124.
Մանաւղատ.
Ալարա.
Լեւկոթէա.
Անաքսիոն
Ընդ
մէջ
աւերակաց
Սիդէի
`
’
ի
Մ.
Հս.
նորին,
եւ
աւերակաց
Ասպենդոսի
`
յելից
նորին,
եւ
Եւրիմեդոն
գետոյ,
’
ի
տափարակ
բլրի
ուրեք
կան
աւերակք
այլոյ
քաղաքի,
Դաշ-շէհիր
(
Քարէքաղաք
)
կոչեցեալ
’
ի
Թուրքաց,
այլ
չեն
քննեալ:
—
Երկժամաւ
ճանապարհի
կամ
աւելի
`
յարեւելակողմն
`
ծովեզերքն
ծածկեալ
են
մացառօք
եւ
ճահճօք,
վնասաբեր
գործելով
ամարանի
զբնակութիւն,
վասն
որոյ
եւ
ամայի
մնան.
բայց
գտանին
բազում
հին
շինուածոց
մնացորդք
’
ի
նոսին,
մանաւանդ
’
ի
բարձրաւանդակ
տեղիս.
որպիսի
են
եւ
դիրք
Տօլպազար
գեղջ,
կարծեմ
’
ի
ձորահովտին
Մէնուկատայ:
—
Մի
է
սա
’
ի
հզօրագոյն
գետոց
Պամփիւլիոյ
եւ
Պիսիդիոյ,
եւ
նաւարկելի
իսկ
’
ի
ստորին
մասին,
իբր
35
Չ.
լայնութեամբ
եւ
4
Չ.
խոր.
երկու
կամ
երկու
եւ
կէս
փարսախաւ
յելից
աւերակացն
Սիդէի
թափի
’
ի
ծով.
պայծառ
են
ջուրքն
եւ
կարկաջունք.
’
ի
հնումն
կոչէր
Մելաս:
Երեւին
մնացորդք
հին
շինուածոց
յափունս
նորին,
եւ
աշտարակ
կործանեալ
յանցսն
`
սակաւ
մղոնօք
’
ի
վերոյ
բերանոյն.
անդ
է
եւ
աւանն
Մէնուկատ
պազար
կամ
Մանուղադ
յաջմէ
ջրոյն,
եւ
բաժտուն.
եւ
’
ի
հարաւոյ
կուսէ
յարմկան
գետոյն
բերդ
մի
հին
`
անկանոն
ձեւով,
Մէնուկատ-գալէսի,
հզօր
պարսպօք
պատեալ
եւ
զանազանաձեւ
աշտարակօք.
յորում
բնակեն
սակաւաթիւ
Թուրքք
իբրու
պահապանք.
’
ի
տախտակ
մի
վիմեղէն
’
ի
հիւսիսակողման
պարսպին
`
գրեալ
է
արաբերէն
առած
այսպիսի.
«
Մի՛
պարծիր
ընդ
շքեղ
երեւոյթ.
անցի
եւ
ես
ընդ
փորձ
պատրանացդ.
աշխարհս
բաց
եւ
համարձակ
է
առ
ամենայն
դաս
մարդկան
»:
Այլ
ինձ
փափագելի
էր
հայկական
ինչ
արձան
գտանել
անդ
կամ
յիշատակ.
քանզի
մի
է
եւ
սա
յանուանէ
նշանակելոց
արեւմտագոյն
բերդորէից
հնազանդելոց
Լեւոնի,
յորոյ
’
ի
սկզբան
թագաւորութեան
բերդատէրն
էր
յոյն
իշխանն
Միխայլ,
որ
եւ
տէր
Ալարոյ.
պատմիչ
մեր
գրէ
զանուն
տեղւոյս
Մանաւվղատ
[1]:
—
Անդրագոյն
քան
զաւանս
Մանաւղատայ
ելանեն
ընդ
գետն
նաւք
կիպրացիք,
զի
երկու
Չ.
խոր
է
ջուրն
եւ
աւելի
քան
զ
’60
լայն:
—
Ի
վերին
հովիտս
գետոյն
նշանակի
քաղաքաւան
մի
Մարլա
անուն,
յարեւմտակողմն
Սողլա
լճի
եւ
’
ի
հարաւոյ
Սիտի
-
շէհր
քաղաքի:
Յահեկէն
(
յարեւելից
)
ընդունի
Մանաւղատ
վտակ
մի
կամ
հեղեղատ
իջեալ
ընդ
ձոր
անձուկ,
յորոյ
վերայ
եւ
կամուրջ
կարկատեալ
հին
կոփածոյ
քարամբք,
եւ
կոչի
Քէսիկ
քէօփրիւ
(
Կտրած
-
կամուրջ
):
Սակաւուք
հեռի
’
ի
Մելասայ
գայ
Նեվրիդ?
սու,
որոյ
ստորին
սահմանք
ճախնայինք
են,
վերնակողմանքն
լեռնային.
նոյնպէս
եւ
որ
յելից
նորին
սակաւուք
հեռի
եւ
զուգընթաց
Գարփուզ-ըրմագ,
առ
որով
’
ի
բլրի
մերձ
’
ի
ծով
գիւղն
Չավուշ-քէօյ:
—
Յելից
սորա
գեղեցիկ
հովիտ
մի
շրջափակ
բոլորշի
բլրօք.
յորոյ
յարեւելից
անցեալ
ընդ
ձորակ
քարափն
`
գայ
գետակն
Ալարոյ
իջեալ
’
ի
թիկանց
Կէօք-տաղ
լերին,
եւ
թափի
’
ի
ծով
սակաւ
մղոնօք
’
ի
բացեայ
’
ի
բերանոյ
առաջնոյն,
ունելով
’
ի
վերայ
կամուրջ
փայտաշէն.
հուպ
նմին
եւ
յաջմէն
`
Գարագայա
գիւղ,
իսկ
յահեկէ
`
գեօղաւանն
Ալարա
(
Ալլար
գրեալ
յԵւրոպացի
ուղեւորաց
).
առ
որով
աւերակ
քառակուսի
հին
շինուածոյ.
’
ի
հանդիպոյ
(
յաջմէ
գետոյն
)
’
ի
սեպացեալ
քարաբլրի,
’
ի
միջի
կանաչագեղ
պուրակաց
ամբառնայ
բարձրահայեաց
բերդն
Ալարա-գալէսի
կոչեցեալ
յայժմուս,
եւ
Ալարոյ
բերդ
յարքունի
պատմչէ
մերմէ.
որում,
որպէս
սուղ
մի
յառաջ
ասացաք
`
տիրէր
իշխանն
Մանաւղատայ
`
Միխայլ,
մի
’
ի
լիճ
պարոնայց
Լեւոնի
թագաւորի.
այլ
եւ
նա
եւ
տեղին
`
մի
զայն
նուագ
յիշին
’
ի
պատմութեան
մերում.
իսկ
արտաքնոցն
`
բնաւ
անծանօթ
թուին
հին
յիշատակքն.
Թուրքք
ասեն
Ալայէտտին
սուլտանի
շինեալ
զբերդս,
թերեւս
ընդ
Ալայայ
զուգելով:
Գեղեցիկ
եւ
բարեբեր
յոյժ
են
սահմանք
Ալարոյ,
ուր
եւ
արմաւենիք
աճեն.
եւ
հարուստ
անդաստանք
բամբակի,
ծխախոտոյ,
կնջըթի
եւ
մայիզոյ,
ձիթենիք,
կաղնիք,
դափնիք,
դափնեվարդ,
եւ
այլն.
’
ի
պուրակսն
ղօղին
եւ
կինճք:
Ի
գեղջաւանի
աստ
ագաւ
փռանկ
կոմսն
Բուրդալէս
(Pourtalès)
յ
’19
հոկտ.
