Մայրիներու շուքին տակ

ՇԱՀԱՆ ՇԱՀՆՈՒՐ 

Անտարակոյս, ամէնէն համակրելի դէմքն է նորերուն մէջ։ Իր վէպը՝ « Նահանջը առանց երգի », ինծի համար թանկագին նմոյշ մըն  է այն կարելիութեան, որուն խօսքը ըրի Վ. Շուշանեանի առիթով, երբ զանգուածէն զրկուած եւ օտար մշակոյթի հոսանքին մէջ ձգուած անոր ջիղերուն սպառումը մատնանշեցի։ Նոյնն էին պայմանները այս երիտասարդին համար ալ։ Ու մինչ առաջինը հեղեղին մէջ չկորսուելու համար միմիայն իր անձին լաստը ունեցաւ տրամադրելի, Շ. Շահնուր իր անձը կրցաւ բաւական ընդարձակ ընծայել, եթէ ոչ սերունդի մը, գոնէ անոր մէկ մասին հոգեկան դիմագիծը վայել ընկալչութեամբ մը առնելու եւ տալու համար։ Իր գիրքին մէջ ճնշում մը կայ, հաւասար գալու չափ օտար մշակոյթի ճնշումին։ Եւ ասիկա յաղթանակ մըն է։ Գործին յետնաշխարհը (հiոtedland) մեր ժողովուրդն է. ըսել կ՚ուզեմ՝ այն քանի մը անվերածելի ու մեր սրտէն չքակուելիք զգալու, ըլլալու ձեւերը, որոնք նկարագիր մը կը շինեն ու մեր հոգեկան դիմագիծը կը կնքաւորեն։ Այսպէս, աննշան այն պատահարին մէջ, որ վէպին intrigueը կը կազմէ եւ որ կնիկի հասարակ պատմութիւնն իսկ չէ, երիտասարդ վիպողը զետեղած է ցեղային անկորնչելի իսկութիւններ, որոնք օտար կնիկին մարմինը կը համեմեն եւ կիրքին ճամբաներուն վրայ շքեղ ոստանի մը ծալքերն ի վեր ցեղէն քիչ մը երանգ, քիչ մը տրտմութիւն, քիչ մը խորք կը սփռեն։ 

Ինչպէս կը տեսնէք, վեր եմ գործին մանրամասնութեանց մէջ նկատուած ու միշտ ալ գտնուելիք թերութիւններէն կամ պակասներէն։ Գործը կ՚արժէ արեւմտեան մարմարի մը վրայ արեւելեան արիւն ու հուրք քալեցնելու գաղտնիքով մը։ Ու կ՚արժէ թեքնիքի ուրիշ յանդգնութեամբ մըն ալ, որով վէպը կը դադրի պատկանելու սեռին ընթացիկ տեսակէն։ Վիճելի, հերքելի, թերի, նոյնիսկ սուտ, նոյնիսկ անհեթեթ, բայց կայ անոր մէջ մտածումը, անձնական, սուր ու խայթող։ Օտար վիպասաններու գրչին տակ նման շեղում մը արժանի չնկատուէր թերեւս, քանի որ անոնց մէջ կէս դարէ ի վեր գոյութիւն ունի այս հերձուածը։ Եւ դուք մտածում ըսելով չէք հասկնար անշուշտ այն ջուրոտ քարոզը, որ՝ օրինակի մը համար՝ կը լեցնէ Տիկին Տիւսաբի վէպերը։ Կամ՝ հայրենասիրական հռետորութիւնը, որով ուռած են Րաֆֆիի վէպերը։ Տարօրինակ, նոր մտածում, որ մէկէն ի մէկ կը բուսնի, կը փայլի երկվայրկեան մը եւ կը սուզուի գրքին խաւարին մէջ։ Չեմ մօտենար ուրիշ տարազներու, որոնցմով կը դատենք վէպերը։ 

Շահնուրի գործը առաջին ուժով փաստն է մեր նոր սերունդին ընդունակութիւններուն։ 

Գոյութիւն ունի ընթերցողներու կարգ մը ամրակուռ, ինքն իր  մէջ համերաշխ, իր դուռները ետեւէն բաց, բայց առջին գոց, որ կաղապարուած է երկու քառորդ դարու գրականութեան մը շրջափոխումին մէջ։ Որ վէպէն կը սպասէ տիպար, բարք, էնթրիք, հոգեբանութիւն, գործողութիւն, ոճ, հարազատութիւն, հայեցիութիւն եւ տակաւին՝ գործադրութիւնը գրագիտութեան դասագիրքերու բոլոր  պահանջներուն։ Այդ դասակարգին համար Րաֆֆին մեր վէպին մէջ գերագոյն կատարն է, եւ Ա. Իսահակեանը՝ կարելի կատարելութիւնը։ Աշխարհի բոլոր բարեկամեցողութիւնը քիչ պիտի գար այդ դասակարգին չէ թէ մարսելի, գոնէ մատչելի ընծայել Պրուստը։ 

Շ. Շահնուր այդ դասակարգէն դժուար թէ ընթերցողներ ճարէ. ու ատոր պատճառը՝ վէպը ընդարձակելու, զայն ազատագրելու իր յանդգնութիւնն է։ Ոմանք կտիկ–կտիկ կրելով է, որ կը շինեն իրենց շէնքը. ուրիշներ արագ զարկով կը կնքեն իրենց յօրինումը։ Դէպքերու դէզը, դիտողութեանց մթերքը, ընդլայնումը trempe-ները անշուշտ թէ բան մը կ՚ապացուցանեն։

Վիպասանը ճարտարապետ մըն է, բայց եթէ ոմանք այդ ճարտարապետութիւնը կ՚ընեն քարին եւ հողին վրայ, ուրիշներ զայն կ՚ընեն պողպատի վրայ։ Ձող մը երկաթը կարծեմ կրնայ հակակշռել պատ մը կրանիթ։ Այս նմանութեամբ՝ պողպատի վրայ աշխատող մը առէք դուք Շահնուրը եւ ձգեցէք, որ իր վէպը չսիրեն հաստ կառոյցի, հաստատ մեթոտի պաշտպանները։ Ու եթէ հողը փխրուն է՝ ծռելու չափ գրողի մը քմայքներուն, պողպատը աղեղ իսկ կը շինէ գրողին մատներուն տակ։ Ամէն վայրկեան կարելի է հրաժարիլ տարազէն, շեղիլ աջ ու ձախ, մտածել, հեգնել, կիրքերը լարել կամ բանաստեղծօրէն յուլանալ եւ դարձեալ մնալ վէպին սահմանին մէջ, խառնել քմայքը վիշտին, հեգնութիւնը՝ կիրքին, Արեւելքի վաւաշը՝ Արեւմուտքի իգութեան ու ըլլալ նորէն վիպասան։ Շ. Շահնուրէն կը խօսիմ, չմոռնա՛նք։