Ունէր ու չունէր Նազլուն ունէր խեղճ Օհան աղբարը. իր ամբողջ սէրը, հոգին, մտածումը, իր կեանքին ուղեկիցն էր Նազլուն, եւ Նազլուն իր ձին էր: Ո՜րքան կը սիրէր զայն, ու ո՜րքան կը գուրգուրար անոր վրայ: Ի՛նչ ալ ընէին իրեն՝ այնքան փոյթը չէր ընէր որքան պիտի ընէր, եթէ մէկը դպչէր իր Նազլուին: Ո՛չ միայն հայհոյանքներու լաւաներով զայրոյթի ժայթքում մը կ’ունենար ամէն անգամ որ գիւղին տղաքը չարաճճիութիւն մը ընէին անոր, այլ աչքին պոչովը շատ ծուռ նայուածք մը կը նետէր անոնց վրայ՝ որ նոյնիսկ մղուէին զաւակին գգուանք մը փակցնելով շոյելու Նազլուն: Չէ՜, մարդ ձեռք չպիտի դպցնէր իր Նազլուին. չէ՜, Նազլուն իրն էր, իր անձեռնմխելի ինչքը:

Եւ տեսնելու էր թէ այս խոժոռադէմ մարդը, որ անայլայլ անտարբերութեան մը մէջ սառած կը թուէր ըլլալ, ի՛նչպէս կը խանդավառուէր ու դէմքին վրայ կէս-կիսկատար ժպիտ մը կը խաղցնէր, — լաւ տրամադրութեան մը միակ նշանը — երբ մերթ ընդ մերթ միտքը կ’իյնար Նազլուն սիրելը, ճամբան, եւ կամ իրիկուընէ իրիկուն, երբ ախոռին մէջ քերոցէր զայն:

— Ա՛յ իմ Նազլուս, ջիւան Նազլուս:

Ու քիչ մը ատեն կը գգուէր զայն, լայնաբաց ափը քսելով անոր փորին, անոր ճակտին, անոր բաշին:

Ա՛լ տարիքը առած էր թէեւ, թէեւ իր ճապուկ ու յաղթ զամբիկի գեղեցկութիւնն ու առուգութիւնը վաղուց կորսնցուցած էր Նազլուն, բայց միշտ միեւնոյնն էր Օհան աղբօր համար, — թերեւս աւելի կը սիրուէր անկէ: Ծերացած կը սեպուէր ալ, եւ թէեւ կը պահէր անշուշտ իւր մութ-շէկ գոյնը, իր նայուածքին խելացի խորքը, այլ յոգնածի երեւոյթ մը ունէր, եւ յայտնի էր թէ մտածելով կը քալէր: Ո՜ւր էր այն երբեմնի խանդը, երբ կայտառ ու ձիգ թափով մը, իր սմբակներով կը դղրդեցնէր գետինը, անզուսպ վիզը թօթուելով, ու պարբերական վրնջիւններու մէջ զգացնելով թէ կենդանութիւն կար իր մէջ, եռք կար, արիւն կար: Այն ատեն Օհան աղբարն ալ, որ քիչ մը աւելի առոյգ էր, իր այդ պատրաստակամութենէն աւելի շատ կրնար օգտուիլ, օրը մէկ քանի անգամ կրնար գիւղէն քաղաք երթեւեկել, գիւղի բերքերը տանիլ ծախել, յետոյ հեծնել վրան ու վերադառնալ, պտոյտներ կատարել ասդին անդին, եւ վերջապէս Նազլուին հաճելի ընկերակցութիւնը վայելել շարունակ:

Ի՞նչ ընէր, մինակն էր, Նազլուն ունէր միայն. ան կը սիրէր միայն զինքը, ինքն ալ զայն չսիրէ՞ր, իրեն համար աշխարհիս լաւագոյն բարեկամն էր ան, միեւնոյն ատեն ամէնէն լաւ ձին. քանի՛ քանի՛ անգամ կռուոտած էր ասոր անոր հետ՝ պարզապէս որովհետեւ կշտամբած էին, կամ հայհոյած անոր, ի՞նչպէս, կրնա՞ր հանդուրժել այդ բանին. իր ձին ո՛չ միայն իր բովանդակ հարստութիւնը, իր ընկերն էր, այլ եւ իր պատիւը, որուն համար կը պայքարէր՝ նոյնիսկ այն միամիտ հաւատքը ունենալով թէ Նազլուն կը հասկնար ատիկա:

Է՜հ, աչքին լոյսն էր ան, աղուոր էր:

— Հէմ ալ Նազլու:

Ասանկ կ’ըսէր Օհան աղբար, ու կը սոնքար, ու կը հպարտանար:

Նազլու դրած էր անունը՝ անոր համար որ անիկա երիտասարդ եղած ատեն ճամբայ ելլելէ առաջ, խիզախ սլացքով մը արշաւելէ առաջ, կը վրնջէր հեղ մը. ոտքը գետինը կը դոփէր, վիզը կը կլորցնէր, վայրի պչրանքով մը կը տատամսէր, նազ կ’ընէր:

* * *

Այսպէս, Օհան աղբար մի՛շտ իր ձիուն հետն էր:

Այգուն առաջին շողքերուն հետ, մթնշաղին դուրս կը նետուէր իր խրճիթէն, եւ ուղղակի կը մտնէր ախոռ՝ որ կիցը կը գտնուէր. հոն, իր կարգին, Նազլուն արթուն, պատրաստ կը կենար, սպասելով իր տիրոջ: Օհան չէր մոռնար ողջունելու զայն:

— Բարի գայ վրադ, իմ Նազլուն:

Յետոյ, կը բռնէր դուրս կը հանէր ախոռէն, ձեռքովը կը շփէր, կը մարձէր զայն՝ մարմինը ամբողջութեամբ, թամբը կողովներով կը բեռցնէր կռնակը, ու սանձէն բռնելով, կ’առաջնորդէր, գիւղէն պտուղ, բանջարեղէն կ’առնէր ու կը տանէր ծախելու: Յետոյ իրիկուան դէմ կը դառնար, դանդաղ, յոգնած քայլերով, միշտ ձիուն քովէն քալելով, զայն պաշտպանելով, անոր հետ գլուխ-գլխի: Մէկ խօսիլը պակաս կը մնար, քանի որ Օհան աղբօր ճամբու ընկերը միշտ լուռ էր: Եթէ լեզու ունենար ան, այն ատեն ի՜նչ մեծ պիտի ըլլար երջանկութիւնը իր տիրոջ: Այն ատեն ո՜վ գիտէ թէ ի՜նչեր պիտի ըսէր Նազլուն, է՜հ, ո՛վ գիտէ թէ ինչե՛ր պիտի պատմէր, ի՜նչպէս պիտի յայտնէր իր մտածումները: Աշխատութեան փառաբանութիւնը պիտի ընէր անշուշտ, բայց միեւնոյն ատեն իր գանգատը պիտի ընէր, պիտի բողոքէր թէ մարդիկ ո՜րքան անգթութեամբ ու անիրաւութեամբ կը վարուին իրենց հետ, եւ յետոյ բաղձանքը պիտի յայտնէր որ բարելաւէր իրենց վիճակը, իրենց վզին դրուած տարապայման ու յոգնեցուցիչ տաժանքը մեղմացուէր:

Եւ Նազլու պիտի պարզէր բոլոր ասոնք՝ իր բախտակիցներուն անունով միայն, որոնց մէջ ինքզինքը դնել չպիտի ուզէր ապահովաբար:

Չէ՞ որ ինք հանգիստ էր, եւ իրեն հոգածու բարեկամ մը ունէր, որ կը խնայէր զինքը չափազանցութիւններու ենթարկելէ:

Այս համոզումը ունէր Օհան աղբար ինքն ալ, եւ ասոր համար հանդարտ էր իր խիղճը. ի՞նչպէս կրնար յոգնեցնել իր Նազլուն, երբ այնքան կը սիրէր, եւ երբ իր կեանքին անբաժան մասը կը նկատէր զայն: Կարելի՞ բան էր որ նեղէր եւ նեղել տար զայն ոեւէ եղանակով: Նազլո՜ւն. ունէր ու չունէր՝ Նազլուն ունէր. ան ալ շա՞տ տեսնէր: Իր մենութեան մէջ՝ իրեն մխիթարիչ մտերիմ մը պէտք էր, եւ Օհան աղբար իր ձին ունէր. չէ՛, ինք պիտի մեռնէր՝ եւ Նազլուն իր քովէն բաժնուած չպիտի ըլլար, եւ կամ ան իր քով պիտի մեռնէր:

* * *

Բայց ինչ որ ճակատագրական է, կ’ըլլայ եղեր: Նազլուն՝ Օհան աղբօր ձի՛ն ալ չպիտի կրնար հանգիստ ընել:

Օհան աղբար թէեւ մինաւորիկ, բայց վաղուց ունէր դիզուած պարտք մը, որմէ չէր կրցած ազատիլ, եւ պահանջատէրը հետզհետէ խստացած էր: Ի՞նչ պիտի ընէր ինքը. իրեն սեփական ոչինչ ունէր՝ բացի իր ձիէն. ի՞նչպէս պիտի հանդարտեցնէր իր պահանջատիրոջ խոժոռ դիմագիծը:

Ատիկա իրեն չէին հարցուցած այլեւս. առտու մը առած տարած էին իր Նազլուն, ու մօտակայ բանջարապարտէզի մը ջրհորին անիւին կապած: Աչքերը մթագնեցան Օհան աղբօր, երբ իր ձին այդ վիճակին մէջ տեսաւ, եւ ի՜նչ վիճակ: Զայն փայտի մը կապած ու լաթի կտորով մըն ալ խփած էին աչքերը, ու Նազլուն տքալով տքտքալով կը դառնար շարունակ, կը դառնար ու կը դառնար. եւ վա՜յ իրեն, եթէ պահ մը դանդաղեցաւ. փայտի մշտումներ, ու հայհոյալից գոչեր կը տեղային իր վրայ, ու Նազլուն նորէն կը դառնար: Նազլուն կը դառնար՝ ու անիւը կը մռնչէր, եւ ջրհորին ջուրը՝ որ անիւին հետ վեր կելլէր ու կը թափէր՝ ջրվիժային աղմուկ մը կը յօրինէր:

Ի՞նչ կը խորհէր հիմա արդեօք Նազլուն, ան որ ինքզինքը երջանիկ կը նկատէր, եւ դժգոհելու պատճառ մը չէր ունենար, եւ որ սակայն հիմա եղած էր ձի մը այնպէս ինչպէս՝ ուրիշ ձիեր: Օհան աղբար ամէն անգամ որ այս հարցումը կ’ընէր ինքնիրեն՝ կ’ամչնար ինքնիրմէն, եւ ամօթի զգացում մը զինքը կը սառեցնէր. ինք որ ուխտած էր չբաժնուիլ երբեք իր ձիէն, ինք որ ա՛յնքան սիրած էր զայն, ահա հիմա թոյլ տուած էր որ ան երթայ ջրհորի մը անիւին թեւին կապուի. ի՜նչպէս պիտի փափաքէր որ ինք անցնէր անոր տեղը, եւ հանգիստ մնար ան:

Եւ հիմա, զրկուած իր սիրական ձիէն, ամէն օր կ’երթար ու մեկուսի տեղ մը կեցած՝ զայն կը դիտէր հեռուէն: Արդէն ծերացած է ան, արդէն կքած է. բայց ի՛նչ փոյթ, աչքերը կապուած՝ գլխիկոր կը դառնայ ջրհորին բոլորտիքը, մութին խորը մոլորած ուղեւորի մը պէս, որ իր քայլափոխներուն մէջ չի գիտեր թէ ո՛ւր կը դիմէ, եւ որուն անծանօթ թեւ մը, — անիւին թեւը, — անվերջ ճամբայ մը ցոյց կուտայ: