Սիսուան

54. Ակներ վանք եւ վանականք. — Ցախուտ գաւառ. Քարտիզկնոց

Վեհագոյն ոչ միայն քան զսոսին ` այլ եւ քան զԽորնի իսկ անապատն ` գտանէր ’ ի նոյն սահմանս եւ այլ Անապատ, Ականց անուանեալ կամ Ակներոյ վանք. զոր ստէպ յիշեալ բազմաց ` ոչ նշանակեն զդիրսն. սակայն մի ոմն ’ ի յետնոց ` յամի 1326` ասէ լինել ’ ի գաւառին ՑԱԽՈՒՏ կոչեցեալ. զայս գաւառ յիշէ եւ Պատմիչն Կիլիկիոյ, յասելն վասն Յովհ. Ալեքսի կայսեր ` յամի 1137 նուաճեալ « զԱնարզաբա, զՎահկայն, զԱմայքն, զ Ցախուտն եւ զայլ ամրոցսն ». որով գուշակի յարեւմտակողմն Ակներոյ լինել. եւ քանզի նոյն պատմիչ զգեօղն Ակներ ասէ լինել « առ ստորոտով Բարձրբերդոյ », յայտ ուրեմն է զի եւ Ցախուտ գաւառ սահմանորդ է նմին, որպէս Մոլեւոնն, այլ սա յարեւմտից, իսկ Ցախուտ թուի յարեւելից եւ ’ ի հիւսիսոյ. զի Կիրակոս Պատմիչ ասէ վասն վանացն, « Եզր էր տեղին այն », եւ համարիմ ’ ի սահմանածայրս  տէրութեան Հայոց: Յանուանէ գեղջն անշուշտ եւ մենաստանն կոչէր, եւ երկոքին իսկ թերեւս ’ ի սակս ականց աղբերաց ’ ի մօտոյ ուստեք բղխելոց, յորս հաճեցեալ արդեօք խորահայեացն Լեւոնի Ա թագաւորի, ’ ի վեր քան զայլ բազում վանորայսն ` զորս կարգէր, ըստ բանի պատմչին Կիրակոսի, « ընդ ամենայն կողմանս տէրութեան իւրոյ, եւ բազմացուցանէր  զպիտոյս նոցա ». առաւել սիրեաց զայս դաստակերտ իւր. զի եւ զսա միայն առանձնօրէն եւ յանուանէ յիշէ Պատմիչն, ասելով. « Յորոց մի է ’ ի վանորէիցն զոր կարգեաց նա ` հռչակաւորն Ակներ անուն կոչեցեալ վանքն [1]. որ մինչեւ ցարդ եւս վարին նովին կարգադրութեամբ ` զոր նայն կարգեաց. զամենայն աւուրս շաբաթուն պահօք կատարել, այլ միայն լուծանել զշաբաթն եւ զկիրակին ` ձկամբ … Զի յոյժ սիրէր նա զայն վանսն, վասն բարիոք կարգաւորութեանն նոցա եւ հաճոյական աղօթից »: Զայս ` անժխտելի եւս փաստիւ  հաստատեաց մեծն այն, ’ ի կամելն ` « զի յորժամ մեռանիցի ` անդ տարեալ թաղեսցեն զնա։ … Եւ հասեալ ’ ի գեօղն Մրվան այ ` անդ զտեղի կալաւ, զի տկարացաւ մարմինն ’ ի ցաւոյն »: ( Ոչ հեռի ’ ի վանացն համարելի է գեօղս  այս, այլուստ  անծանօթ, բայց թերեւս նոյն իցէ ընդ գրելումն Մավռիան `  զոր յառաջն յիշեցաք ( յէջ 148) իբրեւ հայրենիս Կոստանդնի Ա կաթողիկոսի Բարձրբերդացւոյ ): Եւ « իբրեւ փոխեցաւ ` ’ ի Քրիստոս բարի խոստովանութեամբ, սահմանեցին այսպէս. զի հանցեն զփորոտին եւ տարցեն յԱկներն, եւ զմարմինն տարցեն  ’ ի Սիս »: Ընդ փորոտեացն իմանալի է եւ սիրտն վսեմական, զոր եւ որոշակի յիշէ Կիրակոս. « Զսիրտն եւ զփորն տարան ’ ի վանքն Ակներ »: Եթէ չգոյր Ակներոյ այլ ինչ տեղի պարծանաց ` մեծագոյն արդեօք էր այս, գողանալ ’ ի կեանս եւ ’ ի մահու զայնքան  մեծ սիրտ. եւ ’ ի վեր քան զամենայն բազմահոյլ դաստակերտս նորին եւ ամրոցս եւ ընդարձակ ծագս սահմանաց իշխանութեանն, լինել նմին արժանաւոր եւ մշտնջենաւոր  պահարան:

Սեփական իմն շնորհք թուին տեղւոյս կամ տեղաբնականացն, սփոփել զսիրտս  մեծամեծս, որոց անբաւական  գտանէին այլ վայրք. զի ահա եւ որ յետ Լեւոնի վեհագոյն բնաւից գտաւ ’ ի թագընկալ պայազատս ` փեսայ նորին եւ յաջորդ, մեծագործն եւ մեծահոգին Հեթում Ա, յետ երկարամեայ բազմայեղանակ թագաւորութեանն, զսաստկագոյն ’ ի վերջէ կրելով  կիրս, զանակնկալ պարտութիւն բանակին, զսպանումն միոյ յորդւոցն եւ զգերութիւն անդրանկանն, « բեկաւ սիրտն ’ ի կարի եւ յանհնարին տրտմութենէն ` որ յանկարծահաս դիպեցաւ, եւ ոչ կարէր կանգնել զսիրտ իւր, մինչեւ եկն ’ ի սուրբ եւ ’ ի գերահռչակ ուխտն միանձանց, ’ ի յ Ականց անապատն. եւ աստ մխիթարեալ սակաւ մի ’ ի միեղէն եղբարց սուրբ ուխտիս, կեցեալ աւուրս ինչ, մինչ ելաւ Թուրքն յերկրէս »: Քանի՜ խորամուխք եւ աղէկտուրք էին հառաչանքն այն Հեթմոյ ` ’ ի սնարս սափորոյն ` որ կրէր զսիրտ Լեւոնի. — արդարեւ, ըստ խորհրդածութեան պատմչիդ [2], « զսիրտն ( այն ) ինքն եւ Աստուած միայն գիտէին, թէ որպիսի՛ կրակով լցեալ էր »: Թուի իմն թէ եւ գաղտնի բաղդ սահմանեալ էր ` ոչ հեռի ’ ի ցամաքեալ սրտէ անտի մեծի նախորդին իւրոյ եւ աներոյ ` աւանդել եւ ինքեան զիւրոյ սրտին յետին բաբախումն. քանզի աստանօր իսկ յԱկներ գեղջ ` դիպաւ եւ իւր օրհաս մահուն, ’ ի 28 հոկտ. 1270 ամի, թէպէտ եւ ոչ աստէն հանգուցաւ. այլ բարձեալ զմարմինն ` տարան թաղեցին ’ ի Դրազարկն. սակայն աստանօր կանխեալ ` բարեաւ մնա ասաց աշխարհի, յառաջ քան զբնական մահուն ` զկամաւորն տուեալ հրաժարական կենցաղոյս. ընդ մէջ արքունական ծիրանեացն եւ յետին պատանացն ` արկեալ զիւրեաւ զկրօնաւորականն սքեմ, եւ ’ ի ճգնաւորական կոչումն Մակար ` սքօղելով զյիսնամեայ հռչակեալն ընդ արեւելս եւ ընդ արեւմուտս Հեթումն անուն: Այսպէս յետին նսեհ երկոցուն վեհիցն որք փայլեցուցին եւ բարձրացուցին զմիջոց ժամանակի բովանդակ հարստութեան ազգիս ` յերկրին Սիսուանայ ( զամս 85), յիրեար խառնեալ ` զուգեալ գտան յայս մի կէտ անձուկ առանձնութեան, որ ինքնին իսկ արդ զանխուլ մնայ առ ’ ի մէնջ, ’ ի նոյն ’ ի լռութիւն համակեալ եւ յետ նոցին այլոց աւագ մարդկան. յորս հուսկ վեհագոյն երեւեցաւ եւ դրուատեցաւ յաշխարհի աստ Սիսուանայ ` Պաղտին  մարաջախտ եւ իշխանաց իշխան, յանդորրութիւն հայրենեացն նահատակեալ ’ ի բանտի Բերիոյ, ուստի եւ բարձեալ բերաւ հանգուցաւ ընդ աղօթանուէր հովանեաւ ուխտիս Ակներոյ յամի 1336:

Եկեղեցիք վանացս յիշին Ս. Աստուածածին եւ Ս. Առաքեալք, յաւուրց Լեւոնի Մեծի (1215). յորում ժամանակի յիշէ Պետրոս ոմն եղբայր Սիմեւոնի ` գրիչ ճառից Ս. Եփրեմի. « զսուրբ եւ զպատուական եւ զաստուածահաճոյ այրն զ Թորոս, զԱկանց անապատի առաջնորդն », եւ երիցս երանեալ եւս կոչէ, եւ զտեղին ` գերահռչակ Անապատ. յորմէ գոյ գուշակել զի ոչ սակաւ ամօք յառաջ հաստատեալ էր. քանզի եւ երեսներորդ  ամ էր այն իշխանութեան շինողին  Լեւոնի: Ի վերջին ամս Հեթմոյ ` յիշելով բանասիրի ուրուք  զգիւտ թարգմանութեան ներբողինի Ոսկիբերանին ( կամ Թէոփիլոսի ) ’ ի Ս. Լուսաւորիչն, ասէ. « Համբաւ սորա իբրեւ զպսակազարդ  թագաւորի ` հասեալ ’ ի յերկնանման սուրբ եւ աստուածաբնակ  անապատն ’ ի յԱկներն, առ լուսազգեստ սուրբ եւ երջանիկ հայրն Ստեփանոս, եւ նորա առաքեալ  որակս ` եւ հրամայեաց գրել եւ աւանդել զսա ’ ի դուռն սուրբ տաճարին Աստուածամօրն, ’ ի պայծառութիւն տօնի մեր Լուսաւորչին, եւ ’ ի յիշատակ  հոգւոյ իւրոյ »: Զուսումնասիրութիւն սորա յայտնէ եւ ինքնագիր յիշատակարանն ` իբր յամի 1273. « Ես նուաստս յամենայնի Ստեփանոս հայր Ականց անապատիս, ետու գրել զպատմութիւն Միխայէլի պատրիարքի Ասորւոց ». եւ այլն.  իսկ գրիչ մատենին Գրիգոր ` աղաչէ զընթերցողսն ` ասել. « Տէր Աստուած ողորմեսցի Հօր Ստեփաննոսի առաջնորդի սուրբ ուխտի Ակներոյս եւ ամենայն ննջեցելոց իւրոց, … փակակալ Վարդանայ, … ամենայն գործաւորաց եւ սպասաւորաց սրբոյ ուխտիս, առաջնոցն եւ միջնոցս, այլ եւ վերջնոցն ` որ գալոց են զկնի մեր, … Կոստանդ եւ Սիոն քահանայիցն, եւ համաշունչ եղբարցն որ զթուղտս  կոկեցին … ։ Յիշեցէք ’ ի Քրիստոս եւ զպատուական քահանայն զ Յովհաննէս, որ զվերջին տետրս գրեաց, զի մեք էաք յոյժ տկար եւ անխել: Յիշեցէք եւ զՀայր Թադէոս ` զհայր Աւագ անապատին ` որ զօրինակս շնորհեաց »: — Թուի առ վայր մի դադարեալ յԱկներ եւ արքայեղբօրն Յովհաննու, զի յիշի աւետարան մի իւրով ձեռամբ գրեալ նորա աստ յամի 1287: — Ի վերջ կոյս ԺԳ դարուս ` յամի 1293 գրեալ է ուրեք այս հակիրճ յիշատակարան. « Զսուրբ գիրս այս ` զՍաղմոսաց մեկնիչս, Յոհաննէս Ճլուզ վարդապետ ’ ի յիւր մահուն օրն ` պարգեւել էր Ակներոյ վանացս, իւր հոգւոյն յիշատակ. Քրիստոս  Աստուած հանգուսցէ զիւր հոգին »: Համարելով զՃլուզդ վանական Ակներոյ, յիշեսցուք եւ զմիակ ծանօթ մեզ գրուած  նորին՝ տաղ մի սրտառուչ ` յԵլս Ս. Լուսաւորչին ’ ի Վիրապէն.  որոյ  սկզբնատառք  տանց կազմեն Գրիգորիոս Լուսաւորիչ Հայոց. եւ սկսանի այսպէս.

« Գրիգորիսի  բազմաչարչար  Սրբոյն `

Զելն ’ ի Վիրապէն ` այսօր տօնեմք, եղբարք.

Րախճան ցընծութեան Հայաստանեայցս եղեն

Կուսանքն երջանիկք ` յարեւմտից ծագեալ,

Իւծեալ մաշեցան հաւատոյ մանկունք,

Գերեալ ցըրուեցան յօտար ազինս ազգաց …

Սըրբութեան խորանքըն հիմնարկեալք ’ ի քէն՝

Աւեր ամայի կան խաւարեալ անբնակ.

Ուխտըք օրինաց եւ կանոնաց սահման `

Խրամատեալ քակտին, աւրինադրեալքն ’ ի քէն.

Րաբունական իմաստից հանճար `

Նուազեալ պակասին յանբարեսէր  բարուց.

Ի կարգս երկնայնոցըն վիճակեալ դասիւ `

Անվարժք յիմաստից այսօր տիրեն հօտից ». եւ այլն.

եւ աւարտէ մաղթելով վասն այն ժամու կաթողիկոսին եւ թագաւորին.

« Յաթոռ տիրական քո ըզնստեալն այսօր `

Հայցեա առ Յիսուս ` մեզ լուսատու շնորհել.

Որդւոցս Արամայ ` զպսակաւորն  արքայ `

Ի Հոգւոյն խնդրեսցես միշտ զօրաւոր պահել »:

Հաւանօրէն Լեւոն Բ ` (1270-89) էր պսակաւորն այն արքայ: — Առ սովաւ եւ յետոյ եւս հռչակեալ եւ գերազանցեալ զայլովք երեւի Ակներ ` ’ ի վարժս գիտնականս. քանզի առանձնօրէն  զսա միայն յիշէ Գր. Անաւարզեցի ’ ի թղթին առ Հեթում Բ (1306), թելադրելով նմա ` կոչել զԵպիսկոպոսներն եւ զխորագէտս?, եւ զ Ակներոյն հայրերն, որ տանին ցուցանեն զայս գիրքս յիւրեանց վաներն ` պարկեշտ, կատարեալ եւ խելօք մարդկան »: — Ի նմին ժամանակի (1307) ’ ի ժողովի Սսոյ ընդ վանահարսն ` յիշին Ակներոյ հայրն Սարգիս, եւ վարդապետն Վարդան: — Յետ սակաւ ամաց (1313) Գրիգոր ոմն սպասաւոր վանացս, որպէս կոչէ զինքն, գրէր անդ զկցուրդս Ս. Եփրեմի, յաւելլով զհակիրճ եւ զոչ վայրապար յիշատակարանս այս. « Ի սոյն ամի սկիզբն արարաք շինման Բերդիս ` որ ’ ի Քարտիզկնոցն »: Ոչ է յայտ որպիսի՛ ինչ իցէ բերդն, այլ առաւել հետաքննելի էր պատճառ անուան տեղւոյն. թղթարա՞ն արդեօք նշանակէր ըստ սովորական իմաստի քարտէզ բառի ` թէ այլ ինչ: — Յամի 1325 ընդօրինակելով զմեկնութիւն թղթոյ ինչ Պօղոսի յՈսկիբերանէ, նոյն Գրիգոր [3] ( որպէս թուի հաւանութեամբ ), կոչէ զուխտն՝ « վանս գերահռչակ ` որ կոչի Առաքելոցն, եւ այլ բազմահոյլ վկայիցն ». եւ յիշէ զառաջնորդ « սուրբ ուխտիս Ակներոյ ` զծերունի սուրբ վարդապետն զտէր Վարդան, եւ զ Ստեփանոս հայրն, եւ զամենայն եղբայրութիւնս ». ապա եւ զիւրսն յիշէ, զհայրն Վահրամ, եւ « զչորեսին եղբարսն, զՍտեփանոս քահանայ եւ զԱնդրէաս կրօնաւոր, եւ զՍարգիսն եւ զԹորոսն, զյառաջեալսն առ Քրիստոս. եւ զքեռին Սիմէոն երէց, եւ զորդին իւր զԿոստանդ քահանայ ». եւ այլն: — Ի միւսում ամի (1326) ա՛յլ գրիչ ( Նարեկայ աղօթամատենին ), Սերովբէ անուն որդի Ներսիսի, այն որ հաւաստեաց մեզ զգաւառ վանացս կոչիլ Ցախուտ, յաւելու եւ նոր սրբարան մի ’ ի սմա, ասելով. « Ի հռչակաւոր սուրբ անապատիս Ակներ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Տիրամօրն եւ Սրբոյն Յակովբայ, եւ այլ ամենայն Սրբոց »: Ի դատարկ տեղւոջ իջի միոյ մուծեալ է բանս այս. « Եւ ես Տիկնաց տիկինս ` որ փոխեցայ յաստեաց ’ ի Քրիստոս, ետու գրել զգիրքս ` յիշատակ ինձ եւ մօրն իմ եւ կենակցին իմոյ. որ հանդիպիք՝ յիշման արժանի արարէք եւ աղօթից պատարագաց »: Տիկնաց տիկինս ` թուի Մարիւն մայր Կոստանդեայ թագաւորի, վախճանեալ յամի 1352, որում եւ վայելուչ էր դեգերել առ քնարանի առն իւրոյ Պաղտին մարաջախտի։ Սերովբէդ այդ քահանայ յիշի եւ յամի 1329 ’ ի վերոյիշեալ գրչէն Գրիգորէ, որ գաղափարելով արդ զՄեկնութիւն Մատթէի յՈսկիբերանէ, մաղթէ յիշել « զմիաբան եղբայրութիւն հրեշտակաբնակ ուխտին Ակներոյ. զհոգեւոր հարքն մեր, զծերունի սուրբ վարդապետն զՏէր Վարդան եւ զպատուելի քահանայքն զՍտեփանոս փակակալն ( վերոյգրեալքն ), զ Գրիգորն եւ զ Կոստանդին ( ծերունի ) զհեզահոգիսն, եւ զԹորոս ժառանկն, որ ’ ի վերայ ամենայն երախտեացն զոր արարեալ էին մեզ, յաւելին եւ զայս, եւ լցին զփափագ սրտի իմոյ, եւ շնորհեցին զօրինակն ` որ գրեցի զսա …: Եւ յիշման արժանին զսուրբ քահանայն ` զարեամբ նահատակն զՎարդան, որ բազում տառապանօք էր գրեալ  զօրինակս, երիս օրինակս մերձ ունելով, եւ մեզ դիւր ճանապարհ էր կազմեալ » ։ Յիշէ եւ զայլս բազումս, որպէս, Յովհաննէս քահանայ եւ եղբայր նորա « Մարտիրոս սարկաւագ որ զթուղթս կոկեաց ». հոգեւոր հարքն ` Գրիգոր միակեց եւ եղբայրն Մարտիրոս ` եղբօրորդիք Սամուէլի քահանայի արեամբ նահատակելոյ. « զորոց,  ասէ, ’ ի մանկութենէ գոհ էի, եւս առաւել այժմ, զի զտունս ետուն, որ հանգեայ ’ ի գրելս, եւ յորդորող էին միշտ ». որպէս եւ Ստեփանոս քահանայն. եւ Վասիլ մառնպան, « զի եւ նա մեզ էր ողորմած ». Կարապետ  քահանայն, « որ զծայրս ճառիցն ծաղկազարդեաց ». եւ այլ քահանայք, Մարտիրոս ` « որ զգիրքս կազմեաց », Կարապետ, Յովհաննէս, Յոհանէս միւս, Դաւիթ, Մինաս, Պետրոս, Պօղոս: — Յիշեալդ յայսմ եւ ’ ի նախակարգեալ յիշատակարանի գրոց ` Գրիգորեանք ` յիշին եւ այլ եւս ամօք ինչ յետոյ, ’ ի 1335. յորոց մին ` « յառաջ ժամանակաւ ետ գրել զքաղաքավարութիւն  աստուածաբան աւետարանչին Յովհաննու, եւ զվարս սրբոյ հօրն մերոյ Յոհաննու Ոսկիբերանի, նա եւ զծովահանճար մեկնութիւն սորա ` որ զտասն թղթոցն սրբոյն Պօղոսի. եւ զաստուածաշունչ  Քնարս Դաւթի մարգարէին, Ձեռնադրութեան գրովն: Իսկ փակակալն Վարդան եւ վերասացեալն  Գրիգոր ` խնդիր արարին յաղագս գրոյս այսորիկ », կանոնաց ինչ մաշտոցի Յունաց, զոր եւ ստանայ յիշեալդ Գրիգոր քահանայ `  եղբօրորդի Անտոնի կուսակրօն միակեցի: Իսկ վասն միւսոյ Գրիգորի ասէ, « Ծերունւոյ քահանայի, հեզի եւ իմաստասիրի, որ հայրօրէնաբար, ’ ի մանկական տիոց խնամէ զմեզ աստուածային բանիւ »: Զթուական գրչութեան մատենին ցուցցէ լուսատիպն:

Զմի յերկուց Գրիգորեանցն  դարձեալ որոշակի Ակներցի  կոչէ, եւ ’ ի խնդրոց նորին ամօք  յառաջ (1332) թարգմանեալ է ’ ի յունէ զկանոն վերադարձի յուրացութենէ ’ ի ձեռն Կոստանդեայ երիցու յ Անդրուն գիւղ, որպէս ցուցցի սուղ ինչ յետոյ: — Յետ տասն ամաց այսր յետին յիշատակարանի `  ճանաչի ’ ի պատմութեան Ժողովոց ` Յովհաննէս  վանահայր  Ակներոյ, որ գտաւ ընդ այլոց գումարելոց առ Մխիթարաւ կաթողիկոսիւ: Յետ այնր ` հանգոյն նախացուցեալ վանորէից ` եւ հռչակեալս այս Ակներ ` բարեկարգութեամբքն, այլ եւ գրասիրութեամբ, որպէս է խելամտել  ’ ի վերջին յիշատակարանացդ [4]. զանխլացեալ ծածկի համօրէն պաշտամամբքն եւ ընթերցուածովք, տրովքն եւ սրտիւն  Լեւոնի, եւ հեզամռունչ տոչորմամբ Հեթմոյ:

[1]             Նոյնպէս եւ Վահրամ.

« Զականաւոր ուխտըն կազմեալ

Որոյ՝ Ակներ անուն ձայնեալ » ։

[2]             Մաղաքիա Աբեղայ պատմիչ։

[3]             Նոյն յամի 1320 ընդօրինակէ եւ զՄեկնութիւն առ Տիմոթէոս թղթոցն Պօղոսի, որ արդ պահի յԷջմիածին ( Թիւ 1379) ։

[4]             Յիշին եւ ’ ի ցուցակի Ձեռագրաց Էջմիածնի այլ եւ այլ մատեանք գրեալք յԱկներ, յորս եւ Ագաթանգեղոս մի հնաձեւ ( Թիւ 1614) ։