ՏԱՌԱՊԱՆՔԻ ԵՒ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԵՐԳԻՉԸ
(Ճառ Պ. Գ. ԽԱԺԱԿի)

Տիկիններ եւ պարոններ,

Նախընթաց բանախօսները ներկայացուցին մեր սիրած բանաստեղծին՝ Դանիէլ Վարուժանի տաղանդին մեծութիւնը, անոր պատկերներու ճոխութիւնը եւ զգացումներուն աւիւնն ու խորութիւնը: Բանախօսներէն մին միայն ակնարկեց քանի մը պատկերներու մէջ բանաստեղծութեան համար այնքա՛ն անհրաժեշտ յստակութեան պակասութիւնը: Ամէնքը միաբերան վեր հանեցին Վարուժանի լեզուի ճկունութիւնն ու ճոխութիւնը: Միայն միակ վիճելի խնդիր մը, ինչպէս շատ յաճախ, այս անգամ ալ եղաւ «քար գայթակղութեան»: Պ. Պ. Չէօկիւրեան եւ Գօլանճեան մէկ կողմէ կը պնդէին որ Վարուժանի լեզուն անբասիր է, առանց ոեւէ բիծերու, նոյն իսկ «ռոշնական» եւ այլ նոյն օրինակ մեռած կամ բրածոյ ու աններդաշնակ բառերով. Պ. Բարսեղեան կը պնդէր անոր հակադարձը, գտնելով լեզուական շարք մը թերութիւններ, մանաւանդ խճողումներ ու գրաբարեան ոճեր: Պ. Զարդարեան եկաւ հաշտեցնելու այդ երկու ծայրայեղութիւնները եւ գտաւ միջին ճամբան:

Ես ալ միջին ճամբային կողմնակից եմ այս լեզուական հարցին մէջ: Ինծի համար կասկածէ դուրս է միանգամայն որ Վարուժանի լեզուն ճոխ է, հարուստ եւ հիւթեղ: Սակայն արեւն անգամ բիծեր ունի: Անոր վրայ ալ կան մանրի՜կ բիծեր: Այդ բիծերն ալ Պ. Զարդարեանի ակնարկածներն են – այն գրաբար բառերը, որոնք քաղցրալուր չեն, նորաստեղծ եւ ծանրահնչիւն բառերը, հնացած հոլովումները եւ այլն:

Երկրորդ եւ էական հարցը բովանդակութեան խնդիրն է: Յարգելի բանախօսներէն երկուքը պաշտպանեցին Վարուժանի չափէն աւելի «իրապաշտ» քանի մը քերթուածները: Յարգելի բանախօսները կը պնդէին թէ «երգիչը այդ է զգացեր, այդ ալ գրեր է. չկայ օրենք երգչի հոգուն համար, մի սահմանափակէք անոր կամքը»: Ես ալ նոյն բառերը կը կրկնեմ իրենց. «Բանաստեղծը ազատ է գրելու, ես ալ ազատ եմ քննադատելու»:

Բանաստեղծի հոգին մեծ դաշնամուր մը, հսկայ երգեհոն մըն է, որուն մէջ ոչ թէ 4-5 ութնեակ կայ, այլ հարիւրաւոր ութնեակներ: Այդ երգեհոն-հոգին պիտի արձագանգէ կեանքի ամէն պատահարները, մանաւանդ անոր մէջ տիրող իտէալները, ձգտումներն ու զգացումները: Այդպէս է Վարուժանի քնարը:

Չքնաղ Լալագէի, ճոխ եւ փարթամ Հարճի եւ այլ քիչ մը վրան բաց քերթուածներու կողքին՝ Վարուժանի գրուածքներուն մէջ կը փայլին հոգեզմայլ շողշողիւնով քանի մը պարզ անպաճոյճ գոհարներ, ինչպէս Առկայծ ճրագը, որ ճշմարիտ տաղանդի գործ է, պարզ, անպաճոյճ, ինչպէս Ս. Գիրքի լեզուն, դիւրըմբռնելի՝ ինչպես Հոմերոսի ոճն ու պատկերները:

Բանաստեղծը դրոշմեր է իր գրքին ճակատը.

Ես կ’երգեմ Գինին. – բագիններուն ծիծաղը
Եւ խորաններուն արիւնը:
Դարերու Կեանքը կ’երգեմ յանուն հաճոյքի եւ
տառապանքի գեղեցկութեան:

Մարդ մը, Մուսայի զաւակ մը որ ընդունակ է զգալու «տառապանքի գեղեցկութիւնը», չէր կրնար չարձագանգել հայութեան ամենօրեայ տառապանքները: Ու Վարուժան արձագանգեց. անոր երգերը ժայթքեցին Ցեղին սիրտը՝ իր տոհմական ցաւերու մերթ տխուր, մերթ մռայլ շեշտերովը:

Ատ հասարակական ջիղն էր որ առաջին քայլերէն իսկ երեւան եկաւ մեր սիրած երիտասարդ բանաստեղծի մէջ:

Յովհաննէս Թումանեան իր մէկ սիրուն գրուածքի մէջ կը պատկերացնէ կովկասեան խնջոյք մը. սեղանապետը նստած է գինիի բաժակը ձեռքը, շրջապատուած իրեն պէս ծերունիներով, իսկ դիմացը՝ յարգանօք կանգնած են պատանիները: Ծերունին խօսքը կ’ուղղէ փոքրերուն եւ կ’ըսէ.

«Ապրիք, որդիք, բայց ոչ մեզ ապրիք» [1]:

Հիմա մենք, արդէն բաւական ծերացած սերունդներս, խօսքերնիս կ’ուղղենք Վարուժանի եւ միւսներուն.

«Ապրիք, որդիք, բայց ոչ մեզ ապրիք»:

Երանի՜ թէ դուք այնքա՜ն չզգաք մեր ցեղի անիծեալ ճակատագիրը ձեր սրտի եւ մէջքի վրայ, այնպէ՜ս ահագնօրէն ծանր, որպէս մենք զգացինք: Երանի՜ դուք ժամանակ ունենաք զուարճանալու, խնդալու, արբենալու: Ով քեֆ ընել, զուարճանալ չգիտէ, ան կէ՛ս-մարդ է:

Ցեղի տառապանքին կողքին այն Վէռհառնեան կսկիծով կը զգայ իր հոգու վրայ ծանրացած ուրիշ բեռ մը եւս: Այդ բեռը ան առեր է հոնկէ – Վենետիկի կայտռուն ալիքներու մէջէն, Պրիւքսէլի մռայլ երկինքի տակէն, Փարիզեան ժխորէն: Աշխատանքի երգն է ան: Անոր Բանուորուհին, անոր Մեռնող բանուորը, վերջապէս անոր սքանչելիքներէն մին – Մեքենաները, կը յիշեցնեն վեհապանծ Վէռհառնի Հրեշ քաղաքը [2] եւ այլ ընկերվարական քերթուածները:

Այո՛, պարոններ, հնարաւոր է մարդկային տառապանքը եւս երգել նոյնպիսի գեղեցկութիւնով եւ հիւթեղ ոճով ու փառապանծ պատկերներով, ինչպէս Արեւելեան բաղանիքը, Հարճը, ինչպէս կոյսերու բոսորագեղ մարմարէ մերկութիւնները:

Ու ինծի կը թուի թէ Վարուժան քանի կը զարգանայ, այնքան կը հակի դէպի այդ կողմը, դէպի ձախ, դէպի ընկերվարութիւն:

Դանիէլ դեռ հազիւ եօթը տարուան գրական կեանք մը ունի, բայց գլխապտոյտ արագութիւնով մը սլացեր է վեր, անուն մը շիներ է իրեն համար, անձեռագործ արձան մը կանգներ:

Ուստի խօսքս կը վերջացնեմ, դիմելով սիրելի Դանիէլին հանգուցեալ բարեկամիս եւ ուսուցչիս՝ Ղ. Աղաեանի խօսքերով.

Մանո՛ւկ, մանո՛ւկ, ինձ չխաբես,
Միշտ կաց այդպէս լուսաւոր [3]: