[3]
Նկատի
ունի
1914
թ.
հուլիսի
28-ին
բռնկված
Առաջին
համաշխարհային
պատերազմը,
որը
շարունակվում
է
մինչեւ
1918
թ.
նոյեմբերի
11-ը:
Պատերազմը
ընթանում
էր
երկու
ռազմաքաղական
խմբավորումների՝
Անտանտի
(Ֆրանսիա,
Ռուսաստան,
Մեծ
Բրիտանիա,
1915-ից՝
Իտալիա
եւ
այլ
երկրներ)
եւ
Եռայակ,
իսկ
1915-ից՝
Քառյակ
միության
(Գերմանիա,
Ավստրո-Հունգարիա,
Օսմանյան
կայսրություն
եւ
Բուլղարիա)
երկրների
միջեւ:
Պատերազմն
ավարտվում
է
Քառյակ
միության
երկրների
պարտությամբ:
Պատերազմող
երկրները
տալիս
են
10
միլիոնից
ավելի
սպանված
զինծառայողներ,
մոտ
12
միլիոն
խաղաղ
բնակիչներ,
մոտ
55
միլիոն
վիրավոր:
Օսմանյան
կայսրության
կառավարությունն
իրականացնում
է
հայերի
ցեղասպանություն,
որի
արդյունքում
սպանվում
են
1,
5
միլիոն
քաղաքացիական
բնակչություն:
Ցեղասպանության
են
ենթարկվում
նաեւ
օսմանահպատակ
ասորիները
եւ
հույները:
Տեղի
են
ունենում
արաբ
բնակչության
մասնակի
կոտորածներ
-
ծնթ.
խմբ.:
[4]
Վասպուրական՝
նահանգ
Մեծ
Հայքում:
Տարածքը
40
հազար
կմ2
ավելի
էր:
Հյուսիսից
սահմանակից
էր
Այրարատ,
հյուսիս
-
արեւելքից
Սյունիք,
արեւելքից՝
Փայտակարան
եւ
Պարսկահայք,
հարավից
Կորճայք,
Մոկք
եւ
Աղձնիք,
արեւմուտքից
Տարոն-Տուրուբերան
նահանգներին:
Ընդգրկում
էր
35
գավառ:
Նահանգի
միջով
հոսում
են
Երասխի
(Արաքս),
Տիգրիսի
եւ
Վանա
լճի
ավազաններին
պատկանող
բազմաթիվ
գետեր
եւ
գետակներ:
Աչքի
է
ընկնում
բերրի
հովիտներով,
բուսական
ու
կենդանական
հարուստ
աշխարհով:
Ունի
նավթ,
պղինձ,
կապար,
երկաթ,
աղ
եւ
այլ
հանածոներ:
Լճերը
եւ
գետերը
առատ
են
ձկներով:
Վասպուրականով
են
անցել
Արեւելքի
եւ
Արեւմուտքի
միջեւ
միջազգային
առեւտրական
մայրուղու
հարավային
հատվածն
իր
ճյուղավորումներով:
Վասպուրականը,
ըստ
ավանդության,
դրախտի
մի
մասն
է
եղել:
Ք.
ա.
IX-VI
դդ.
Վասպուրականի
տարածքում
հիմնվել
է
Վանի
թագավորությունը
(հայտնի
է
նաեւ
Ուրարտու
անվամբ)
Տուշպա-Վան
մայրաքաղաքով:
Ք.
ա.
VI
դ.
Վասպուրականն
անցել
է
Երվանդական,
Ք.
ա.
II
դ.
Արտաշեսյան,
Ք.
հ.
I
դ.
մինչեւ
V
դ.
Արշակունյաց,
թագավորությունների
կազմի
մեջ:
Վասպուրականում
իշխել
են
բազմաթիվ
հայ
նախարարական
տներ
(առավել
նշանավորներն
են՝
Արծրունիները,
Ռշտունիները,
Մարդպետունիները,
Ամատունիները,
Անձեւացիները,
Գնունիները):
V
դ.
պետականության
կորստից
հետո
նախարարական
տոհմերը
ակտիվորեն
պայքարել
են
Սասանյան
Պարսկաստանի
տիրապետության
դեմ,
մասնակցելով
հայ
ազատագրական
շարժումներին:
VII
դ.
Վասպուրականը
դարձել
է
արաբական
եւ
բյուզանդական
հակամարտությունների
թատերաբեմ:
Նահանգի
նախարարական
տները
համախմբվել
են
Արծրունիների
շուրջը
եւ
հայ
ազատագրական
ուժերի
հետ
միասին
համառ
պայքար
են
մղել
արաբական
տիրապետության
դեմ:
885
թ.
Հայաստանում
հաստատվում
է
Բագրատունյաց
արքայատոհմը:
908
թ.
Վասպուրականի
մեծ
իշխան
Գագիկ
Արծրունին
հիմնում
է
Արծրունյաց
թագավորությունը,
որը
ենթակա
էր
Բագրատունիներին:
Արծրունյաց
տիրույթները
Բյուզանդիային
բռնակցվելուց
(1021
թ.
)
հետո
Վասպուրականը
մտել
է
համանուն
կատապանության
մեջ
եւ
վերածվել
է
կայսերական
սահմանային
երկրամասի:
Ենթարկվելով
սելջուկ-թուրքերի
ուժերի
ասպատակություններին՝
Վասպուրականի
հայ
բնակչությունը
Արծրունի
եւ
այլ
տոհմերի
շառավիղների
գլխավորությամբ,
կազմակերպել
է
նահանգի
պաշտպանությունը:
1071
թ.
Մանազկերտի
ճակատամարտում
բյուզանդական
զորքի
(որի
կազմում
կռվում
էին
նաեւ
Վասպուրականի
եւ
այլ
նահանգների
հայկական
զորամասերը)
ծանր
պարտությունից
հետո
նահանգը,
ինչպես
նաեւ
ամբողջ
Հայաստանն
ընկել
է
սելջուկյան
տիրապետության
ներքո:
Վասպուրականի
որոշ
գավառներում
կիսանկախ
վիճակում
պահպանվել
են
Արծրունյաց
տոհմի
շառավիղները:
Վասպուրականում
ստեղծվել
է
Աղթամարի
կաթողիկոսությունը
(1113-1895):
Աթոռանիստը՝
Աղթամարի
Ս.
Խաչ
եկեղեցին:
1466
թ.
կարակոյունլու
տիրակալ
Ջհանշահի
(1436-1467
թթ.
)
աջակցությամբ
Սմբատ
Սեֆեդինյանը
օծվել
է
Վասպուրականի
թագավոր:
Վասպուրականի
հայոց
հոգեւոր,
քաղաքական
եւ
տնտեսական
ինքնուրույնությունը
շարունակել
է
միավորել
Աղթամարի
կաթողիկոսությունը:
XIII
դ.
Վասպուրականում
ծաղկել
է
գրչարվեստը
(մինչեւ
XVIII
դ.
ընդօրինակվել
է
ավելի
քան
1500
ձեռագիր),
ստեղծվել
է
մանրանկարչության
ուրույն
դպրոց:
XVI
դ.
Վասպուրականը
դարձել
է
պարսկա-օսմանյան
պատերազմների
ռազմաբեմ:
1639
թ.
Սեֆյան
Իրանի
եւ
Օսմանյան
կայսրության
միջեւ
կնքված
հաշտությամբ
Վասպուրականի
մեծ
մասն
անցնում
է
օսմանյան
Թուրքիային:
Պարսկաստանի
տիրապետության
ներքո
մնացել
են
Մակուի,
Նախիջեւանի,
Խոյի,
Ղարադաղի
խանությունների
տարածքները:
Օսմանյան
կայսրության
գրաված
Վասպուրականի
գավառները
մտել
են
Վանի
վիլայեթի
(նահանգի)
մեջ:
Չնայած
օտար
բռնակալության
հարուցած
արգելքներին,
Վասպուրականում
որոշակի
զարգացման
են
հասել
գյուղատնտեսությունը,
արհեստագործությունը
եւ
առեւտուրը:
XX
դ.
սկզբին
հայերը
կազմում
էին
երկրամասի
ազգաբնակչության
բացարձակ
մեծամասնությունը:
1915
թ.
հայերի
ցեղասպանության
ժամանակ
հայ
եւ
ասորի
բնակչության
զգալի
մասը
գաղթեց
ռուսական
տիրապետության
ներքո
գտնվող
Արեւելյան
Հայաստան:
Մնացածները
զոհվեցին
թուրք
եւ
քուրդ
ջարդարարների
կողմից:
Փրկվածների
մի
մասն
ապաստան
են
գտնում
Մերձավոր
Արեւելքի
երկրներում,
Իրանում,
Եվրոպայում,
ԱՄՆ-ում
եւ
այլ
պետություններում
-
ծնթ.
խմբ.:
[5]
1915
թ.
ապրիլի
6-ին
սկսվում
է
Վան
քաղաքի
երկու
թաղամասերի
հայ
բնակչության
ինքնապաշտպանությունը
(այդ
մասին
տե՛ս
գրքի
համապատասխան
բաժնում):
Հայ
քաղաքացիական
բնակչությունը
դիմագրավում
է
մի
քանի
անգամ
գերազանցող
թուրքական
կանոնավորան
բանակի
ստորաբաժանումներին
եւ
քրդական
ուժերին:
Ռուսական
զորքերի
առաջխաղացումը
եւ
Վանի
հայերի
դիմադրությունը
հարկադրում
է
օսմանյան
հրամանատարությանը
դադարեցնել
քաղաքի
պաշարումը
եւ
շտապ
նահանջել:
Վան
քաղաքը
ազատագրվել
է
1915
թ.
մայիսի
3-ի
լույս
4ի
գիշերը:
1915
թ.
մայիսի
5-ի
երեկոյան
ռուսական
բանակի
կազմում
գործող
հայ
կամավորների
Արարատյան
գնդի
հետախուզական
հեծելավաշտը
հասնում
է
Վան:
Մայիսի
6-ին,
առավոտյան
ժամը
6-ին,
քաղաք
են
մտնում
II,
իսկ
ժամը
12-ին`
Հայկական
IV
կամավորական
խմբերը
ապա
ռուսական
Անդրկասպյան
բրիգադի
(հայտնի
էր
Բայազետի
ջոկատ
անունով)
հիմնական
ուժերը
-
ծնթ.
խմբ.:
[6]
Վասպուրականի
ժամանակավոր
կառավարությունը՝
Վանի
եւ
ազատագրված
գավառների
ժամանակավոր
վարչություն
(նահանգապետություն),
հիմվել
է
1915
թ.
մայիսի
7-ին
եւ
գործել
է
մինչեւ
հուլիսյան
նահանջը:
Վարչության
ժամանակավոր
կառավարիչ
կամ
նահանգապետ
է
նշանակվել
Արամ
Մանուկյանը:
Ավելի
մանրամասն
տե՛ս
գրքի
համապատասխան
բաժնում
-
ծնթ.
խմբ.:
