56.
Կոպիտառա
բերդ
Ըստ
դասաւորութեան
բերդորէից
յարքունական
Պատմչէն՝
ընդ
մէջ
Բարձրբերդոյ
եւ
Մոլեւոնի
կարգի
Կոպիտառոյ
բերդն,
որ
եւ
միշտ
այսպէս
’
ի
հոլովականն
գրեալ,
եւ
ո
տառիւ
հաւեալ,
ոչ
գիտեմ
թէ
յուղղականն
կոչէր
եւ
Կոպիտառ.
զի
առ
առաջին
յիշատակողի
սորին
`
Մատթէի
Ուռհայեցւոյ
`
գտանի
ա
տառիւ.
«
Կոստանդին
որդի
Ռուբինայ,
որ
ունէր
զՏորոս
լեառն
’
ի
յաշխարհին
Կոպիտառայ
`
’
ի
Մարապայ
»,
եւ
այլն:
Պատմիչդ
փոխանակ
բերդի
լոկոյ
առաջի
առնէ
մեզ
յայդ
անուն
աշխարհ,
եւ
’
ի
նմա
գաւառ
զ
Մարապա
կամ
Մարպա.
նոյն
եւ
այլուր
սահմանորդ
ցուցանէ
զդա
Անաւարզայի.
«
Յայսմ
ամի
ասէ,
որ
է
1110,
զօրաժողով
արարին
զօրքն
Թուրքաց
եւ
մտին
յաշխարհն
Անաւարզայ,
եւ
աւար
արարին
զամենայն
երկիրն
եւ
զՄարպայ
».
զնոյն
բան
եւ
մերս
Պատմիչ
այսպէս
զատուցանէ.
«
Մտին
յաշխարհն
Անարզաբոյ,
եւ
կոտորեցին
զքրիստոնեայս
գաւառին
Մարպայոյ
»
։
Արդ
ըստ
առաջնոյն
`
գոգջիր
նոյն
իսկ
են
Կոպիտառա
եւ
Անարզաբա
աշխարհ.
իսկ
Մարպա
կամ
Մարապա
`
ըստ
երկոցուն
եւս
`
գաւառ
մի
Անարզաբայ.
ապա
’
ի
դէպ
է
ասել,
եթէ
’
ի
ԺԱ
դարու
եւ
’
ի
սկիզբն
իշխանութեան
Ռուբինեանց
`
ընդարձակ
նահանգք
եւ
սահմանորդք
էին
սոքա,
Անաւարզա
`
յարեւելից,
Կոպիտառա
`
յարեւմտից
հիւսիսոյ.
եւ
սմա
նախ
տիրեաց
Կոստանդին
որդին
Ռուբենի.
իսկ
նախահայրս
այս
հարստութեանն
`
ոչ
զայս
բերդ,
այլ
զայլ՝
գրեաթէ
զհամանուն
`
միով
տառիւ
զանազանեալ՝
նուաճեալ
ունէր,
զ
Կոսիտառայ
կամ
Կաւսիտառայ
բերդն.
եւ
հարկ
է
թէ
որիշ
տեղիք
էին,
զի
ամենայն
յիշողք
կալուածոց
Ռուբինի՝
Կոսիտառայ
բերդ
գրեն,
ընդ
որս
եւ
Վահրամ,
«
Ռուբէն
անուն
ձայնեալ,
ԶԿոսիտառա
ամրոց
կալեալ
».
եւ
զի
ըստ
ցուցակութեան
բանից
նոցին
`
արտաքոյ
Կիլիկիոյ
`
’
ի
հիւսիսակողմանն
եւ
’
ի
սահմանս
Փռիւգիոյ
էր
այն:
Յիշի
եւ
Կօսիտառցի
խաչ:
Դարձեալ,
Կոպիտառն
սուղ
վանկիւ
գրի
(
ո
),
միւսն
`
յաճախ
երկբարբառիւն
(
աւ
),
(
Կաւսիտառայ
):
Թողեալ
արդ
զսա
’
ի
զանխուլ
եւ
հեռագոյն
կողմանս
Փռիւգացւոց,
մատիցուք
’
ի
գրաւոր
յիշատակս
Կոպիտառայի,
զի
եւ
սորա
դիրք
եւ
այժմեան
մնացորդք
`
անյայտ
են
առ
’
ի
մէնջ,
այլ
ըստ
նախագրեալս
նշանակի
`
ընդմիջասահման
երեւի
Բարձրբերդոյ
եւ
Մոլեւոնի,
այլ
եւ
հաւասար
’
ի
Գահս
Կիլիկիոյ,
հիւսիսագոյն
քան
զնոսա.
զի
մի
’
ի
նախագրաւ
կալուածոց
Ռուբինեանց
է,
որք
’
ի
հիւսիսոյ
ընդ
հարաւ
խաղացին
աշխարհակալութեամբ.
եւ
իտալացի
վաճառագիրն
Բեկոլոդդի
`
զսահմանս
Հայոց
ձգէ
յԱյասոյ
մինչեւ
’
ի
Կոպիտառա.
թէպէտ
եւ
նոյն
ինքն
’
ի
ճանապարհագրութեան
անդ
իջեվանաց
Կարաւանին
`
անընդմէջ
կարգէ
զերկոսին
հանգոյցքս
`
զԱյաս
եւ
զԿոպիտառա,
’
ի
ձեռագրի
նորին
գրեալ
կամ
ընթերցեալ
Colidara:
Յայտ
է
դարձեալ
’
ի
յիշատակէդ
`
զի
մի
’
ի
հին
յունական
կամ
նախնի
կիլիկեան
բերդորայիցն
էր
դա,
մեծ
եւ
ամուր
եւ
’
ի
դժուարամատոյց
վայրի,
յոր
սակս
եւ
անաղարտ
մնացեալ
ցվախճան
պայազատութեան
մերայոցս
եւ
անդր
եւս.
գուցէ
եւ
արդ
ոչ
իսպառ
խանգարեալ:
Զկարեւոր
շնորհս
սորա
յայտ
առնէ
եւ
աշխարհագիրն
Վարդան,
որ
բազում
բերդս
ասելով
լինել
’
ի
Կիլիկիա,
յիշէ
միայն
«
զբերդն
Կոպիտառոյ
եւ
զԲարձրբերդ
մօտ
’
ի
Մոնլեւոն
»:
—
Առաջին
յիշատակ
տեղւոյս
յետ
Կոստանդեայ
Ա
տէրութեանն,
իբրեւ
դարու
միով
յետոյ
լինի,
եւ
դժխեմ
դիպօք.
այն
է
`
արգելմամբն
’
ի
նմին
մանկահասակ
կաթողիկոսին
Գրիգորի
Ե,
որ
զի
անլսող
աւագաց
եւ
անիմաստութեամբ
վարէր,
ամբաստանեցաւ
առ
Լեւոն
`
մինչ
չեւ
էր
սորա
թագ
կապեալ.
եւ
հրամանաւ
նորին
երթեալ
Յովհաննու
եպիսկոպոսի
Սսոյ
`
’
ի
Հռոմկլայն,
կալաւ
խաբէութեամբ,
եբեր
եւ
եմոյծ
’
ի
բերդս
յայս
(1194).
որ
եւ
նշանակի
յայսմ
պատմութեան
`
լինել
’
ի
քարաժեռի,
եւ
Քարն
Կոպիտառայ
կոչի
յՈւռպելեանէ.
ուստի
հրապուրեալ
’
ի
հաւատարմաց
իւրոց
Հռոմկլայեցեաց
`
հնարել
ելս,
զի
երիվար
մատուցեալ
զերծուսցեն
զնա.
«
որոյ
անկեալ
’
ի
բանս
նոցա
`
մանկաբար,
եւ
առեալ
կտաւ
`
կախեցաւ
’
ի
գիշերի
`
իջանել
’
ի
բերդէն,
եւ
կտաւուն
անկն
բեկեալ
պատառեցաւ.
եւ
անկեալ
’
ի
խոնարհ՝
բարձաւ
մեռեալ
».
վասն
այնորիկ
եւ
կոչեցաւ
Քարավէժ:
Ժամանակակից
ոք
յիշատակագիր՝
’
ի
պատմելն
համառօտիւ
զայս
դէպս
`
Դղեակ
Կոպիտառու
կոչէ:
—
Կոստանդին
ոմն
էր
իշխան
բերդին
յայնմ
ժամանակի,
զի
յիշի
յետ
սակաւ
ամաց
’
ի
թագաւորութեան
Լեւոնի.
որոյ
յաջորդք
անծանօթ
են
ինձ
մինչեւ
’
ի
սկիզբն
ԺԴ
դարու,
յորում
’
ի
ժողովի
Սսոյ
(1307)
տէր
բերդին
հանդիսանայ
Օշին:
—
Ոչ
միայն
իշխանանիստ,
այլ
եւ
եպիսկոպոսանիստ
էր
Կոպիտառայ
բերդն
կամ
սահմանն,
զի
հաւանօրէն
’
ի
վանս
ուրեք
վիճակին
նստէր
եպիսկոպոսն,
այլ
ոչ
յիշի
բնաւ
ոչ
վանք
եւ
ոչ
այլ
շէն
’
ի
նմին.
մի
միայն
եպիսկոպոս
ճանաչի,
յիշեալն
’
ի
ժողովիդ
`
Սիմէոն
անուն:
Իսկ
բերդին
յիշատակ
անցանէ
այսր
եւս
քան
զկէս
ԺԵ
դարու.
զի
յաւերել
Շահսուարայ
զՍիս
`
յամի
1467,
մի
ոմն
’
ի
բնակչացն
գրէ,
«
Եւ
մեք
եկաք
’
ի
Կոպիտառոյ
բերդն
»:
—
Ընդ
երկբայութեամբ
յիշեցից
աստանօր
ըստ
պարգեւագրի
որ
յանուն
Լեւոնի
Գ
յամի
1307,
’
ի
կարգի
քաղաքաց
Կիլիկիոյ
յետ
Սսոյ,
Մսսայ,
Ատանայ
եւ
Տարսոնի
հուսկ
կարգեալ
եւ
զ
Կապեստրան,
Capestran,
ըստ
իտալական
հին
պատճենի.
եւ
զի
յայս
անուն
քաղաք
կամ
տեղի
ոչ
յիշի
այլ
ուրեք,
գուցէ
Կոպիտառ
է
սխալագրեալ,
որ
եւ
’
ի
մերոյ
իսկ
ազգայնոյ
գտանի
ուրեք
թիւր
գրեալ
Կոնիտառոյ
բերդ: