Սիսուան

82. Սարուանդիքար կամ Սարաւան . — Բաժտուն Տեւտոնեան Ասպետաց

Յելից հարաւոյ Հարունի խնդրելի է միւս եւս անուանի բերդ, Սարաւանի Քար, կամ Սարավան կամ Սարվանդաւ կոչեցեալ, ըստ ընտիր եւ հնագոյն գրուածոց, այլ յետոյ յաճախ սովորութեամբ Սարուանդի Քար, զոր եւ այլազգիք յիւրեանց լեզու յեդին ` Սէրվէնտքեար, سروند كار. ծանօթ էր եւ Օսմանեան աշխարհագրին, որ գրէր լինել զայն ’ ի ձորավայրի ` ’ ի սեպացեալ քարաբլրի, այլ ոչ ստուգիւ ’ ի հիւսիսակողմն ` որ է աջակողմն Ջահան գետոյ: Գեղեցիկ անունն հայկական յայտ առնէ զդիրսն կամ զբնութիւնն, հանգոյն Պոտռօմի ` ’ ի նշանաւոր բարձրաբերձ եւ ափափայ քարաժեռի սարաւանդեալ լինել. եւ ըստ այսմ ` մի յամրագոյն եւ նախանձելի բերդորայից աշխարհիս. բայց թէպէտ ’ ի Հայոց եւ թէպէտ յօտարաց իցէ կառուցեալ ` յառաջէ քան զձեռնարկութիւն Ռուբինեանց. զի ’ ի սկիզբն ԺԲ դարու էր ընդ իշխանութեամբ եռանդուն եւ գոռ ասպետին Տանգրեայ. եւ յորժամ (1101) դարձաւ յարեւմտից կոմսն Տոլովսայ Ռեմունդ Սէն - Ժիլ (Raymond de Saint-Gilles), նոր գնդաւ Խաչակրաց ` դաւաճանութեամբ Յունաց կոտորելոց ’ ի սուլտանէն Հոռոմոց, եւ ինքն փախուցեալ անկաւ յԱնտիոք, Տանգրի ` կապեալ « երկաթի կապանօք յուղարկեաց զնա ’ ի քաղաքն որ ասի Սարուանդաւի ( ըստ Մատթէի Ուռհայեցւոյ ). եւ զկնի աւուրց ` Ֆռանկաց պատրիարքն որ յԱնտիոք եւ այլ քահանայք բարեխօսեցին առ Տանգրի, եւ արձակեաց զնա »: Ի յիշելն զայս դէպս արքունի պատմիչս մեր ` Սարվանդի քար միայն կոչէ զտեղի բանտին, ոչ բերդ եւ ոչ քաղաք առադրելով. զի եթէ էր նորա եւ աւան, որպէս արժան իսկ էր ունել, առ ստորոտովն էր. իսկ ’ ի գագաթան վիմին ` կարծեմ բնականն ամրութիւն չպահանջէր շատ ինչ եւ ձեռագործս: Պարոնն Լեւոն յամի 1135 կորզեաց զբերդն Սարվանդաւ ’ ի ձեռաց արեւմտեայց, եւ « եղեւ խռովութիւն մեծ ’ ի մէջ Լեւոնի եւ Ֆռանգին », եւ բազում արիւնհեղութիւնք. եւ ’ ի միւսում ամի յաջողեալ Պեմունդի տեառն Անտիոքայ ըմբռնել զԼեւոն ` էառ ’ ի փրկանս նորին ` ընդ այլ տեղեաց եւ զՍարուանդի քարն, եւ արձակեաց զնա: Նոյնպէս եւ եղբօրորդի նորա Ռուբէն յետ յիսուն ամաց (1185) ետ զնոյն բերդ այլում Բրնձի Անտիոքայ ` յորմէ ձերբակալեալ էր, եւ ազատեցաւ: Այլ ոչ երկար ամս ’ ի ձեռս Անտիոքացւոյն մնաց տեղին. քանզի ’ ի սկզբան պայազատութեան իւրոյ (1187), յաղթողն Լեւոն ` սակաւաձեռն գնդաւ ’ ի դիմի հարեալ ասպատակաց Թուրքմանաց, եւ սպանեալ զառաջնորդն նոցա Ռիւսդէմ, զփախստէիցն « զհետ մտեալ ` կոտորեաց զնոսա մինչեւ ’ ի Քարն Սարվանդաւի ». եւ ’ ի ժամանակի թագադրութեան իւրոյ ` իշխան քարաբերդին էր Սմբատ ` եղբայր արքայահօրն Կոստանդնի ` ’ ի Հեթմեանց զարմէ [1]. զոր յաջորդեաց որդի իւր Ճօֆրի, քաջամարտիկ զինաւոր կոչեցեալ, եւ վախճանեալ յամսեան դեկտեմբերի 1261 ամի. սակաւ ամօք յառաջ փեսայացուցեալ զանդրանիկ որդին իւր եւ զպայազատ զ Կոստանդին ` ’ ի Ռիթա դուստր թագաւորին Հեթմոյ. փափագէր եւ ինքն երբեմն առնուլ ’ ի կնութիւն զՍիպիլ ` զայրին Լեւոնի արքայի, այլ հօրեղբայր իւր Կոստանդին Պայլ ոչ եթող: Կոստանդնի յաջորդեաց եղբայր իւր Օշին, թերեւս յետ միւսոյ եղբօր իւրոյ Սմբատայ, որոց ոչ յիշին պայազատք, բայց դուստր մի Օշնի ` Զապել անուն, որ տուաւ ’ ի կնութիւն Թորոսի ` որդւոյ Կիայ Իպլենեան ազնուական Փռանկի եւ Մարեմայ դստեր արքային Հեթմոյ: — Առ Կոստանդնեաւ եղեն նշանաւոր դէպք ’ ի Սարաւան. ասպատակն Եգիպտացւոց յամի 1266, յետ աղէտալի մարտին Մառեայ, որք ոչ կարացին ստնանել տեղւոյս, որպէս Համուսայն ` զոր աւերեցինն. ապա մեծ ժաժն, յորմէ ` ընդ այլս եւ « Դղեակն կոչեցեալ Սարաւանի քար ` ընդ մէջ հերձեալ յերկիր կործանեցաւ, զամենայն բնակիչսն ծածկելով, բաց ’ ի սակաւուց » [2]: Սակայն փութով երեւի կարկատեալ պատառելոյն եւ վերանորոգեալ շինուածոցն. զի գտանի բնագիր մի դաշանց Կոստանդնի ընդ Ալաման ասպետաց յամի 1271, զորոց տեսաք ’ ի վերայ զկալուածս ’ ի Հարուն եւ ’ ի սահմանսն, որք եւ երեւին ձգիլ մինչեւ ’ ի սահմանս Սարաւանի եւ ցիշխանութիւն տեառն նորին. երկոցուն սահմանամէջ էր Սեւ պուրճ անուանեալ լեռնոստ կամ բլուր մի, յորում կայր կանգնեալ Խաչ եւ տնկեալ տանձի. անդ հաստատեալ էին ասպետքն իւրեանց տուն բաժառութեան յանցորդաց. եւ այս հակառակութեան լինէր առիթ ընդ Սարաւանցիս. վասն որոյ հաւանեցոյց զնոսա Կոստանդին ` բառնալ անտի զբաժտունն եւ հաստատել սակաւ մի բացագոյն ` յայսմ կամ յայնմ կուսէ Սեւ Պրճին, եւ ստորագրութեամբ եղբօր իւրոյ Սմբատայ եւ այլոց ազատաց ` վաւերացոյց զպայմաննամակն. յորմէ գուշակի ` զի սեփական Սարաւանեայց էր յիշեալ տեղին, եւ շնորհ առնէր նոցա տէրն զհաստատութիւն բաժտանն: Եւ քանզի միակ նշխար է մնացեալ դաշնագիրս այս ’ ի նմանեացն, պահեալ արդ ’ ի դիւանս Վենետկոյ ` հրատարակեմք աստանօր, որպէս երբեմն արարեալ էր մեր առանձինն հանդերձ նմանահանութեամբ պատճենին.

« Յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգոյն. Գիտացնեմ ձեզ ամէնեցուն որ զայս թուխթս հասկնայք, որ ես Կոստնդին ծառայ Աստուծոյ եւ որդի Պարոն Ճաւֆրէ եւ տէր Սարվանդիքարին. զոր էկաք ’ ի Սեւ պրճին ուսն ` ուր խաչն կայր ու տանձին, մենք ու ամէնայմէծ մայստռն Ոսբիթլուն Ալամնացն ` Ֆրէր Իանն [3], ու ’ ի վերոյ անվանել ուսս ուր խաչն կայր ու տանձին, նայ շինել էին զիրէնց տունն վանց իրենց բայժուն. նայ մենք չէաք ’ ի հավնել. կու լինէր շատ զրոյց ’ ի մեր մէջն վ ’ ի յիրէնցն. նայ էկաք մէնք ու վերոյանվանել մայստռն ’ ի վերոյանվանել տեղին ’ ի Սեւ Պրճին ուսն, ուր խաչն կայր ու տանձին. ու հայնց հավնեցաք մենք ու մաստռն ու իրեն ( ձիաւորքն որ ) շինեն զիրէնց տունն ’ ի Սեւ Պուրճն, թէ իրէնց պիտի ընդ նեկսէ ’ ի Պուրճն, թէ իրէնց պիտի ընդ դրացէ խէչ Պրճին, ու առնուն զիրէնց բայժն ’ ի ճանբէն, զինչ ցեղ ինչֆի յայս աւր էն առել ` որ զթուխթս գրեցաք. ու ’ ի յայն տնվոյն տեղն որ շինել էին որ մէնք չէաք ’ ի հավնել ` խէչ տանձոյն ու խէչ խաչին ’ ի յուսն, նայ այլ չշինէն ’ ի հաւն տուն, ոչ իւրէնք ոչ իւրէնց Քումանտրերն որ գան:

Եւ տվաք զմեր թուխթս եւ զձէռնգիրս ամէնայմէծ մաստռին եւ իրէնց տանն, որ լինի հաստատուն յավիտեն:

Գրեցաւ ’ ի մէծի թվականութիւնս Հայոց ՉԻ. վկայութեամբ մէծազգի իշխանին մեր աղբաւրն Պարոն Սմբատայ. եւ մէծահարկի ձիաւորացն ` Սիր Կոստանցին ու Սիր Ըռնաղտ ին ու Սիր Գոյնե ր ին: Գրեցավ ’ ի փոքր ’ ի թվիս յամսենն յունիս աւր էր ԺԵ. թկն՟. ԺԴ »:

† Ի Կոստանդինէ:

Ի սահմանս Սարվանդաւի եհար հուսկ նուագ մեծ սպարապետն եւ գունդստապլն Հայոց Սմբատ ` զԵգիպտացի հրոսակն ` յամի 1276, յորում մարտի կամ յելս ’ ի մարտէն վիրաւորեալ եւ ինքն ` կատարեցաւ փառօք: — Աւելորդ է կրկնել զի ’ ի բռնանալ Եգիպտացւոց կամ ’ ի տկարանալ մերոցս, ընդ նախայիշեալ բերդորայս պահանջեցին եւ զՍարուանդի քար, ընդ որս եւ զ Կովառա բերդ, որ ոչ յիշի ’ ի կարգի այնոցիկ ` որոց տեարքն եկին ’ ի հանդէս թագընկալութեան Լեւոնի. եւ կարծեմ նոյն ընդ Gouvaira, զոր յամի 1233 Կոստանդին տէրն Լամբրունի, եղբօրորդի Սրբոյն Ներսիսի, պարգեւէր ասպետաց Հիւանդանոցին, եւ պարգեւագիրն Փռանկաց լեզուաւ գրեալ պահիւր երբեմն ’ ի վանս ուրեք աշխարհի նոցին, եւ արդ ոչ գտանի: Թէպէտ եւ ոչ սակաւ հեռի է տեղիս ’ ի Լամբրունէ, այլ մարթ էր ժառանգութեամբ իւիք ունել զայն Կոստանդնի. ըղձալի է գիւտ պարգեւագրին ’ ի ստուգութիւն կարծեացս եւ անուանց սորին եւ Սկեւռայն ` ընդ որում մարթ էր շփոթել: Մի ’ ի շէն մնացեալ բերդորէից աշխարհիս էր Կովառա եւ յետ Ռուբինեանց հարստութեան. քանզի ընդ այլս ոմանս յիշի յանագան ժամանակին ` յամի 1467 նուաճեալ ’ ի Զիւլգատրեանն Շահսուարէ, եւ քսան ամաւ եւս յետոյ (1488) նուաճեալ յԱլի փաշայէ մեծ կուսակալէ Ռումէլեայ [4]. եւ յուսալի է ցարդ լսելի լինել անուանն ` եթէ քննիցին սահմանքս, յորս այնքան ասպատակք, աւերք եւ արեանց ճապաղիք եղեն, եւ այնքան սերտ եւ ստէպ պաշտպանութիւնք. այնքան քաջութեան եւ հայրենական հոգւոյ ներգործութիւնք, զորս լռեալ հայ գրչաց ` արաբացի եղեգունք միայն մեզ աւանդեն զեղերականսն:

[1]             Տես յԱզգացուցակն Հեթմեանց զզարմ Սարաւանդեայցս։

[2]             Այսպէս ասէ յիշատակագիր ոմն ժամանակին. իսկ զայլոցն երկարագոյն եւս բանս՝ կարգեցաք ’ ի բնագրութեանս, յէջ 8 ։

[3]             Ի շարս Կարգապետաց Ալաման ասպետաց ոչ յիշի այսպէս Իան ( Յովհան ) անուն յայնմ ժամանակի, այլ Anno կամ Hanon Sangershausen. արեւմտեայք՝ համարին զսա կացեալ մնացեալ միշտ ’ ի Գերմանիա. բայց ըստ բանից վաւերական թղթոյս՝ հարկ է թէ կամ յայսմ ամի (1271) էր նա յարեւելս եւ ’ ի Կիլիկիա, եւ կամ թողեալ էր աստ փոխանորդ իւր զոմն Իան անուն։

[4]             Զայս համարիմ անշուշտ զգրեալն Kure ’ ի Համմերէ, ’ ի Պատմութեան Օսմանեանց, Ի։