Սիսուան

112. Կումարտիաս բերդ եւ տեարքն. — Նորբերդ

Մերձաւոր սահմանք Սելեւկիոյ, որոց հարկ էր շինաշատս լինել, անծանօթ մնան յինէն, ոչ հանդիպեալ ուրեք նոցին տեղագրութեան. միայն Չիհաչէֆ նշանակէ երկժամաւ եւ աւելի ’ ի հիւսիսոյ կողմանէն ` յոր տանի հին եւ խանգարեալ արահետ, փոքրիկ տաճար մի կորընթեան սեամբք չորիւք ` ’ ի վերայ բլեր միոյ, եւ այլ եւս սիւնս անջատս: Մերձագոյն եւս է այլ տաճար ` յունական արձանագրաւ ’ ի ճակատուն, այլ դժուարամատոյց վասն խանգարման ճանապարհին, դերբկաց եւ մացառաց: — Մօտագոյն տեղի նշանակեալ ’ ի քարտս ` է Վալանտիզ կամ Վառանտիս գիւղ իբր ութ մղոնաւ ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից յաջմէ գետոյն. եւ մերձ ’ ի սա յարեւմտից կուսէ Կէօք-պէլի գիւղ ` ’ ի գլուխ վտակի փոքու, առ որոյ խառնրդովն է Քէփէնէկ գիւղ, եւ մերձակից նմին յարեւմտից հիւսիսոյ ` Քաշ-քէօյ ( թերեւս Պաշ-քէօյ ), ’ ի 540 Չ. բարձու քարափան անդնահոս գետոյն, վասն որոյ եւ յոյժ ահաւորահայեաց. գեղեցիկ է եւ տեսարանն, միանգամայն նկատելով զխոտորընթաց փրփրացեալ հոսանս գետոյն ’ ի վհական խորւոջն, եւ զբարձր բարձր լերինս Տաւրոսի թատերաձեւ ամբարձեալս մի ըստ միոջէ, զվսեմական տեսիլ Ալպեայց կերպարանելով, հանդերձ առաւելութեամբ նարընջաբեր կլիմային, ըստ ասից Չիհաչէֆի [1]. որ՝ եւ շուրջ զՔէփէնէկաւ ետես աճեցունս ` զկիտրոնի, զնռնենի, զմրտենի եւ զսօսի: — Փարսախաւ կամ աւելի հեռի ’ ի սոցանէ յայնկոյս ( յահեկէ ) գետոյն է Չիֆտլիկ գիւղ: Ի հիւսիսոյ արեւմտից սորին երեք կամ չորս մղոնիւք բացագոյն են մուտք Սարը-գավագ վտակի ’ ի գետն ` յահեկէն. առ որով նշանակի Հիսար գիւղ, որ սոսկ բերդ նշանակութեամբն փաստս ընծայէ մերձաւոր մեծի եւ հզօր բերդի լինելոյ, թէ եւ ծանուցեալ յարդեացս քննութենէ, որպէս եւ ոչ որ ’ ի հարաւոյ նորին Տէկիրմէն գալէսի ( Ջաղացաբերդ ). որք տան կարծիս եւ իղձ խնդրելոյ զվայրօքս զ Նորբերդ (Castellum Novum, Castel Nuovo), զոր յիշեցաք ընդ Սելեւկիոյ պարգեւեալ ’ ի Լեւոնէ առ Երուսաղեմեան ասպետսն, եւ զոյգ նմին զ Կամարտիաս, եւ մերձաւոր իսկ անշուշտ. քանզի եւ զոյգ երկոցուն Տէր էր Հեռի սեբաստոս, մի ’ ի գլխաւոր պարոնայց առ Մեծաւն Լեւոնիւ. եւ զորոյ որդին Կոստանց տեսաք դեսպան առաքեալ առ Փրետրիկ կայսր. որ զի եւ համանունաբար Կումարտիաս մականուանի ` գուշակի տէր լինել այնր երկրորդ բերդի, ընդ վերատեսչութեամբ հօր իւրոյ. ’ ի լատինն գրի Camardesium կամ Camardius, յիտալականն ` Camardo. յունական թուի ծագումն եւ ոչ հայկական, որպէս հանճարել կամի Լանկլուա ` ’ ի կամար բառէ, այն զի զսոյն զայս նշանակէ եւ յոյն բառն κὰμαρα: Յամին 1207` զտեարս սոցին, « Թագաւորն Լեւոն յաղագս պատճառի ինչ իրիք կալաւ, զՍեւատիօսն Հեռի, եւ զորդիս նորա զԿոստանց Կումարտիասն եւ զ Ճաւսլին եւ զ Պաղտինն. եւ եդ ’ ի կապանս եւ ’ ի բանտի. եւ Հեռի փեսայ էր Տէր Յովհաննիսի կաթողիկոսին Հայոց. եւ յայսմանէ եղեւ խռովութիւն ընդ թագաւորն Լեւոն եւ ընդ կաթողիկոսն Տէր Յովհաննէս », եւ այլն: Հեթում ` եղբայր Ս. Լամբրունեցւոյն « համոզեալ հաշտեցոյց զհայրապետն եւ զթագաւորն. եւ նոյնժամայն ազատեաց զորդիսն Հեռէ ` զՃաւսլին եւ զՊաղտինն, եւ միւսն ( Կոստանց ) մեռեալ էր », անշուշտ եւ հայր նորա: Ի բանտի էին սոքա ` մինչ Լեւոն ետ ասպետացն զբերդորայսն, եւ հաստատեաց զտուրսն քահանայապետական վաւերականաւ: Թուի ’ ի ձեռս նոցին մնացեալ այնուհետեւ Կամարտիասայ, զի ոչ եւս յիշի ’ ի պատմութեան. այլ Նորբերդի տէր ` յետ երկար ժամանակաց յայտնի Ստեփանոս ոմն յամս 1317-20, յորս դեսպանութեամբ առաքեալ էր յՕշնէ թագաւորէ առ Քահանայապետն եւ առ թագաւորն Փռանկաց. եւ մինչ տաւակին դեգերէր յարեւմուտս ` մեռաւ թագաւորն Հայոց, եւ պայլն Օշին որ զամենայն Իսաւրիա գրաւեաց ` ընդ նմին եւ զկալուածս ասպետացն նուաճէր կամ կապտէր. բայց ըստ ոմանց ` նոյն ինքն թագաւորն Օշին գրաւեալ էր, եւ ասպետացն զինու զօրութեամբ հակառակեալ նմա. վասն որոյ միջնորդ եղեալ Քահանայապետին ` յորդորէր զՕշին դարձուցանել առ ասպետսն. եւ սոցա պատուիրէր պատկառ կալ պայմանացն ` որովք շնորհեալ էին նոցա տեղիքն: Յիշին տեղիքս ’ ի ձեռս ասպետաց ` ցկէս ԺԴ դարու, յորում ( յամի 1347) ոչ ունելով հրամանատար ` յանձնէր Քահանայապետն առ կարգապետ ասպետացն ` կացուցանել տեսուչ զ Դամարիոս ոմն (Damario di Baucio): — Ոչ մոռասցուք աստանօր եւ զ Պունառ բերդ, զի յիշի զոյգ Սելեւկիոյ ընդ իշխանութեամբ լինել Կոստանցայ ` յաւուրս թագադրութեան Լեւոնի. եւ այնու գուշակի ոչ աննշան լինել տեղի եւ ոչ հեռի ’ ի մեծէ բերդաքաղաքէն. այլ յետ այնր ոչ եւս գտանեմ ’ ի պատմութեան զյիշատակ տեղւոյն: — Ի կողմանս յայսոսիկ եւ թերեւս առ միով յաւերակաց յիշեցելոց ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից Սելեւկիոյ եւ յելից հարաւոյ Մուդայ, պատշաճին դիրք Դիոկեսարիա քաղաքի, ըստ հնաքննին աշխարհագրաց. թէպէտ ոչ հռչակաւոր ’ ի պատմութեան, այլ զի գտանին եւ դրամք հատեալք ’ ի նմին առ կայսերօք Հռովմայ, հաւաստի ոչ աննշան եղեալ երբեմն:

[1]             Le village de Kach-Koï, qui est à une hauteur de 538 mètres sur les flancs d'un des rochers qui surplombent la rivière; offre un magnifique coup d'œil; car le regard embrasse en même temps le cours tortueux d'un torrent qui bouillonne dans le fond d'une gorge étroite, et les massifs montagneux de la Cilicie, échelonnés en amphithéâtre, et rivalisant par leur aspect avec les scènces les plus grandioses des Alpes suisses, transportées sous un ciel qui fait mûrir les oranges», - Tchihatcheff. Asie Mineure.