Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թուականներին

ՎԱՆԻ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԸ

Նախքան Վանի հերոսամարտին անցնելը կարեւոր է ծանօթանալ քաղաքի դիրքի. կազմութեան. ազգաբնակութեան յարաբերական թւի եւ ռազմական կողմերի հետ. որով միայն կարելի է գաղափար կազմել այն կարող դիմադրական ուժի մասին որ յայտնագործեց Վանի հայութիւնը ապրիլեան կռիւների ժամանակ։

 

Վանը բաղկացած է երկու մասից. մէկը նրանցից կոչւում է Քաղաք. միւսը Այգեստան։ Քաղաքը ընկած է դէպի արեւմուտք— լճի կողմը. իսկ Այգեստանը դէպի արեւելք։ Քաղաքը իր դիրքով փոքր է. բուսականութիւնից զուրկ. տները կպած են միմիանց. փողոցները նեղ են ու անկանոն. բայց այստեղ են գտնւում շուկան. պետական հիմնարկութիւնները եւ զինւորական մթերանոցը։

Այգեստանը ընդհակառակը ազատ է ու փռւած, տները օժտւած են պարտէզներով ու այգիներով. փողոցները անհամեմատ կանոնաւոր են ու ընդարձակ։ Այստեղ առանձնապէս աչքի է ընկնում մի լայն ու երկար փողոց. որը Քաղաքից սկսած կտրում անցնում է Այգեստանը իր ամբողջ երկարութեամբ. — որի երկու կողմերում բուսած պարթեւ բարդիներն ու ուռիները հաճոյք են պատճառում անցորդին։ Այս փողոցը ընդհանուր անունով կոչւում է Սղգայի ջաղդա. բայց տարբեր մասերը տարբեր անուններ ունին։ Փողոցի մէջտեղ ընկած է մի փոքրիկ խաչաձեւ հրապարկ. այդ մասը կոչւում է Խաչ-փողան կամ Խաչ-փողանի հրապարակ։ Այգեստանը իր բուսականութեամբ. օդով ու ջրով դէպի իրենն է քաշել ժողովրդի մեծ մասը. մանաւանդ ունեւոր մասը. որը ընտրել է այդտեղը իբրեւ բնակութեան վայր։

Քաղաքը հիւսիսային իր ամբողջ երկարութեամբ պատնէշւած է պատմական Շամիրամի սեպաձեւ ժայռերով կամ բերդով. իսկ մնացեալ կողմերից պաշտպանւած էր հինաւուրց պարիսպներով. որոնց հետքերը մնում են այժմ, Թաւրիզի դռան կամ արեւելեան ճակատի վրա միայն պարիսպը դեռ կանգուն է։

Այգեստանը նոր է. նա պարիսպներ չունի. ունենալու կարիք էլ չի զգացել. նրա շրջապատը կազմում են այգիներ. պարտէզներ ու ծառաստաններ։ Հիւսիսային կողմից միայն նա ունի մի բնական պատւար. մի փոքրիկ լեռնաշղթայ. ուր գտնւում են նշանաւոր Զմզմ-մաղարան եւ Մըհէրի-դուռը [1] ։ Այստեղ գտնւում են նոյնպէս Ակռբի տաճիկ գիւղը եւ Ակռբիի մատուռը։

Երկու քաղաքամասերը միմիանցից բաժանւած են մի ամյի տարածութեամբ. ուր գտնւում է Հայկավանք թաղը՝ առաջ բազմահայ. այժմ կիսաւեր վիճակում։

Վանը ունի 41. 000 բնակիչ. որից 23. 000-ը հայեր են իսկ 18. 000-ը մահմեդականներ։

Քաղաքում ապրում են 3000-ի չափ հայեր եւ 1000ի չաճ մահմեդականներ. ընդամէնը 4000։ Մնացեալ ազգաբնակութիւնը ապրում է Այգեստանում. Հայկավանքում. Կլոր-տարում. եւ առանձնացած Շամիրամի թաղում։

Պէտք է յիշել. որ Քաղաքից տեղի ունի շարունակ արտագաղթ. գաղթում են թէ հայերը եւ թէ մահմեդականները, հայերը գաղթում են Այգեստան. իսկ Մահմեդականները գլխաւորապէս Շամիրամի թաղը։

Այգեստանում հայերը բռնած ունին արեւելեան մասը. որտեղից դէպի Վարագը բացւում է մի ընդարձակ տափարակ. իսկ մահմեդականները արեւմտեան մասը, օրինակ. չնչին բացառութեամբ զուտ հայաբնակ թաղեր են Արարք. Նորաշէն եւ Յանկոյսներ կոչւող թաղերը՝ իրենց մի շարք թաղամասերով։ Արարքն ունի մի ընդարձակ հրապարակ շրջապատւած խանութներով. որը կոչւում է Արարուց հրապարակ, սա Քաղաքի շուկայից յետոյ Վանի երկրորդ բանուկ շուկան է։ Արարուց հրապարակից հիւսիսայինուղղութեամբ մինչեւ Խաչ-փողանի հրապարակը ձգւում է մի ընդարձակ փողոց. որը կոչւում է Նալբանդ օղլու փողոց կամ փողան։ Այս փողոցից դէպի արեւմուտք գտնւում են մահմեդական կենդրոնական թաղերը. բայց փողոցի վրա գտնւող շարքում մեծ մասամբ ապրում են հայեր. այնպղս որ այս փողոցում սկսւում է երկու ժողովրդի դրացիութիւնը կամ խառը բնակիութիւնը։ Խառըբնակ են նաեւ դէպի հիւսիս գտնւող Նորշէն եւ դէպի հարաւ գտնւող Կլոր-դար թաղերը։ Այս թաղերում ընդհարումների ժամանակ տեղի են ունենում համախմբումներ, հայերը քաշւում են հայկական թաղերը. իսկ մահմեդականները՝ մահմեդական թաղերը. եւ ընդհարումների գիծը կազմում են այդ մաքրւած շրջանները։ Մասնաւորապէս Կլոր-դարում. ուր ապրում են մեծ մասամբ մահմեդականներ. ընդհարումների ժամանակ հայեր բոլորովին չեն մնում։ Նոյնը տեղի է ունենում նաեւ Նորշէնի. Ս, Յակոբի թաղամասում։

Այգեստանի գլխաւոր փողոցը. որ ձգւում է մինչեւ Քաղաք. ընդհարումների ժամանակ իր արեւելեան կէս երկարութեամբգտնւում է հայերի ձեռքում. իսկ արեւմտեան կէս երկարութեամբ. ձգւելով տաճկական թաղերի միջով. մնում է տաճիկների կամ կառավարութեան ձեռքում. եւ շնորհիւ այս հանգամանքի. յարաբերութիւնը Քաղաքի եւ Այգեստանի մէջ խռովութիւնների դէպքում հայերի նկատմամբ միանգամայն ընդհատւում է։

ՀԱյաբնակ մի թաղը Հայկավանք անունով. որը ինչպէս տեսանք. գտնւում է Քաղաքը եւ Այգեստանը բաժանող ամայի արածութեան վրա. տաճկական թաղերի արեւմտեան ծայրում. խռովութիւնների ժամանակ մօտ գտնւելով Քաղաքին. քաշւում է այդտեղ. եւ պէտք է ասած. այս թաղը զուրկ պաշտպանւելու միջոցներից. իւրաքանչիւր ջարդի ժամանակ եղել է ռաաջին տուժողը եւ աստիճանաբար դատարկւել ու ամայացել է։

Կայ մի թաղ եւս բոլորովին մեկուսացած. դա Քաղաքից դէպի հարավ-արեւելք ընկած Շամիրամ կոչւող թաղն է. որը զուտ տաճկաբնակ լինելով. ջարդերի կամ կռիւների ասպարէզ չի դառնում։

Ինչպէս տեսնում ենք. Այգեստանի հայկակն թաղերը արեւմտեան եւ հիւսիս-արեւմտեան կողմերից շրջապատւած են տաճկական թաղերով. իսկ հարաւային. արեւելեան. հիւսիս-արեւելեան կողմից ազատ են տաճիկ ազգաբնակութիւնից։ Անշուշտ այս հանգամանքը դրդել է տաճիկ կառավարութեանը հայկական թաղերի այս բաց թիկունքում ունենալ զօրանոցներ։ Այսպէս. օրինակ. Արարուց թաղի եւ Կլոր-դարի հայաբնակ մասերից դէպի հարաւ-արեւելք գտնւում է Հաջի-բէքիրի զօրանոցը, Յանկոյսների թաղից դէպի հիւսիս-արեւելք գտնւում է Թոփրաք-կալէի զօրանոցը, իսկ Յանկոյսների թաղի կենդրոնում. Խաչ-փողանից բաւական վեր. մեծ փողոցի մի հրապարակի վրա ցցւած է Համուդ-աղայի զօրանոցը։ Այս զօրանոցը կառուցւեց 1904 թւին եւ կառուցւեց յատկապէս իբրեւ սպառնելիք Այգեստանի հայութեանը։ Այս զօրանոցին կից գտնւում են մի քանի անւանի տաճիկների տներ. որոնք կռիւների միջոցին կամ հանդիսանում են սպառնալիք հայութեան եւ կամ վտանգւելով՝ քաշւում են տաճկական թաղերը։

 

Այս մի քանի ծանօթութիւնից մենք տեսանք. որ Վանի երկու քաղաքամասերի եւ Քաղաքի ու Այգեստանի մէջ ջարդերի կմա կռիւների միջոցին երթեւեկութիւնը հայերի համար ընդհատւում էր. երկու մասերը մեկուսանում էին եւ անկախ վիճակների ենթարկւում։ Այդպէս էլ եղաւ ներկա կռիւների միջոցին, ուստի մենք կը խօսենք այդ երկու քաղաքամասերի կռիւների մասին ջոկ-ջոկ. նախ վերցնելով Այգգեստանը։

Ու նորից նախ քան բուն կռիւներին անցնելը. մենք կը գծենք այստեղ կռիւների շրջագիծը. դիրքերի դասաւորութիւնը. ինքնապաշտպան խմբերի եւ կռիւների ղեկավարող մարմինների կազմը եւ վերջապէս զօնքերի ու ռազմամթերքների մօտաւոր չափը. որ կարելի լինի գաղափար կազմել. թէ Այգեստանի հայութիւնը ուժերի որպիսի յարաբերականով. նետւում էր կռւի ասպարէզ. չափւում թշնամու գերազանց ուժերի հետ։

 

Այգեստանի ինքնապաշտպանութեան շրջագիծը. որի երկարութեամբ ձգւած էին առաջնակարգ ու երկրորդական դիրքերը. իրենց զինական խմբերով ներկայացնում էին հետեւեալ պատկերը։

 

Այգեստանի պաշտպանողական շրջագիծը բաժանւեց եօթը շրջանների։

 

ԱՌԱՋԻՆ ՇՐՋԱՆ

Այս շրջանը սկսւում է Մանդաբուռի մէշա կոչւող ծառաստանից. որ գտնւում էր շրջագծի հարաւային կողմում. Նախրի փողոցի վրա եւ վերջանում էր Չարչի [2] Բաղդօյի դիրքով [3]. կենդրոն ունենալով Արարուց հրապարակը. որի պատճառով էլ շրջանը կոչւում էր Առաջին կամ Արարուց շրջանը։ Այստեղ հաստատւեցին հետեւեալ 16 դիրքերը իրենց խմբերով. խմբապետներով ու շրջանապետներով։

 

ՇՐՋԱՆԱՊԵՏՆԵՐ

Նշան Նալբանդեան

Կարապետ Սարուխանեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Մանդաբուռի մէշա	Մինաս Պալօեան
2	Խալիկեանի տուն	Չոչաղա Սալախեան
3	Պօլէեանի տուն	Տիգրան Պնէեան
4	Դհէրցի Սարգսի տուն	Նշան Ռէս-Մէլիքեան
5	Եաղկուբեանի տուն	Տիգրան Նօրտուզցեան
6	Դհէրցի Ներսօյի տուն	Տիգրան Դհէրցեան
7	Սալօյի սրճարան	Ղ-ոնդ Ժամկոչեան
8	Պանուրի փուռը	Դաւիթ Ջրաղացպանեան
9	Տէր Մկրտչեանի տուն	Արտաշէս Հիւսեան
10	Աշօյի Սրճարան	Տիգրան Չթչեան
11	Փօթիկեանի տուն	Նազարէթ Սապունջեան
12	Կօլօտ Դաւթի տուն	Եղիա Բօյաջեան
13	Կարթալեանի տուն	Գալուստ Միրիջանեան
14	Ֆարկուզադեանի տուն	Արմենակ Առեղցեան
15	Միսակեանի տուն	Ատոմ Սապունջեան
16	չարչի Բաղդօյի տուն	Թադէոս Պճիկեան

 

Արարուց հրապարակի վրա նշանաւոր դեր խաղում էին Դհէրցի Սարգսի. Դհէրցի Ներսօյի եւ Եաղկուբեանի դիրքերը. որոնք մեծապէս վնասւել էին ռումբերից։ Այստեղ գործում էին թշնամու չորս գլխաւոր դիրքերը։

Դրանք էին,

1. Արարուց հրապարակի ոստիկանատունը կամ մարքեազը. որը շատ ուժեղացւած էր։

2. Արարուց դպրոցը. ուր կռւի նախընթաց օր կառավարութիւնը զօրք դրեց։

3. Արարունց եկեղեցին. որը անցաւ թշնամու ձեռք դպրոցի հետ միասին։

4. Կլոր-դարի թաղը. որտեղից շարունակ հարւածում էին երկու թնդանօթներ։ Այդ թնդանօթներից մէկը յետոյ փոխադրւեց եկեղեցու բակը։

 

ԵՐԿՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆ

Այս շրջանը կազմելով առաջին շրջանի շարունակութիւնը. սկսւում էր Փիրումեանի տանից եւ վերջանում էր Սիմօն Թէրլէմէզեանի դիրքով, ընդգրկելով իր մէջ Արարունց հրապարակից եկող Նալբանդ-օղլու փողոցը իր երկու երկարութեամբ եւ Խաչ-փողանի հրապարակը իր շրջապատով։ Այստեղ հաստատւեցին հետեւեալ 18 դիրքերը իրենց խմբերով. խմբապետներով ու շրջանապետներով։

 

Շրջանապետներ եւ օգնականներ

Փանոս Ժամկոչեան

Ռուբէն Իսրայէլեան

Գարեգին Ոսկերիչեան

Նշան Ժամագործեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Փիրումեանի տուն	Ղասաբ Արշակ
2	Փօլիս Աբօյի տուն	Մանուկ Պարսամեան
3	Չաչալ Միրզի տուն	Վահան Հացագործեան
4	Սունաթչեանի տուն	Չոչաղա Ալամկալամեան
5	Նաթանեանի թաթլուղ	Եփրեմ Ջրբաշխեան
6	Սահակ բէյի տուն	Արամ Բուռնազեան
7	Թովմազեանի տուն	Արամ Շալջեան
8	Փալէի սրճարան	Արճէշցի Գնէլ
9	Մաքսապետեանի տուն	Նշան Աղանիկեան
10	Գալիկեանի տուն	Արմենակ Ժամագործեան
11	Եաւրուեանի տուն	Յովհաննէս Ղազարեան
12	Նորամիրեանի տուն	Սօլկար Տիգրան
13	Սմսարեանի տուն	Արմենակ Սարգիսեան
14	Օթէլ (հիւրանոց)	Յովհաննէս Աշչեան
15	Նալբանդեանի տուն	Մարտիրոս Կօթօեան
16	Սառաջեանի տուն	Կամսար Բայլեան
17	Սէմօն Թէրլէմէզեանի տուն	Դաւիթ Չաւուշ
18	Մուհասաբաջեանի տուն	Վարդան Պանտիկեան

 

Այս շրջանում առաջնակարգ դեր խաղում էին Փօլիս Աբօյի. Սահակ-բէյի. Թովմաղեանի եւ Մաքսապետեանի դիրքերը։ Սրանց եւ սրանց շարքի դիրքերի դէմ գործում էին,

1. Տաճկական կենդրոնական մեծ թաղը մի շարք դիրքերով ու մէկ թնդանօթով. այստեղ աչքի էին ընկնում Թօփալ Խօջայի եւ Համզէյի դիրքերը։

2. Անգլեական հիւպատոսարանը. որը գտնւում էր փողոցի արեւելեան շարքի վրա. Ճիտէչեանի երեք յարկանի տան մէջ. հայերի շրջանում. ուր ամրացել էին 30-ի չափ ժանդարմներ։

Խաչ-փողանի հրապարակի վրա. որը հանդիսանում էր գլխաւոր թաղերի հանգոյցը եւ միեւնոյն ժամանակ երթեւեկութեան գլխաւոր վայրը. դեր խաղացին Նալբանդեանի երկու յարկանի մեծ տունը՝ Օթէլը։

Սրանց դէմ գործում էր նախ հեռագրատունը, հեռագրատունը հրդեհւելուց յետոյ սկսեց գործել նրան կից փլատակների եւ Շահբաղլեանի տան մէջ դրւած մէկ թնդանօթ։

Առաջ բերած այս երկու շրջանները հանդիսացան խոշոր կռիւների վայր. որովհետեւ նրանց կազմում էին հայ ու տաճիկ գլխաւոր թաղերի շփման գիծը։

 

ԵՐՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆ

Այս շրջանը սկսւում էր Զրւանդանի տանից եւ վերջանում էր Շաղօեանի դիրքով. ընդգրկելով իր մէջ Շանօյի-դարը. Փոս-թաղը. Շան-թաղը եւ Խէրանի թաղը, սրանք կազմում էին Նօրշէնի այն թաղամասերը. որոնք դիմադրում էին Նօրշէնի տաճկական թաղամասերին եւ Յանկոյսների գետի միւս կողմում ընկած Սեւ-քռայի եւ Ակռբի տաճիկ գիւղին։

Այստեղ  հաստատւեցին հետեւեալ 20 դիրքերը իրենց խմբերով. խմբապետներով եւ շրջանապետներով։

 

Շրջանապետներ եւ օգնականներ

Մելիքսէթ Էյնաթեան

Միսակ Սիմոնեան

Յովհաննէս Մանուկեան

Վարդան Գասպարեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Զրւանդեանի տուն	Քէրիմ Չաւուշ
2	Թէրլէմէզեանի տուն	Վահան Գայլեան
3	Թորգոմեանի տուն	Մկրտիչ Փէհրիզեան
4	Վզվզեանի տուն	Ոզմեցի Համբարձում
5	Թորգոմեանի տուն	Ղեւոնդ Աբուբաբայաքեան
6	Բէրբէրեանի տուն	Յովհաննէս Սարգսեան
7	Գույումջիբաշեանի տուն	Ներսէս Մարտիրոսեան
8	Եղիկեանի տուն	Սահակ Փոխսրարեան
9	Մալաղեանի տուն	Աւետիս Մարկոսեան
10	Թօփալ Օհանէսի տուն	Ղեւոնդ Ղազարեան
11	Շմաւոնեանի տուն	Արամ Շալջեան (ուսուցիչ)
12	Բուռնութեանի տուն	Վահան Սօսօեան
13	Կատակչեանի տուն	Պետրոս Ռուբէնեան
14	Մրոտեանի տուն	Մկրտիչ Մանուկեան
15	Տնգլչօեանի տուն	Եղիշէ Վարդանեան
16	Սանօեանի տուն	Սենեքերիմ Սանօեան
17	Իսօյի տուն	ԳԱսպար Մկրտչեան
18	Մրոտեանի տուն	Միհրան Մուսօեան
19	Խրիմյանի տուն	Յովհաննէս Զապարեան
20	Շաղօեանի տուն	Կարապետ պարիկեան

 

Այս շրջանում կարեւոր հանդիսացան,

1. Զրւանդեանի եւ Վզվզեանի դիրքերը. որոնց դէմ գործում էր կառավարութեան ձեռքն անցած Փէռերի դպրոցը մէկ թնդանօթով։

2. Շմաւոնեանի դիրքը. որի դէմ գործում էր տաճիկների Լաւանդ-օղլու դիրքը։

3. Շադօեանի դիրքը. որի դէմ երբեմն գործում էր Սեւքռայում դրւած մէկ թնդանօթ։

 

ՉՈՐՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆ

Այս շրջանը սկսւում էր Ջանօեանի տանից եւ վերջանում էր Չանթիկեանի դիրքով. ընդգրկելով Յանկոյսների հիւսիս-արեւելեան թաղամասը. որը կոչւում է Դարի-գլուխ. եւ Չավուշբաշի թաղը։ Այստեղ հաստատւեցին հետեւեալ 9 դիրքերը իրենց խմբերով. խմբապետներով եւ շրջանապետներով։

 

Շրջանապետներ եւ օգնականներ

Գալուստ Տանձօեան

Կարապետ Տէր Յարութիւնեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Ջանօեանի տուն	Եղիշէ Նալբանդեան
2	Ամիրխանեանի տուն	Ոզմեցի Յովսէփ
3	Մանասէրեանի տուն	Աբէլ Յարութիւնեան
4	Շահբէնտէրեանի տուն	Մկրտիչ Մկրտչեան
5	Շէկօեանի տուն	Մարգար Հիւսեան
6	Աղանիկեանի տուն	Ռուբէն Հիւսեան
7	Շիրօեանի տուն	Պօղոս Կօթօեան
8	Տէր Խաչատրեանի տուն	Էրզրումցի Սարգսեան
9	Չանթիկեանի տուն	Ոզմեցի Վարդան

 

Այս շրջանում կարեւոր դեր ունեցան գլխաւորապէս երկու զոյգ դիրքեր. դանք էին Շահբէնդէրեանի. Ամիրխանեանի. Տէր-Խաչատրեանի եւ Շիրօեանի դիրքերը։ Սրանց դէմ գործում էր Թոփրաղ-կալէի բազմաթիւ քիւրդերը։ Սրանց դէմ գործում էր Թոփրաղ-կալէի զօրանոցը բազմաթիւ քիւրդերով. զինւորներով եւ երկու թնդանօթով։ Երբեմն յարձակումները կտաարւում էին բուռն թափով ու յետ մղւում. մասնաւորապէս Շահբէնդէրեանի դիրքը. որը հսկում էր Յանկոյսերի գետի կամրջի ու Թօփրաղկալէի զօրանոցը տանող ճանապարհի վրա. մեծ ռմբակոծութեան ենթարկւեց եւ մէկ անգամ էլ թշնամու ձեռքն անցաւ։ Այս դիքի դիմաց. գետի միւս ափին գտնւում էր Յանկոյսների եկեղեցին. դպրոց եւ գերեզմանատունը. որոնք գտնւում էին թշնամու ձեռքին։

 

ՀԻՆԳԵՐՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆԸ

Այս շրջանը սկսւում էր Քրէշցեանի տանից վերջանում էր Տրճօեանի դիրքով. ընդգրկելով իր մէջ Թազա-քեահրէզ կոչւող թաղը մի շարք այգիներով։ Այստեղ հաստատւեցին հետեւեալ 9 դիրքերը իրենց խմբով. խմբապետներով ու շրջանապետներով։

 

Շրջանապետներ

Նազարէթ Բուռնութեան

Յակոբ Բազիկեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Քրէշցեանի տուն	Արճէշցի Կարպետ (քաւոր)
2	Դալի-Բաթմանի տուն	Մանդանցի Զաքը
3	Դալի-Բաթմանի տուն	Յովհաննէս Արտամետցեան
4	Հացհամրողեանի տուն	Ոզմեցի Մանուկ
5	Դըբաղ-Խէրօյի տուն	Գեաւարցի Բաղդասար
6	Աղւանեանի տուն	Կանգնարցի Գաբրէլ
7	Հիւսեանի այգին	Յ. Բազիկեան
8	Հիւսեանի այգին	Արմենակ Մազազեան
9	Տրճօեանի տուն	Աւետիս Թռչունեան

 

Այս շրջանում կարեւոր դիրքեր հանդիսացան Հացհամրողեանի. Դալի-Բաթմանի. Դըբաղ Խէրօյի եւ Հիւսեանի դիրքերը. որոնք դիմադրում էին նոյնպէս Թօփրաղ-կալի զօրանոցին. շարունակ կրելով թնդանօթի հարւածներ եւ դիմադրելու էին դաշտի կողմից սպասւող խուժանին։

 

ՎԵՑԵՐՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆ

Այս շրջանը սկսւում էր խիաք Բարսեղի տանից եւ վերջանում էր Հաջի Մալխասի դիրքով. ընդգրկելով իր մէջ Աւօյի-դարը. ուր գտնւում էին գերմանական եւ ամերիկեան շրջանակները. եւ Միրաւի-չադր կոչւող թաղը։ Այստեղ հաստատւեցին հետեւեալ 4 դիրքերը իրենց խմբերով. խմբապետներով ու շրջանապետներով։

 

Շրջանապետ

Ռափայէլ Տէր Խաչատրեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Խիաք Բարսեղի տուն	Տիգրան Պլթենցի
2	Սօլախեանի տուն	Յակոբ Կանտալեան
3	Տէր Խաչատրեանի տուն	Աւետիս Կանտալեան
4	Հաջի Մալխասի տուն	Մատթէոս Տ. Յովհաննէսեան

 

Այս շրջանը հսկում էր դէպի Վարագ ձգւող տափարակի վրա. ուր սակայն խոշոր դէպքեր տեղի ունեցան։

 

ԵՕԹԵՐՈՐԴ ՇՐՋԱՆ

Այս շրջան սկսւում էր Միրաւի-չադրից եւ վերջանում էր Մանդաբուռի մէշայով, այստեղ հաստատւեցին գլխաւորապէս հետեւեալ 3 ուժեղ դիրքերը իրենց խմբերով. խմբապետներով ու շրջանապետներով։

 

Շրջանապետներ ու օգնականներ

Ալէս Պարսամեան

Գրիգոր Բազիկեան

Միհրան Խռանեան

 

№	Դիրք	Խմբապետ
1	Բաշօյի տուն	Մելքոն Գասպարեան
2	Ատլէյի տուն	Միհրան Ջանօեան
3	Այիճ օղլու տուն	Լօրթօյի Յարութիւն

 

Այս երեք դիրքերը ունեցան մեծ դեր, նախ դաշտի կողմից կային ազատ մուտքեր. որտեղերից կարող էին տեղի ունենալ խուժումներ, այդ խուժումների դէմ գործելու էին նրանք, սակայն նրանք գլխաւորապէս գործելու էին Հաջի-բէքրի զօրանոցի դէմ. ինչպէս եւ գործեցին։ Հաջի-բէքրի զօրանոցը համարւում էր Վանի զօրանոցներից ամենամեծը։ Այդ տեղից գործում էին շարունակ երկու թնդանօթներ. այդտեղ ամրացած էին 600-ի չափ զօրքեր ու միլլիսներ։ Սկզբի օրերում թշնամին իր գլխաւոր ուժերը կենդրոնացրեց այս երեք դիրքերի դէմ. աշխատելով ներս խուժել հայկական թաղերը. բայց հանդիպեց ուժեղ դիմադրութեան. որի պատճառով էլ յիշեալ դիրքերը ստացան Դարդանէլ եւ Գում-կալէ անունները։

 

Այսպիսով 79 դիրքեր Մանդաբուռի մէջայից սկսած տարածւելով դէպի Արարուց հրապարակը. Նալբանդ օղլու փողոցով Խաչ-փողանի հրապարակը. այդտեղից Փոքր-քեանդրչիով ու նորշէն թաղի միջով դէպի Յանկոյսների գետը. ապա Չաւուշ-բաշիով ու Թազա-քեահրիզով մինչեւ Աւօյի-դարը եւ Միրաւի-աչրով. Ենի-Մահլաով մինչեւ Մանդաբուռի մէշան կազմեցին մի ամուր պատնէշ. մի կուռ շղթայ. որը դիմադրելու էր ահաւոր գրոհին. որը գնում էր նւիրագործելու ինքնապաշտպանութեան նւիրական գաղափարը։

Կռիւների այդ եօթ շրջաններից զատ կար եւ մէկը. որը ամենից շատ հոգս էր պատճառում հայերին. դա Համուդ-աղայի զօրանոցն էր. որը գտնւելով Յանկոյսների թաղի կեդրոնում. պաշտպանողական օղակի մէջ. համահաւասար զբաղեցնում էր ամենքին։

Համուդ-աղայի զօրանոցին մօտիկ գտնւում էին երեք տաճկական մեծ տներ. որոնք հանդիսանում էին զօրանոցին աջակից դիրքեր։

Ահա այս զօրանոցի եւ նրան աջակից երեք տների դէմ գործելու համար որոշւեցին հետեւեալ դիրքերը։

1. Մադօեանի. Տժիկեանի եւ Բալաքեանի դիրքերը՝ հարաւից։

2. Չիչօեանի դիրքը՝ հարաւ-արեւմուտքից։

3. Փիլաւեանի եւ Խորէնեանի դիրքերը արեւմուտքից։

4. Շաղօեանի եւ Խրիմեանի դիրքերը՝ հիւսիսից։

5. Դօղօեանի դիրքը՝ հարաւ-արեւելքից։

Այս 9 դիրքերը զօրանոցը հրդեհելուց յետոյ դադարեցին գործելուց։

Ի՞նչ է ներկայացնում Այգեստանի հայ ժողովրդի մարտական ուժը այդ անհաւասար կռւում, ահա այն հարցը. որ անշուշտ կը տայ հետաքրքիր ընթերցողը։

Այդ ուժը. պիտի ասենք. ընդհանուր առմամբ մեծ չէր եւ միանգամայն անբաւարար էր մի այդպիսի կռիւ մղելու համար։ Սակայն չը պիտի մոռանալ այն հանգամանքը. որ յաճախ խնդիրները վճռւում են ոչ թէ ուժերի քանակով. այլ որակով։ Այգեստանի հայ ժողովուրդը վարում էր գոյութեան կռիւ. Դամոկլեան սրի պէս կախւած էր նրա գլխին ջարդի ուրւականը. մահը անխուսափելի էր. ուրեմն ի՞նչու չընտրել պատւաւոր մահը։ Կար մի այլ հանգամանք, դարաւոր ստրուկ ոտի էր կանգնել, նա անօրինակ լռութեամբ քամել էր համբերութեան բաժակը. քամել էր մինչեւ յետին կաթիլը. ու մէկէն ըմբոստացել էր ու զէնքի դիմել, որդեօք նա հեշտութեամբ ցած դնելու՞ էր այդ զէնքը, ի հարկէ ոչ, եւ ահա հերոսութեան մղող այդ հանգամանքը հրաշքներ գործեց։

Ապրիլի սկզբում. երբ կռիւը պայթեց. Այգեստանում հաշւում էին կազմակերպական ու մասնաւոր զէնքեր։

1. Հրացաններ՝ մօսինի [4]. մաուզէր [5]. մօդել [6]. այնալի [7] ու բերդան [8] 200 հատ 70. 000 փամփուշտներով։

2. Ատրճանակներ՝ տասն հարւածեան մաուզէր 300 հատ. 40. 000 փամփուշտներով։

Ատրճանակներ՝ այլեւայլ տեսակի 200 հատ. 20. 000 փամփուշտներով։

Ընդամենը 700 զէնք 130. 000 փամփուշտներով։

Կռւի ընթացքում գնալով այդ թիւը մեծացաւ. նոյնիսկ կրկնապատկւեց. ինչպէս այդ կը տեսնենք յետոյ. եւ այդ շնորհիւ նրա. որ գաւառները ընկճւելով զինւած խմբերը ժողովրդի հետ միասին թափւեցին քաղաք, բայց կռւի սկզբում այդ էր ըմբոստացած հայ ժողովրդի ռազմական ուժը. եւ այդ ուժով էր որ նա նետւեց կռւի մէջ։

Սակայն մասսայական կռիւ մղելու եւ յաղթանակ տանելու համար բաւական չէր միայն զէնք. ռազմամթերք եւ կռւող ուժեր ունենալ. այլ ամենագլխաւորը հարկաւոր էին գործ ղեկավարող մարմիններ. դրա հետ միասին գիտակցութիւն ու կարգապահութիւն, իսկ այդ փառաւոր կերպով հրապարակ բերեց զէնքին դիմող Վանի հայութիւնը։

Մի րոպէ մոռացւեցին մանր խնդիրները. լռեցին կուսակցական ու նման հարցերը եւ բոլորը-բոլորը եկան խմբւեցին ինքնապաշտպանութեան գործի շուրջը եւ ընտրեցին պատասխանատու մարմիններ։

Նախ կոչմւեց մի պատասխանատու զինւորական մարմին. որը յետոյ կոչւում էր նաեւ «Ազգային ինքնապաշտպան մարմին» ինչպէս եւ շտաբ։

Զինւորական մարմնի սկսզբնական անդամները ընտրւեցին երեք հոգի։

Դրանք էին՝

1. Բօլգարացի Գրիգորը.

2. Կայծակ Առաքելը.

3. Արմենակ Եգարեանը [9].

Երեքն էլ փորձառու մարտական ուժեր՝ առաջին երկուսը Դաշնակցականներ. երրորդը ռակավար։

Զինւորական մարմնի մէջ հրաւիրւեցին գործելու նկարիչ Փանոս Թէրլէմէզեանը [10]. որը եռանդուն գործողներից մէկը եղաւ, նաեւ զանազան աշխատանքներ կատարելու համար հետեւեալ երիտասարդները։

1. Հմայեակ Մանուկեան

2. Յովհաննէս Մխիթարեան

3. Արմենակ Փոխանեան

4. Հրանդ Գալիկեան

5. Կարապետ Աճէմ-Խաչօեան

5. Գաբրիիլ Սէմէրճեան

Զինւորական մարմնի անբաժան ու հեղինակաւոր խորհրդակիցն էր Արամը. Վանի ապագայ կառավարիչը։

Զինւորական մարմնից բաց ընտրւեցին երեք այլ մարմիններ. որոնք խոշոր դեր ունեցան կռւի ընթացքում։

Դրանք էին՝

1. Կարմիր խաչի յանձնաժողովը.

2. Հայթայթիչ մարմինը.

3. Նպաստեց յանձնաժողովը։

Մի ահագին ժողովուրդ զէնքի էր դիմում. սկսւում էր սպանութիւնների ու վիրաւորումների շրջան. մարդիկ էին հարկաւոր բժշկելու նրանց։

Հարիւրաւոր կռւողներ տուն ու տեղ ձգած. գիշեր ու ցերեկ գնդակների տակ դիրքերում պիտի նստէին. հարկաւոր էր նրանց ուտեստ հայթայթել։

Գաւառներից թափւում ու գալիս էին կողոպտւած եւ ապրուստի միջոցներից զրկւած ահագին բազմութիւն. հարկաւոր էր նպաստի գործ կազմակերպել։

Եւ ահա այս անհրաժեշտ կարիքները հոգալու համար ընտրւեցին յիշեալ երեք մարմինները։

Կարմիր խաչի յանձնաժողովի անդամներ ընտրւեցին,

1. Տօքտոր Սանֆանի (Խ, Չիթունի(

2. Տօքտոր Խաչիկ

3. Վարազդատ Դէրօեան [11]

4. Վարդան Կզարթմեան

5. Արշաւիր Աւէտաղեան

6. Արմենակ Վուվունիկեան

Յանձնաժողովին աջակից ուժեր հրաւիրւեցին 30-ի չափ դպրոցական երիտասարդներ։

Իբրեւ հիւանդանոցներ ծառայեցին,

1. Նորաշէնի դպրոցը

2. Տէր Բարսեղեանի տունը

3. Սօսօեանի տունը

4. Վարդապետեանի տունը

 

Հայթայթիչ մարմնի անդամներ ընտրւեցին

1. Գէորգ Սուճեան

2. Մկրտիչ Աճէմեան

3. Յակոբ Ժամագործեան

4. Սիմէօն Շիրօեան

5. Հմայեակ Դարբինեան

6. Դաւիթ Պանտիկեան

 

Աջակից անդամներ

7. Սահակ Շէկօեան

8. Կարապետ Բարսեղեան

9. Ղեւոնդ Ոսկերիչեան

10. Կարապետ Մէյխանաջեան

11. գէորգ Յովնանեան

12. Տիգրան Բէրբէր-Սէֆէրեան

 

Նպաստից հանձնաժողովի անդամներ ընտրւեցին

1. Սեպուհ Խանջեան

2. Սէթ Գափամաջեան

3. Ղեւոնդ Ջանիկեան

4. Միքայէլ Մինասեան

5. Մկրտիչ Ջրբաշխեան

6. Պետրոս Մօզեան

7. Աղաբէկ Համբարեան

8. Ռուբէն Շատւորեան

9. Արշաւիր քահանայ

10. Կարապետ Կարախանեան

11. Յովսէփ Պոչովեան

12. Յակոբ Փափազեան

13. Մարտիրոս Խանօեան

Բացի սրանք. զինւորական մարմնին իբրեւ օժանդակ արմին ընտրւեցին նաեւ ռազմանիւթի հանձնաժողով. որի կազմի մէջ մտան,

1. Կարապետ Պէյլերեան

2. Դաւիթ Փափազեան [12]

3. Վահրամ Տ, Պօղոսեան

4. Տիգրան Թէրլէմէզեան

 

Ահա ընդհանուր առմամբ այն զինական ու ռազմական ուժը եւ նրան ղեկավարող մարմինների կազմը. որով Այգեստանի հայ ժողովուրդը գնում էր դիմաւորելու ահաւոր. միեւնոյն ժամանակ փառաւոր կոչին եւ ապրիլի 7-ին։