1845:
—
Մերձ
է
յաւանն
եւ
’
ի
ծովն
աւերակ
բերդ
Եըլան
գալէսի
(
Օձաբերդ
),
այլ
ոչ
գիտեմ
որի՞շ
եթէ
նոյն
իցէ
ընդ
Ալարոյ
բերդի:
Յարեւելից
սորին
է
գիւղն
Ինճիր-քէօյ
(
Թզոյ
գիւղ
):
—
Յերի
մտից
գետոյն
Ալարոյ
`
յելից
կուսէ
`
բազուկ
մի
է
մացառուտ
երկրի
երկայնեալ
’
ի
ծով,
Գարա-պուռուն
կոչեցեալ
’
ի
Թուրքաց,
իսկ
’
ի
հնումն
Հրուանդան
Լեւկոթէայ,
Promontorium
Leucotheum,
Լեւկոլլա,
Leucolla,
ըստ
Պլինեայ,
ուր
տաճար
մի
էր
նուիրեալ
Լեւկոթէայ
դիցուհւոյ
ծովայնոյ,
որ
ըստ
առասպելաց
Յունաց
նոյն
ինքն
է
Ինով
դուստր
Կադմեայ
եւ
Հարմոնիայ,
’
ի
մոլեգնութենէ
առն
իւրոյ
Աթամասայ
պակուցեալ
`
ծովավէժ
լինելով,
ընկալեալ
’
ի
դից
զմակադրականդ
անուն
Լեւկօթէա,
որ
նշանակէ
Սպիտակափառ:
—
Յերի
հրուանդանին
`
զատ
յայլոց
խարակաց
կայ
տափարակ
փոքրիկ
կղզեակ
մի,
իբրեւ
270
Չ.
երկայն,
քանի
մի
ոտնաչափ
եւեթ
’
ի
վերոյ
մակաւասար
ջուրցն,
որք
եւ
ծածկեն
զայն
’
ի
մրրկի,
ըստ
ասելոյ
մերձաբնակացն.
երեւին
’
ի
նմա
փորածոյ
բնակարանք,
եւ
ուրեք
որմունք
եւս:
Մերձ
էր
’
ի
սա
յարեւմտից
կողմանէ
Կիբիւռա,
ծովեզերեայ
վիճակն
Փոքրիկ
Կիբիւռացւոց.
ή
Κιβυρατω̃ν
παραλία
τω̃ν
μικρω̃ν,
քանզի
էր
եւ
Մեծ
Կիբիւռա
’
ի
մէջերկրեայս.
եւ
առ
երի
նմին
յարեւմտից
կուսէ
տաճար
մի
Արտեմեայ
կամ
Անահտայ.
զարդիս
տեղի
վիճակին
համարի
’
ի
խաղս
վտակի
միոյ
Տալամոն
չայ
կոչեցեալ,
առ
որով
Հործում
գիւղ
(Horzoom):
Ի
միջին
ժամանակս
Բիւզանդացւոց
`
ընդարձակեալ
անուանն
`
թեմ
մի
կամ
մեծ
գաւառ
մի
համարեցան
Կիւբիռակա
ն
կոչմամբ
կողմանքս
այսոքիկ
Պամփիւլիոյ,
հանդերձ
հիւսիսային
սահմանորդօք,
Cibyratica
ըստ
Լատինաց:
Յարեւելից
Լեւկոթէայ
հրուանդանին
երկու
փարսախաւ
կամ
աւելի
`
կայ
միւս
եւս
հրուանդան,
որ
կարծի
կոչեցեալն
’
ի
հնումն
Պտլոմայիս,
Πτολεμα
ϊ
ς.
յորում
ընդ
այլ
հետս
շինուածոց
երեւեցան
եւ
կիկլոպեան
կառուցմունք.
երկուստեք
կային
ձեռագործ
նաւակայք,
այլ
արդ
ամբարտակքն
քակտեալք
նշմարին
’
ի
ներքոյ
ջրոյն,
եւ
արգելուն
զմերձենալ
նաւուց:
Ոմանք
համարին
’
ի
մէջերկրեայս
լինել
զՊտլոմայիս,
իսկ
’
ի
ծովափունքս
զանուանեալսն
յասպարիզաչափութեան
`
Աւգէ,
Augae
եւ
Աւնեսիս,
Aunesis.
բայց
անստոյգք
մնան
այսոքիկ.
զի
արդ
չկան
գեօղք
կամ
անուանեալ
ինչ
տեղիք
’
ի
ծովեզերքս
`
յայսկոյս
Ալարոյ,
բայց
Եիւրիւկ
քէօյ,
եւ
Աֆշարլար
յեզր
Գարկա-չայ
(
Ագռաւագետ
)
խորաձոր
վտակի
`
որ
ընդ
մէջ
Ալարայ
եւ
Ալայայ:
—
Սակաւուք
անդրագոյն
քան
զայս
ընդ
արեւելս
`
նշանակի
(’
ի
Չիհաչէֆէ
)
եւ
այլ
վտակ
ծովամուտ
`
Էրճին
(Ergin)
անուն,
որ
թուի
յայլմէ
հեղինակէ
նշանակեալն
Քէրտիզ.
եւ
յեզեր
նորին
գտանի
վայելուչ
շինուած
մի
վաղեմի:
—
Ի
սորա
եւս
ելից
սակաւուք
’
ի
բացեայ
թափի
’
ի
ծով
Ճին
չայ.
առ
որով
’
ի
ձուաձեւ
հովտի
ուրեմն
’
ի
վերայ
բարձանց
նշմարին
մնացուածք
վաղեմի
շինուածոց:
—
Բազում
մանր
խորշք
են
’
ի
ծովեզերքս
եւ
նաւակայք.
մի
’
ի
յետնոցս
կոչի
Այի-Նիքոլա
(
Ս.
Նիկողոս
),
որպէս
կոչէին
եւ
Իտալացիք
’
ի
Միջին
դարս,
San
Nicolò.
եւ
յայտ
է
թէ
կարեւոր
տեղի
կամ
հանգիստ
նաւաց
վաճառականաց
էր
յայնժամ:
—
Առ
սոքօք
թուի
`
յարեւմտից
Ալարոյ
`
եւ
Ամաքսիա,
’Αμαξία,
Hamaxia,
կամ
Անաքսիոն,
Anaxium,
փոքր
քաղաք
ծովեզերեայ
`
բարւոք
նաւահանգստիւ,
ուստի
հանէին
փայտ
’
ի
կազմութիւն
նաւաց,
հատեալ
’
ի
մերձակայ
մայրեաց:
Գտանին
պղնձեայ
դրամք
քաղաքիս
`
վերտառութեամբ,
ΑΜΑΧΙΩΝ,
եւ
պատկերաւ
երիտասարդ
գլխոյ
եւ
գաւազանաձեւ
եռանկիւնւոյ:
—
Բազում
գեօղս,
բերդս
եւ
եկեղեցիս
աւերակս
եւ
ամայիս
ետես
Պոֆորդ
յայսմ
կողման
ծովեզերացս,
ընդ
մէջ
Ալարոյ
եւ
Ալայայ,
եւ
ոչ
կարի
հինս,
եւ
զարմանայր
ընդ
այնքան
արագարագ
անշքանալ
նոցին
[2]:
—
Սանուտոյ
’
ի
ծովեզրագրութեանն
`
’
ի
Սադալիոյ
ցԳանտելոր
(
Ալայա
),
70
մղոն
գրէ,
եւ
յերկոցուն
միջի
զժայռն
Ս.
Փոկաս
անուն,
(Scolium
Sancti
Fochæ).
իսկ
’
ի
տեղացոյց
տախտակի
իւրում
`
փոխանակ
Փոկաս
անուն
ժայռի
`
նշանակէ
երկուս
տեղիս,
Ս.
Գրիգոր
եւ
Ս.
Նիկողոս,
որ
է
անշուշտ
վերոյիշեալն:
[1]
Տպագրող
տարեգրութեան
Սմբատայ
Գունդստապլի
սխալ
ընթերցեալ
է
շ
փոխան
ղ
տառի,
եւ
հրատարակեալ
Մանովշատ
։
[2]
As
we
approached
Alaya,
we
passed
several
villages,
castles
and
churches,
though
all
ruined
and
deserted,
they
are
comparatively
of
recent
construction,
and
afford
a
striking
picture
of
the
rapid
impoverishment
of
this
part
of
the
Turkish
empire.
-
Beaufort,
160.