Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թուականներին

ԺԱՄԱՆԱԿԱՒՈՐ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ ԲԻՒԴԺԷՆ

Ժամանակաւոր Հայկական Կառավարութիւնը իր բարդ կազմութեամբ ձեւակերպւեց. եւ նրա ձեւակերպման հետ միասին ծագեց նաեւ բիւդժէի խնդիրը։ Պիտի պահպանւէին մի շարք մարմիններ. պիտի հոգացւէր բազմաթիւ պաշտօնեաների. ինչպէս եւ ոստիկանական կազմերի ապրուստի միջոցը. վերջապէս կառավարութիւնը ունենալու էր իր անհրաժեշտ ծախքերը։

Ո՞ր տեղից պիտի հոգացւէր այդ բոլոր կարիքների համար պահանջւող անհրաժեշտ դրամը. եթէ ոչ նոյն հայ ժողովրդից. որի շահերին ծառայելու կոչւած էր հայկական կառավարութիւնը։

Եւ Հայկական Կառավարութիւնը իր գոյութեան հէնց առաջին օրերից ծրագրեց ու գործադրութեան մէջ մտցրեց հարկատւութեան այն միջոցներն ու ձեւերը. որ գոյութիւն ունէին տաճիկ կառավարութեան օրով։ Ինչպէս կառավարական կազմը. այնպէս էլ բիւդժէն ձեւակերպւեցին նախկին եւ տաճիկ կառավարութեան ժամանակ գոյութիւն ունեցող ձեւերով, այդ ժամանակաւոր բնոյթ էր կռում. այդպէս վարելու էր երկիրը. մինչեւ որ կարելի կը լինէր անցնելու նոր ձեւերի. նոր կարգերի. որոնց համար պահանջւում էր եւ ժամանակ եւ փորձ։

Այդ տեսակէտից Հայկական Կառավարութեան բիւդժէն կամ ելեւմտացոյցը ներկայացնում էր մի հետաքրքիր պատկեր. որը աւելորդ չենք համարում ամբողջովին առաջ բերել այստեղ։

Նախ պիտի ասենք. որ բիւդժէն կազմւած էր ութ ամսա համար. սկսելով այդ Հայկական Կառավարութեան օրից. այն է 1915 թւի մայիսից մինչեւ տարւա վերջը։

Եկամուտի գլխաւոր աղբիւրներ համարւում էին հետեւեալները,

1. Կալւածատուրքը. որ գանձւելու էր համապատասխանն կալւածքների արժէքի։

2. Վաստակի տուրքը. որ գանձւելու էր գլխաւորապէս առեւտրականներից։

3. Տասանորդի տուրքը. որ գանձւելու էր հացահատկներով ու բերքերով. ութից մէկի հաշւով։

4. Կրթական տուրքը,

5. Ոչխարի տուրքը,

6. Դատական տուրքը,

7. Դրոշմաթղթերի տուրքը

8. Քաղաքապետների տուրքը,

Բացի այս. եկամուտներ սպասւում էին նաեւ դատարկ մնացած գիւղերի ցանքերից. ինչպէս եւ ձգւած կալւածքներից։

 

Ահա Հայկական Կառավարութեան բիւդժէն։

 

Վանի նահանգի ելեւմտացոյցի նախատեսնւած մուտքը

 

1915 մայիսի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 31-ը

Կալւածատուրք

Քաղաք եւ արւարձաններ

 

տուն	կարգը	րուբլի	կալւածատուրք
100	Ա,	16	1600
300	Բ,	8	2400
600	Գ,	5	3000
700	Դ,	3	2100
1000	Ե,	2	2000
Արտ եւ այգիներ		100-ին 2 եւ կէս	1200
Ընդամենը			12. 300

 

 

գաւառներ	գիւղ	տուն	րուբլի	կոպէկ	կալւածատուրք
Թիմար	34	2000	2	40	4800
Հայոց-ձոր	31	1488	2	40	3571. 20
Արճակ	21	1055	2	40	2532
Շատախ. Մոկս. Գեաւաշ	60	1800	2	40	4320
Ընդամենը					15. 223. 20

 

  Ընդամենը 27. 523. 20

 

Վաստակի տուրք

Քաղաք եւ արւարձաններ

 

տուն	րուբլի	վաստակի տուրք
50	8	400
100	6	600
500	4	2000
600	2	1200
Ընդամենը		4200

 

Տասանորդի տուրք

Տարին մէկ գանձելով - 51. 200

 

Կրթական տուրք

Տասանորդի չորրորդական մասի չափով - 12. 800

 

Ոչխարի տուրք

100. 000 հատ. իւրաքանչիւրից 32 կ, - 32. 000

 

Դատական տուրք

100-ին 2 եւ կէս - 4000

 

Դրոշմաթղթեր

 

Դրոշմաթղթեր	հատ	կոպէկ	տուրք
Վճռագիր	400	50	200
Կոչնագիր	3000	8	240
Աղերսագիր	10. 000	8	800
Վարձագիր	200	8	16
Պայմանագիր	600	40	240
Անցագիր արտաքին	500	3	1500
Անցագիր ներքին	600	40	240
Ամսական մուրհակ	4000	8	320
Զէնքի արտօնագիր	200	40	80
Նամակի ծրար	4000	5	200
Ընդամեանը			3836

 

Լքւած գիւղերից մուտք

Հաւանական ենթադրութեամբ 16. 000

 

Քաղաքապետարանի տուրք

Մաքրութեան համար - 1665

Վաստակի տուրք 100-ին 20-ը - 840

Սրճարաններու արտօնագիր - 240

Լճերի ջրերից (ոռոգումն) - 320

Սերկիներից (բացօթեայ վաճառատներ) - 400

Կառքերից 2-ական րուբլի - 80

Սայլերից 1-ական րուբլի - 80

Կալւածական եկամուտ - 320

Շինութիւններու արտօնագիր - 160

Քարիւղի (նաւթ) տուրք - 160

Շինման տուրք - 2400

Անասնոց առուծախի տուրք - 384

Չափ ու կշիռի տուրք - 288

Տուգանք - 400

Նաւերի երթ-եկութեան տուրք - 240

Վարձքերու վաւերացումի տուրք 80 - 8057

 

Պատահական մուտք

Համաձայն տնտեսական մարմնի տեղեկագրի - 16. 000

 

Խնայողութիւն

Պաշտօնեաներու ուշ գործի կանչւելուց 2723. 80

Ընդհանուպ մուտք 178. 340 ր։

 

Վանի նահանգի ելեւմտացոյցի նախատեսնւած ծախքը

1915 մայիսի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 31-ը

 

Նահանգային վարչութեան ծախք

Նահանգապետի ամսական - 300

Նահանագապետի օգնական - 200

Դիւանապետին - 100

Ռուսական մասի դիւանապետին - 100

5 գործավարների - 180

3 ռուսական մասի գործավարների - 160

Գաւառական մասի դիւանապետին - 60

2 գործավարների - 65

Գանձապահին - 70

Հաշւակալին - 70

Հաշւապահի օգնականին - 30

4 դռնապանների - 80 - 1415

8 ամսւանը միասին 11. 320 ր,

 

Չը նախատեսնւած ծախք - 5000

Գաղտնի ոստիկանութեանը - 2000

Պաշտօնատուներու վարձ - 1000

Պաշտօնատան կահաւորման ծախք - 2000

Դիւանատան ծախք - 1500

Վառելափայտ եւ լոյս - 350 - 11. 850

Ընդմենը 32. 170 ր,

 

Տնտեսական մարմնի ծախք

Նախագահին ամսական - 100

Դիւանապետին - 70

5 գործավարներին - 300

Դռնապանին - 20 - 490

Ութ ամսւանը միասին 3920 ր,

 

Տասանորդը եւ ոչխարի տուրքը

գանձելու ծախք - 3000 ր,

 

Ոստիկանութեան ծախք

Ոստիկանապետին ամսական - 100

Օգնականին - 80

Թարգմանին - 80

Հաշւակալին - 40

Քարտուղարին - 30

5 շրջանապետներին 50-ական ր, - 250

5 օգնկաանի 40-ական ր, - 200

5 քարտուղարի - 25-ական ր, - 125

60 հետ-ակ ոստիկանի 20-ական ր, - 1200

12 հեծեալ ոսիկանի 30-ական ր, - 360

Բանդապետին - 40

Բանդապետի օգնականին - 30

2 դռնապետի 20-ական ր, - 40 - 2575

Ութ ամսւանը միասին 20. 600 ր,

 

Դատարանի ծախք

Նախագահին ամսական - 100

Ընդհանուր դատախազին - 100

Հաշտարար դատաւորին - 100

Դատարանի 2 անդամին - 140

Գործադիր պաշտօնեային - 65

Հարցաքննիչ դատաւորին - 65

Դիւանապետին - 60

Հինգ քարտուղարի - 180

Երեք կոչնակի - 60

Երկու հեծեալ կոչնակի - 60

Երկու դռնապանի - 40 - 970ց

Ութ ամսւանը միասին 7760 ր։

 

Քաղաքապետութեան ծախք

Քաղաքապետին ամսական - 100

Երկրաչափին - 70

Օգնականին - 40

Գանձապահին - 50

2 քարտուղարի - 70

Գործավարին - 25

5 գործակատարի - 125

Դռնապանին - 20 - 500 ր,

Ութ ամսւանը միասին 4000 ր,

 

Քաղաքի մաքրութեան ծախք - 800

Ճամբաներու եւ կամուրջներու ծախք - 400

Պաշտօնեաներու կառքի ծախք - 160

Ընկեցիկներու սնունդ եւ անտէր մեռելների թաղման - 250

Առողջապահական եւ բժշկական - 2000

Չը նախատեսնւած ծախք - 240 -3850

Ընդամենը 7850 ր,

 

Ընդհանուր քննիչութեան ծախք

Նախագահին ամսական - 100

Քարտուղարին - 40 - 140

Ութ ամսւանը միասին 1120 ր,

 

Կրթական տեսչութեան ծախք

Նախագահին ամսական - 100

Քարտուղարին - 30-130

Ու ամսւանը միասին - 1040

Կրթական նպաստ - 5000

Ընդամենը 6040 ր,

 

Երկրագործական մարմնի ծախք

Նախագահին ամսական - 70

Քարտուղարին - 40 - 110

Ութ ամսւանը միասին - 880

Սերմացուի եւ գործն. դասընթացքին 1000

Ընդամենը 1880 ր,

 

Նամակատան ծախք

Պաշտօնեային ամսական - 40

Ցրւիչին - 25-65

Ութ ամսւանը միասին 520 ր,

 

Շատախի գաւառապետութեան ծախք

Գաւառապետին ամսական - 100

Թարգմանին - 60

Քարտուղարին - 40

Գանձապահին - 40

Հաշտարար դատաւորին - 70

Դատարանի քարտուղարին - 40

Կռչնակին - 20

Դռնապանին - 20

Դիւանական - 30 - 420

Ութ ամսւանը միասին 3360

 

Գեաւաշի գաւառապետութեան ծախք 3360

Արճէշի գաւառապետութեան ծախք 3360

Ալջաւազի գաւառապետութեան ծախք 3360

4 գաւառների ծախքը 13. 440

 

Հայոց-ձորի գաւառակի ծախք

Գաւառապետին ամսական - 70

Թարգման-քարտուղարին - 40

Դիւանական ծախք - 15-125

Ութ ամսւանը միասին 1000

 

Բերկրիի գաւառակի ծախք - 1000

Արտամետի գաւառակի ծախք - 1000

Շահբաղիի գաւառակի ծախք - 1000

Ալիւրի գաւառակի ծախք - 1000

Ջանիկի գաւառակի ծախք - 1000

Արճակի գաւառակի ծախք - 1000

Ստրայի գաւառակի ծախք - 1000

Խօշաբի գաւառակի ծախք - 1000

Մոկսի գաւառակի ծախք - 1000

Նորդուզի գաւառակի ծախք - 1000

Կարճկանի գաւառակի ծախք - 1000

12 գաւառակների ծախքը 12. 000

 

Ոստիկանութեան ծախք

Հրամանատարին ամսական - 100

Թարգման-օգնականին - 60

8 յիսնապետի - 480

20 հեծեալ տասնապետի - 800

20 հետեւակ տասնապետի - 600

180 հեծեալ ոստիկանի - 4500

180 հետեւակ ոստիկանի 6300 - 12. 840

Վեց [1] ամսւանը միասին 77. 040

Ընդամենը ծախք 178. 340

 

Այսպիսով. Վանի Ժամանակաւոր Հայկական Կառավարութեան ութ ամսւա ել-մուտքը կամ բիւդժէն հաշւած էր 178. 340 րուբլի. մի գումար. որը մեծ չէր. եթէ երկիրը ենթարւած չը լինէր աւերմունքների. կողոպուտների ու ջարդերի։

 

Ասել թէ Վանի Հայկական Կառավրաութիւնը կազմւած էր օրինակելի ձեւով եւ ազատ էր թերութիւններից. միանգամայն սխալ կը լինի. միմիայն այն հանգամանքը. որ նրա հիմքը ծառայում էր տաճիկ կառավարութեան սիստեմը եւ նա փոխ էր վերցրել մի քանի անընդունելի ձեւեր այդ փտած կառավարութիւնից. նզդ բաւական էր. որ մանուկ կառավարութիւնը ազատչը լինէր թերութիւններից։

Օրինակ. ընդունւած էր տասանորդի տուրքը. որը տրւում էր աճուրդով. ինչպէս այդ գոյութիւն ունէր տաճիկ կռաավարութեան օրօք. ու առաջւա պէս տասանորդ գանձելու համար գիւղերը պիտի մտնէր միւլթէզիմների [2] դասակարգը. մի դասակարգ. որը տաճկական կարգերի ամենացաւոտ ախտն էր հանդիսացել եւ որի ձեռքից մասնաւորապես հայ ժողովուրդը այնքան տառապանքներ էր կրել։

Անընդունելի ձեւերից էր նաեւ գաղտնի ոստիկանութեան գոյութիւնը. որ փոխ էր առեր Հայկական Կառավարութիւնը տաճիկ կառավարութիւնից։ Մի՞թէ մանուկ կառավարութիւնը կարիք ունէր գաղտնի ոստիկանութեանը. մի՞թէ ամբողջ աշխարհի կողմից արհամարւած այդ ինստիտուտը դեր ունէր կատարելու նոր սկսւող կառավարութեան մէջ. ի հարկէ ոչ։ Բայց նա ընդունել էր միւս մարմինների շարքում նաեւ այդ մարմնի գոյութիւնը. անշուշտ. անգիտակցօրէն. առանց խորը մտածելու։

Այո. Հայկական Կառավարութիւնը կատարեալ չէր. նա ունէր թերութիւններ. նոյնիսկ խոշոր թերութիւններ. որից եւ առաջեցալ էր դժգոհութիւնը նրա դէմ։

Սակայն այդ բոլորով հանդերձ Վանի Հայկական Կառավարութիւնը իր թարմ երիտասարդական կազմով. իր ձգտումներով կարճ օրերի մէջ ներշնչեց մի հաւատ. նա տւեց գրաւական. որ հայ ժողովուրդը ընդունակ է իր ինքնուրոյն կեանքն ունենելու. իր բաղդը տնօրինելու։

Պէտք էր տեսնել մանուկ կռաավարութիւնը իր դերի մէջ. պէտք էր ականատես լինել նրա գործառութիւններին. գաղափար կազմելու. միաժամանակ ոգեւորիչ տպաւորութիւններ ստանալու համար։

Մանուկ կառավարութիւնը ձգտում էր ընդունւած ձեւերից դուրս ձգել ժողովրդական շահերի տեսակէտից անընդունելին եւ հակադիրը. ընդունել դեմոկրատիկ կարգեր եւ կանգնել այն ճանապարհի վրա. որ տանում էր դէպի բարօրութիւն. եւ այս իրականացնելու համար դիմել էր նաեւ կովկասահայ մտաւոր ուժերի աջակցութեանը։

Ահա այս ձգտման արդիւնքն էր մի շարք կովկասահայ մտաւորականների ներկայութիւնը Հայկական Կառավարութեան մէջ. որոնք տեղական ուժերի հետ ձեռք ձեռքի տւած գիշեր ու ցերեկ աշխատում էին ուժ տալ ու բարձրացնել մանուկ կառավարութիւնը. ազատել նրան թերութիւններից. մտցնել նրա մէջ նոր ու ժամանակակից ձեւեր. կտաարելութիւն տալ նրան. որքան էլ շրջապատող հանգամանքները աննպաստ էին եւ որքան էլ աւերւած երկրի վերաշինութեան գործը ծանրացած էր այդ կառավարութեան վրա։

Հայկական Կառավարութիւնը առանձնապէս դեմօկրատիկ էր իր ներքին ու արտաքին յարաբերութիւնների մէջ, բիւրօկրատիկ ձեւերը գոյութիւն չունէին այդեղ. շատ աշխատանքներ. շատ բանակցութիւններ կատարւում էին պարզ ու անպաճոյճ ձեւերով եւ այս միանգամայն հասկանալի է։ Կառավարութեան գլուխ անցել էին երէկւա սոսկ քաղաքացիները. դիրքերի մէջ կողք-կողքի կռւող մարդիկ. երէկւա պարզ ընկերները։ Նրանք ժողովրդի աչքում ոչ թէ պաշտօնեաներ էին. այլ երէկւա Արամները. Արտակները. Տիգրանները. որոնց դիմում էին վստահութեամբ. առանց քաշւելու դնում էին իրենց հարցերը յաճախ պահանջի ձեւով. եւ այս անընդունելի չէր համարւում։ Անշուշտ Հայկական Կառավարութիւնը. ինչպէս իւրաքանչիւր կառավարութիւն. պիտի բռնէր դէպի բիւրօկրատիկ կարգերը տանող ճանապարհը. բայց այն. ինչ որ գոյութիւն ունէր. խիստ դիմօկրատիկ էր։

Հայկական Կառավարութիւնը դեմօկրատիկ էր եւ իր արտաքինով. նա համազգեստ չունէր եւ հաւանօրէն երբէք էլ չունենար, ինչ վերաբերում էր ոստիկանական կազմին. նրան համազգեստ սահմանելու հարցը կառավարութեան մէջ քննւում էր եւ թերեւս մի փոքր ժամանակից յետոյ ոստիկանութիւնը ունենար իր համազգեստը. եթէ Հայկական Կառավարութեանը գոյութիւնը այդպէս կարճատեւ չը լինէր։

Ոստիկանութեան համազգեստը անհրաժեշտութիւն էր համարւում երկու պատճառով. նախ՝ ժողովուրդը պիտի իմանար թէ ում հետ գործ ունի. երկրորդ՝ երկիրը գրաւած լինելով ռուս զօրքերով. ամեն տեղ ոստիկանութիւնը գործ էր ունենում նրա հետ, զօրքը հագուստով պիտի ճանաչէր ոստիկանութիւնը. մանաւանդ որ տաճկահայերը ռուսերէն արտայայտւել չը գիւտէին։

Ոստիկանութիւնը որեւէ նշանով ցուցադրելու անհրաժեշտութիւնը այնքան ուժեղ էր. որ Հայկական Կառավարութիւնը հէնց սկզբից սահմանեց թեւերի նշանը։ Քաղաքում գործող ոստիկանները թեւերին կրում էին սպիտակ կտորի վրա կարմիր տառերով գրւած ՈՍՏԻԿԱՆ մակագիրը. մի մակագիր. որը գործադրութեան մէջ մտաւ դեռեւս Ապրիլեան կռիւների օրերում։ Իսկ գաւառական ոստիկանները. դարձեալ սպիտակ կտորի վրա կարմիր տառերով գրւած. թեւերին կրում էին В. Д. մակագիրը. որ նշանակում էր Ванская дружина։ Այո. համազգեստ չը կար. բայց այդ պարզ մակագիրները փոխարինում էին համազգեստին. միաժամանակ հանդիսանալով սիմւօլը հայ ժողովրդի եւ սիմւօլը անթիւ զոհերի ու անհատնում արեան գնով ձեռք բերւած այդ փոքրիկ ազատութեան։

Եւ կեանքը Վանի Հայկական Կառավարութեան մէջ եռում էր. եռում էր անօրինակ կերպով. ամեն ինչ ընթանում էր դէպի գործ. դէպի շինարար աշխատանք։ Կառավարութիւնը փայփայում էր հայ ժողովրդին իբրեւ իր թանկագին գանձը. իր հարազատ միջավայրը՝ քաղցր. սիրելի։ Իսկկ հայ ժողովուրդը նայում էր այդ կառավարութեան վրա իբրեւ իր նորածին մանուկի. որի համար այնքան տառապել էր ու այնքան զրկանքներ կրել. մինչեւ հասել էր նրան։ Մի հարազատ ընտանիք եւ ընդհանուր շահերով կապւած. ընդհանուր սիրով վառւած մի մեծ գերդաստան. որը ընթանում էր դէպի երջանիկ ապագան։

Եռում էր կեանքը կառավարութեան մէջ. եռում էր նաեւ ժողովրդի մէջ, արագօրէն շինւում էին աւերւածները. կարգի էին բերւում հրդեհւածները. մաքրում էին փողոցներն ու հրապարակները. բացւում էին վաճառատներ ու շուկաներ։

Եւ ահա այսօրինակ համերաշխ ու շինարար եռուն աշխատանքի մէջ Հայկական Կառավարութիւնը բոլորում էր իր գոյութեան 70-օրեակը. երբ մէկէն շանթահարւեց. նա. շանթահարւեց ու կայծակահար ընկաւ։ Ռուսական բանակը պատրաստւեց նահանջել. հայ ժողովուրդը բռնեց գաղթի ճանապարհը ձգելով ամեն ինչ. դիմեց դէպի Կովկաս՝ ճանապարհին ենթարկւելով սովի. ծարաւի. ցրտի. արեւի եւ նոյնիսկ քիւրդերի յարձակումներին։ Հասաւ Կովկաս՝ ճանապարհին թողնելով դիակներ տասնեակներով ու հարիւրներով եւ գնաց պապակւելու Արարատեան դաշտի յուլիսեան տօթերին. բացելու նրա տափարակների վրա շիրիմների հարիւրներով ու հազարներով. շիրիմներ անզարդ ու անյիշատակ։

Կտրւեց Հայկական Կառավարութեան թելը միայն 70 օր գոյութիւն ունենալուց յետոյ. կտրւեց անօրինակ կերպով։ Հայ ժողովրդի նոր կրած տառապանքները մոռացնել տւին եւ Հայ Կառավարութիւնը եւ նրա գոյութեան քաղցր ամիսները։ Ներակյ կեանքը աւելի դառն եղաւ. քան երբ եւիցէ. եւ այդ դառնութեան մէջ մոռացւեցին թէ Ապրիլեան հերոսները. որոնք ոսկի տառերով կարձանագրւեն հայ ժողովրդի տարեգրութեան էջերում. եւ թէ 70- օրեա Հայկական Կառավարութեան գոյութիւնը. որը նոյնպէս իր պատւաւոր տեղը կունենայ հայ ժողովրդի տարեգրութեան էջերում. իբրեւ հետեւանք Ապրիլեան հերոսական կռիւների։