, յորմէ ասի ընծայեալ ’ ի վերջկոյս այնր ( ԺԲ ) դարու Կոստանդին կաթողիկոս Ա, որ յետ Ս. Սահակայ եւ Փոքր Վկայասիրին ` յերկարագոյն կալաւ զաթոռն, ամս քառասունեւեօթն, եւ վախճանեցաւ յոյժ ծերացեալ. այլ զի յոմանց Մավռիանցի կոչի սա, ’ ի դէպ է խնդրել եւ յայս անուն շէն մի հուպ ’ ի դղեակն անուանի։ Առանձինն իմն խնմաք սորա ’ ի վերայ հայրենի կողմանցս՝ յայտնին եւ յուխտն Անդրիասանց, զոր ’ ի ստորեւդ յիշելոց եմք. եւ մի է յերից վեհից ` որք զուգաժամանակ եւ յերկար խոհական տեսչութեամբ յուժի եւ ’ ի շքի պահեցին զթագաւորութիւն աշխարհին Սիսուանայ ’ ի բազմարկածեան ժամանակին, ( Հեթում թագաւոր (1225=1270), Կոստանդին հայր նորա (1219=1263), եւ համանուն կաթողիկոսս այս (1221=1267). եւ որպէս առ երկոքումբք առաջնովքն բազմապատիկ քաղաքական դէպք անցին ընդ արքունիս, այսպէս եւ բազում եկեղեցական դէպք առ սովաւ, եւ ծանօթութիւնք ընդ այլասեռիցն եկեղեցեաց, ընդ որոց գիտաց զգուշապէս քաղաքավարել: —  Թագաւորահայրն այն առեալ էր, ոչ գիտեմ յորմէ՛ հետէ, իբրեւ յիւր սեփական կալուած եւ նստոց ` զԲերդս այս Բարձր, որպէս լուաք յորդւոյ նորա Յովհաննէ, եւ շինեալ ոչ հեռագոյն զգիւղն Կոստընդնոց. անդր չոգաւ եւ արքայն Հեթում ` յայն ինչ դարձին ’ ի Թաթարաց յամի 1256, « ուր էր հայրն իւր Կոստանդին եւ ուստերք եւ դստերք իւր, եւ ուրախացան յոյժ »: Թուի թէ վասն ամրութեան տեղւոյն իբրեւ զմի ’ ի դրանց աշխարհին պահէր զայն խորագէտ եւ խնամոտ ծերունին. եւ ընդ հուպ ստուգեցաւ այնպէս լինել, թէ եւ դժնդակ արկածիւ, աւերանաց եւ հրկիզութեան մայրաքաղաքին Սսոյ, զորոյ ոչ զբերդն կարացին առնուլ Եգիպտացիքն եւ ոչ զԲարձրս այս Բերդ, որպէս տայ իմանալ Հեթում պատմիչ ’ ի սուղաբան ժամանակագրութեանն, զարշաւանս նոցին « մինչ ’ ի Բարձրբերդ » ասելով: — Յելս կոյս այնր ( ԺԳ ) դարու, եղերական գործ գործեցաւ ’ ի սմա, որպէս ’ ի Մոլեւոնի ` խարումն աչաց Հեթմոյ Բ հրամանաւ եղբօրն ` Սմբատայ թագաւորի, եւ աստ միւսոյ եղբօրն ` Թորոսի ` թաթարօրէն խեղդամահութիւն լարիւ աղեղան. (’ ի 23 յուլիսի, 1299): — Զայնու ժամանակաւ  հռչակիւր գիտութեամբ Վարդան Բարձրբերդցի վարդապետ, զոր տեսաք յառաջագոյն աշակերտ լինել Յովհաննու արքայեղբօր. եւ յայտ եւ ամենեւիմբ զի սխալէին որք զմեծ վարդապետն Վարդան ` զհեղինակ Պատմութեան եւ զմեկնիչ Հնգամատենին եւ այլ բազում գրոց ` ընդ սմա շփոթէին. զի նա Արեւելցի է եւ † յամի 1271, իսկ սա է Բարձրբերդցին, որ եւ յամի 1286 կոչէր  զինքն աշակերտ Արքայեղբօրն. այլ թերեւս ցարդ շփոթիցին երկասիրութիւնք ինչ երկոցուն համանուանցն, եւ որպէս կարգ բանիս պահանջէ ` նաեւ համաշնորհից. այլ արդ գործ առանձին եւ ստոյգ ոչ ճանաչի երկրորդիս, եւ ոչ յիշեալն ’ ի Յակոբայ Նալեան. « Գիրք մի Ճարտասանութեան, աննման ոճիւ, խրթնապէս շարագրեալ ». որ եւ կոչէ զսա « Վարդան Բարձրաբերդցի, այր իմաստուն եւ բանիբուն »: — Ի սմին ժամանակի եւ գրիչ ոմն ` որ ոչ յիշէ զանուն իւր, յամի 1299 ընդօրինակէր  « հուպ յանառիկ դղեակս Բարձր կոչեցեալ », զԻսիքիոսի Մեկնութիւն Յոբայ, հանդերձ Նարեկացւոյ մեկնութեամբ Ով է դա գլխոյն, զորոյ օրինակն ` « մատոյց մեզ ’ ի ձիր շնորհի ` քահանայ ոմն Կարապետ անուն », ասէ գրիչն, այսու ձեւով.

Առ թագաւորութեամբ Լեւոնի Դ. (1319-41), Բարձրբերդ էր ’ ի ձեռս իշխանազանց տերանցն Նղրի, որք էին ’ ի զարմից մեծին Կոստանդեայ արքայահօր. եւ որպէս համարի ` թոռն նորա Պաղտին մարաջախտ ` իշխանաց իշխան ` նստէր անդ. ուստի եւ յամին 1335 առաքեցաւ յարքայէն ` ընդ Վասլի թղթագրի ` առ Սուլտանն Եգիպտոսի, վասն պայմանաց հաշտութեան. այլ ամիրայն Հալպայ Ալթուն - պուղայ ` խաբէութեամբ կալեալ էարկ զնա ’ ի բանտ, ուր եւ վախճանեցաւ յետ եօթն ամսոց. յաջորդեաց նմա ’ ի տէրութեան Բարձրբերդոյ ` անդրանիկ նորուն ` Կոստանդ, ծնեալն ’ ի Մարիունէ դստերէ Լեւոնի ` որդւոյ Սմբատայ Գունդստապլի, եւ յետոյ թագաւորեաց Հայոց (1344=1363), եւ իւրով ձեռամբ գրէր ’ ի Ճաշոցի մայրենի նախահաւուն իւրոյ մեծի Գունդստապլին, եթէ «’ ի թվականութեանս Հայոց ՉՁԷ (1338) յամսեանն աւգոստոսի  ԺԵ, սուրբ Աստուածածնի  տաւնին, ծնաւ անդրանիկ որդին իմ Աւշին, ’ ի Բարձրբերդ »: — Այս բերդ է Փարսիբէ, Pharsipee անուանեալն  ’ ի Մանտըվիլէ ` հռչակեալ բազմաշրջիկ ճանապարհագրէ Անգղիացւոյ, որ ուղեւորէր յարեւելս յերկրորդ քառորդի ԺԴ դարու, եւ քաղաք կոչէ ընդ իշխանութեամբ Կրուգի? (Cruk) ուրումն փարթամ իշխանի եւ բարւոյ քրիստոնէի։ Հաւանօրէն մնաց Բարձրբերդ  յիշխանութեան Կոստանդեայ զաւուրս թագաւորութեան իւրոյ. յետ որոյ վաղվաղակի ’ ի վերայ հասեալ վախճանի թագաւորութեան Հայոց, լռեցոյց եւ զազգային յիշատակս բերդիս. բայց թուի եւ յետ այնր ոչ միայն կանգուն մնացեալ ` այլ թերեւս եւ ընդ հզօր հայ ձեռամբ, որպէս եւ այլք ոմանք յանմատոյց բերդորէից Տաւրոսի եւ Գահուցն Կիլիկիոյ, անագան ուրեմն նուաճելոց յԵգիպտացւոց կամ ’ ի Գարամանաց, եւ կամ ’ ի Զիւլգատրեանց, ’ ի սոցանէ Շահսուար ` յամի 1467 նուաճեալ զմեծ մասն Կիլիկիոյ, զքաղաքանի եւ զբերդորայ, « յետոյ եւ զԲարձրբերդ », ասէ յիշատակագիրն: Աւանդեն ոմանք յՕսմանեան պատմչաց ` ’ ի ձեռս Հայոց լինել Բարձրբերդոյ եւ յետ այսր թուականի, եւ իբրու  յամի 1485 նուաճեալ նոցա. զի ոչ միայն ազատօրէն կային անդ Հայք ` այլ եւ նեղէին զանցորդս կողմանցն: Մինչեւ ցԺԸ դար բնակեալ էր աւանն Բարձրբերդ, եւ լքաւ առ ահի աւազակաց, բայց տակաւին խնդրին հովոցք նորին յամառնային եղանակի:

Յեկեղեցական տեսչութեան ` յիշեցաք ’ ի տեղագրի Մոլեւոնի զի եպիսկոպոս սորին Յովհաննէս արքայեղբայր ` տեսուչ էր « եւ մասին ինչ Բարձրբերդոյ »: Ի սկզբան ԺԴ դարու յիշի Ստեփանոս եպիսկոպոս Բարձրբերդոյ ` ’ ի ժողովս Սսոյ եւ Ատանայ (1307-16). յետ նորա ’ ի ժողովին Սսոյ առ Մխիթարաւ կաթողիկոսիւ ` յամի 1342 ՝ Բարսեղ եպիսկոպոս: — Այլ թուի ինձ թէ սոյն այս վիճակ եւ Անդրիասանց թեմն նոյն է. զի մինչ հռչակաւոր բերդն ոչ յիշի ’ ի թեմս յառաջ քան զԱրքայեղբայրն, յիշատակի Անդրիասանցն. եւ յաւուր թագաւորութեան Լեւոնի յելս ԺԲ դարու, եպիսկոպոս սորին էր Գէորգ անուն, եւ առ Արքայեղբարբն իսկ յամի 1264` էր սորա, ( իբրու միւսոյ մասին Բարձրբերդոյ ) « առաքելաշնորհ եպիսկոպոսն  տէր Պօղոս », որպէս  կոչէ զնա Կոստանդին կաթողիկոս, եւ թուի յաջորդեալ զնա Սիմէոն եպիսկոպոս, յիշեալ յամի 1269, ’ ի նոյն վանս, զոր անկ է արդ քննել: