Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թուականներին

ԱՀԱՒՈՐ ԴԷՊՔԵՐԻ ՆԱԽԸՆԹԱՑԸ

Թիմարի դէպքերից յետոյ մի ընդմիջում տեղի ունեցաւ. որը նման էր զինադադարի։ Երկու կողմերն էլ հանգստացան. մի խորհրդաւոր լռութիւն տիրեց ոչ միայն քաղաքի մէջ. այլ եւ գաւառներում։ Ամենքը սպասում էին մի նոր անակընկալի. գերայգոյն անակընկալներից. որ տեղի էր ունեցել մինչեւ այժմ, գալիք ծանր օրերի նախազգուշացումն էր. որ թեւատարած թառել էր բոլորի գլխին, օրեր. որոնք յղի էին խոշոր անցքերով։

Ի՞նչ խորհրդաւորութիւն էր այդ։

Թիմարի դէպքերից անմիջապէս յետոյ. Վռամեանի եւ Ջէւդէտի մէջ տեղի ունեցաւ մի հեռագրական փոխանակութւին. որը ահագին լոյս էր Բաշկալէի կողմերում. իսկ նրա պաշտօնը ժամանակաւորապէս վարում էր Բաշկալէի  մութասարիֆ Շէֆիկ բէյը։

Թիմարի դէպքերի թարմ տպաւորութեան տակ. մարտի 13-ին Վռամեանը ուղղեց Ջէւդէտին հետեւեալ ընդարձակ հեռագիրը։

  — Նախ եւ առաջ յարգանքներս մատուցանելէ յետոյ. հետեւեալ առաջարկներս ընդունելնիդ կը խնդրեմ։

Թիմարի ցաւառիթ դէպքերու մասին Ձեզ հետ տեսնւել կուզէի։ Ինչպէս գիտէք. թէ ես եւ թէ ընկերներս երկու ժողովուրդներու մէջ յուսմար որ այս երեկոյ խնդրին վերջ մը կը տրւի։ Ցաւակցութեան արժանին այն է. որ Կարճկանի դէպքերն ի վեր այսպիսի դէպքերու պատճառները մէջտեղէն վերցնելը չի մտածւեր։

— Դեկտեմբերի 27-ին ձեր բարձր կուսակալութեան մատուցածս յիշատակագրիս մէջ պէտք եղած կարգադրութիւնները եւ փախստականներու խնդիրը լուծելու. միլլիսներու յարձակումները վերջացնելու եւ ժանդարմներու ապօրինի արարքներուն սանձ մը դնելու. նաեւ հայ ազգի կեանքն ու ինչքը. պատիւն ու իրաւունքը ապահովելու համար առաջարկած էի։

— Եթէ Ալջաւազի հայերը անձի ու պատւի համար ինքնապաշտպանութեան դիմելու պարագային չը հետապնդւէին. Էրէրին գիւղը չը պիտի ապաստանէին ու ոչխարի տուրք հաւաքող ժանդարմներուն ալ պատահելով իրենց վրա գնդակ չը պիտի բացւէր։ Եթէ այս կէտը ուշադրութեան առարկա եղած ըլլար. հայեր աւազակ պահպանողի ամբաստանութեամբ անիրաւացի տեղ այդպիսի վայրի վերաբերմունքի չը պիտի արժանանային. որու պատճառով դպրոցն ալ վառված եւ եկեղեցին ալ աւերած են։ Ասիկա ես ազգին հանդէպ յափշտակութիւն կանւանեմ։

— Այս իրողութիւնները Թիմարի մէջ ընդհանուր խռովութիւն մը յառաջ պիտի բերէին արդէն. բայց այսքան բաւական չը համարելով. Էդհէմ բէյի — իր միլլիսներու Աղջավերան գիւղը երթալը եւ իր խօսքին հաւատալով տասն եւ հինգ հոգի իրեն քովը եկած ատենը գնդակի բռնելը. հայերը սոկսալի գրգռութեան մը կը հասցնէին։ Եթէ ուրախառիթ կէտ մը կայ. այն ալ կուսկալութեան փոխանորդ Շէֆիկ բէյի խոստովանութեան համաձայն. Էդհէմ բէյիինքնագլուխ կատարելն է։

— Վտանգը այս անգամ ալ հեռացուցինք. — կը յուսամ որ այս վերջին ամիսներու մէջ եղած դէպքերու համար փորձառական գաս մը եղած ըլլար։ Միայն կը ցաւիմ. որ Շէֆիկ բէյի հետ եզրակացութեան մը կրցանք գալ. միւս կողմէն ալ կուսակալութեան բազմազբաղութիւնը տեսնելով. ձեզ եւ վսեմ, Թալաաթ բէյին դիմելու պարտաւորւեցայ։

— Այս տեղ կառավարութեան հանդէպ ոչ մի անպատեհութեան առաջ չը գալուն համար պատւոյս վրա կը վստահացնեմ. ինչպէս որ ամիսներէ ի վեր մեր անհատական ջանքերով ապացուցինք։ Այս առթիւ կառավարութիւնն ալ ներկայ կացութեան շրջանին. հայրեը ապահովեցնելու համար պէտք եղած միջոցները ձեռք առնելու է։

— Ամենէն առաջ վարկեան մը շուտ փախստականներու խնդիրը լուծելու է. եւ ասոնք Վան վիլայէթին մէջ ճամբու շինութեան համար գործածելու է. այն պայմանով սակայն. որ զիրենք հետապնդելուն վերջ տալով. իսկոյն ասոնց արտօնւելու է. որ իրենք երկրագործական գործերով զբաղւին։

— Միլլիսներուն ժանդարմըրիի պաշտօն տալու էք. եւ որոշեալ տեղերուն մէջ միայն իրենց զէնք տալու էք։

— Էդհէմ բէյը — իւր ընկերները Աղջավերան գիւղին մէջ գործած սպանութիւններուն համար պատերազմական ատեանին յանձնելու է։

— Թիմար գաւառակի մէջ այրւած Էրէրին. Տրլաշէն. Ատնականց. Բայրակ գիւղերու նիւթական վնասը ընդամէն մօտ 10. 000 ոսկի կառավարութեան կողմէն հատուցանւելու է։

— Ժանդարմների ապօրինի արարքները սանձելու է, նաեւ Շատախ գաւառի Խումար գիւղին մէջ կատարւած բռնութիւնների եւ սպանւած Պետրոսի հեղինակները գտնելով պատժելու է։

— Ձեր վսեմութեան եւ Նաջի բէյին իմ յարգանքները մատուցանելով. ձեր պատասխանի կսպասեմ։

Վռամեան

 

Ջէւդէտը. որը անշուշտ Թիմարի ինչպէս — Ալջաւազի դէպքերի մասին մանրամասն տեղեկութիւններ ստացած կը լինէր իր փոխանորդից եւ միանգամայն տեղեակ էր Վանի ու գաւառների կացութեան. միեւնոյն օրը հետեւեալ պատասխանը հեռագրեց։

13/26 մարտ Ս, Բարդուղիմէոս վանք,

Վռամեան էֆէնդիին,

Աստուծով վաղը զինւորական կանոնաւոր եւ մեծ ուժով մը դէպի Վան կուղեւորւիմ։ Դէպքերուն չը ծաւալելուն համար ձեր մասնաւոր ձեռնարկութիւններէն գոհ մնացի։ Կը յուսամ. որ զօրքի հասնելուն պէս. այս կասկածելի վիճակին վերջ մը պիտի տրուի։ Վան հասնելուն հանգամանօրէն կը տեսակցենք։

Ձեր զեկուցումներու եւ առաջարկներու մասին ըսեմ. որ յանուն հայրենակցութեան. անիրականալի եւ անկարելի գործերու մասին կը պնդէք. առանց իրականութիւնը նկատի առնելու։

Նոյնիսկ ոչ միայն ձեր ու մեր հայրենակիցներու համար այլ իմ կրկնակի ազդարարութիւններուն հակառակ կասկածոտ վերաբերւելով. ձեր հազարաւոր ցեղակիցները ռուսներու ծրագրով գաղթեցնելով. թշւառութեան մատնեցիք, մինչդեռ Ատրպատականի հայերու ապահովութեան համար. այլ կերպ շարժւելու էր։ Ժողովրդի վրա ձեր ունեցած ազդեցութիւնը եթէ կառավարութեան մը մատուցած կըլլաք, ասիկա ձեզմէ կսպասեմ. որ երեսփոխաի եւ հայրենակցի տիտղոսն ունինք։

Կառավարութեան բռնելիք արդար եւ ուղղամիտ դիրքին բոլորովին ապահով եղէք. այսպէս ալ յայտնեցէք ժողովրդին։ Վերջին դէպքերու մասին բնականաբար մանրազննին քննութիւն կը կատարենք։

Փոխադարձաբար սէրս կը յայտնեմ, հանգամանօրէն տեսակցել. ըսածիս պէս. Վան գալուս կը յետաձգեմ. ողջ լերունք։

Վանի կուսակալ Ջէւդէտ։

 

Ահա այս հեռագիրը՝ երկդիմի դարձւածքներով ու սպառնալիքներով եկաւ ստեղծելու այն խորհրդաւոր դրութիւնը. որ տեսանք։

— Աստուծով վաղը զինւորական կանոնաւոր եւ մեծ ուժով մը դէպի Վան կուղեւորիմ։ Կը յուսամ որ զօրքի հասնելուն պէս. այս կասկածելի վիճակին վերջ մը պիտի տրւի՝

Դրեց այս խօսքերը Ջէւդէտը իր պատասխան հեռագրի ճակատին։

Ի՞նչ էր ուզում ասել Ջէւդէտը դրանով, եթէ գործնականի յանգող սպառնալիք էր այդ. ապա ի՞նչ կարիք կար Վռամեանի հայրենասիրութեան ու ջանքերի անկեղծ խոստովանութիւնն էր անում. ապա ինչու՞ համար էին սպառնելիքները։ Արդեօ՞ք լոկ սպառնելիք էր այդ. նպատակ ունենալով զսպւած պահել հայերին. թէ՞ մի չար դիտաւորութիւն թագնւած էր այդ խօսքերի տակ։

Այսպիսի ենթադրութիւններով մթագնած էր տհաճ օրերի այն շարքը. որ տեւեց մինչեւ Ջէւդէտի գալը։

Մարտի 17-ին յայտնի եղաւ որ Ջէւդէտը պատերազմի դաշտից վերադառնում է։ Պաշտօնէութիւնը պատրաստւեց ընդառաջ ելնելուն կուսակալին, դիմաւորելու դուրս եկան նաեւ հայոց առաջնորդը եւ մի քանի հայ վաճառականներ։ Այս բաւական չէ. նպատակայարմար դատեցին դիմաւորելու ելնել նաեւ Վռամեանը եւ Արմաը։

Այս երկու գործիչների դիմաւորութիւնը միանգամայն այլ նպատակ ունէր։ Ջէւդէտի հեռագիրը եւ երկդեմի ու սպառնալից եւ ծանր տպաւորութիւն էր գործել, մի ամբողջ ժողովրդի գոյութեան պատասխանատւութիւնը ծանրանում էր նրանց վրա, նրանք հանդիսանում էին ներկայացուցիչներ այն կուսակցութեան. որը ընթացք էր տալիս ազգային խնդիրներին, եւ նրանք բարւոք դատեցին ընդառաջ ելնել. շահիլ Ջէւդէտի սիրտը. մեղմել նրա զայրոյթը եւ առաջն առնել այն գալիքներին. որոնք կազմում էին Ջէւդէտի սպառնական հեռագրի էութիւնը։

Եւ դիմաւորումը տեղի ունեցաւ, ընդառաջ գնացին մինչեւ Կուռուբաշ գիւղը. որը մի ժամի ճանապարհ էր Այգեստանից։ Ջէւդէտը երեւաց ձիու վրա. խաքի գոյնի չէթայական հագուստով. յետեւեց ունենալով 600-ի չափ ընտիր չէրքէզներ եւ երեք թնդանօթ։ Սա ինքնին մի սպառնական ուժ էր. սպառնական հեռագրի մի կէսը։

Ջէւդէտը իջաւ կառքից. ողջունեց դիմաւորողներին. ինչպէս եւ Վռամեանին ու Արամին եւ կառք նստելով շարժւեց։ Նրան հետեւեցին դիմաւորողները մինչեւ տուն։ Այստեղ Վռամեանը տեսնւեց առանձին Ջէւդէտի հետ. խօսեց երկար եւ դուրս եկաւ այն տպաւորութեան տակ. որ յաջողւեց իրեն մեղմել Ջէւդէտի վերաբերմունքը. վանել նրանից սպառնալիքը։ Ու Վռամեանը հեռացաւ լաւատաս։

Երկու օրից յետոյ սկսւեցին զատկական տօները, կեանքը միանգամայն խաղաղ անցաւ։ Տօների առիթով Ջէւդէտը այցելութեան եկաւ Վռամեանին եւ նրա մօտ անցկացրեց երկու ժամից աւելի։ Եւ մինչդեռ Ջէւդէտը իր բարկամական երաշխիքներն էր տալիս հայ ժողովրդի ներկայացուցիչներին. քաղաքը մտաւ 800-ի չափ հետեւակ զօրք։ Այս Ջէւդէտը վերցրել էր իր հետ պատերազմի դաշտից. որը իբրեւ հետեւակ. երեք օր աւելի էր կորցրել ճանապարհին։ Չը նայած այս բոլորին. հայ ղեկավար շրջանները չը կարողացան նախատեսել այն. ինչ վարպետօրէն ծրագրում էր Ջէւդէտը հայերի նկատմամբ։

Ջէւդէտը վարպետ էր. վարպետ չարագործութիւնների. դաւադրական ծրագրերի եւ միեւնոյն ժամանակ կեղծելու. խաբելու արհեստի մէջ, նա կատարեալ ասիացի էր իր բացասական յատկութիւններով։ Այս միջոցին. երբ նա բարեկամական այցելութիւններ էր կատարում հայ ղեկավար մարդկանց մօտ. այդ նոյն միջոցին քաղաք էր բերում զինւորական ուժը. դաւադրութիւն էր նիւթում այն մարդկանց դէմ. որոնց այցելութեան էր գնում եւ ծրագրում. կազմակերպում էր ջարդեր. որոնք իրենց նման չէին ունենալու հայ ժողովրդի տարեգրութեան մէջ։ Եւ այս ոչ ոք նախատեսել չէր կարողանում։

Թէ որպիսի վարդապետութեամբ Ջէւդէտը անցաւ իր ծրագրի իրագործման. թոյլ տանք փաստերը խօսեն։

Մարտի 29-ին. կրկնազատկի կիւրակի օրը. Շատախի կանդրոնավայր Թաղի մէջ բոլորովին անսպասելի կերպով ձերբակալւեցին ուսուցիչ. միեւնոյն ժամանակ դաշնակցական գործիչ Յովսէփ Չօլօեանը եւ հինգ այլ երիտասարդներ։ Այս դէպքը. որ հանդիսացաւ Շատախի հերոսական կռիւների ազդակը. կռիւներ. որոնց մենք կը պատահենք մանրամասն յետոյ. իրարանցում առաջ բերեց ժողովրդի մէջ։ Երիտասարդները քաշւեցին հրապարակից. ժողովուրդը կասկածների տակ ընկաւ. թաղածայրի ընտանիքները տեղափոխւեցին կենդրոնական թաղը. իսկ յաջորդ օրը. որ գործի օր էր. շուկան չը բացւեց, այսպիսով ժողովրդի եւ կառավարութեան յարաբերութիւնները լարւեցին։ Լուրը հասաւ քաղաք. կատարւած դէպքի մանրամասնութիւնները հաղորդեցին Վռամեանին ու Արամին ինքնապաշտպանութեան մարմնի կողմից. իսկ Ջէւդէտին՝ գայմագամի կողմից։ Դաշնակցական Յովսէփի ձերբակալութիւնը անսպասելի էր ինչպէս Թաղի. այնպէս էլ Վանի հայեպ համար։ Մինչեւ այդ՝ դաշնակցական գործիչները ոչ միայն չէին հալածւում. այլ եւ կառավարութիւնը նրանց հետ պահում էր. թէկուզ առօրեա. բարեկամական կապ  նրանց միջոցով էր գործադրում իր որոշումները զինւորացուների եւ պատերազմական տուրքերի վերաբերմամբ։ Եւ եթէ այս օր մի դաշնակցական գործող ձերբակալւում էր գաւառում. անշուշտ այդ առանց Ջէւդետի գիտութեանը չէր. որ կատարւում էր։

Լուրը առնելով. ինչպէս միշտ. այս անգամ էլ Վռամեանը պտապում էր Ջէւդէտի մօտ։ Նա զարմանք է յայտնում կատարւած դէպքի համար. զարմանք է յայտնում նաեւ Ջէւդէտը. այդ չքմեղ ասիացին։ Պէտք է բարդութիւնների առաջն առնել. պէտք է մտքերը խաղաղցնել. պէտք է մարդ ուղարկել Շատախ. այս է  խօսակցութեան նիւթը. այս է շեշտում մանաւանդ Ջէւդէտը։

Վռամեանը վերադառնում է եւ սկսւում են խորհրդակցութիւններ ազգային խառը ժողովում։ Ռուս-տաճկական պատերազմից ի վեր խառ ժողովը այլ կազմակերպութիւն էր ստացել, զբաղեցնող խնդիրները բազմաթիւ էին ու պատասխանատու. այդ պատճառով ժողովի նիստին բացի մշտական 14 անդամներից հրաւիրւում էին Դաշնակցութեան կողմից՝ Վռամեանը. Իշխանը. Ռամկավարների կողմից Գույուջեանը. Ռուբէն Յովնանեանը. Հնչակեանների կողմից Գալիկեանը. Խաչատուր Ջրբաշեանը. վաճառականների կողմից Թէրզիպաշեանը եւ մի քանի այլ մարդիկ։ Հայ ժողովրդին վերաբերող բոլոր խնդիրները ահա այս մարմնի քննութեանն էին յանձնւում. մարմաին. որը հանդիսանում էր Վանի հայ ազգաբնակութեան բոլոր խաւերի ու հոսանքների արտայայտիչը։

Ազգային ժողովի նիստում շարունակ շեշտւում էր յարմարւելու. համակերպւելու սկզբունքը։ — Պէտք է բաւարարել կառավարութեան պահանջները. պէտք է խուսափել բարդութիւններից. պէտք է խոհականութիւն ունենալ. եւ վերջապէս պէտք է ժամանակ շահել։

— Պէտք է ժամանակ շահել. եւ այս շեշտւում է առանձնապէս Դաշնակցութեան ղեկավարների կողմից։

Կացութիւնը ծանր էր. մի ամբողջ ժողովրդի գոյութեան խնդիր էր հրապարակի վրա դրւած, իւրաքանչիւր առիթ կարող էր սոսկալի ջարդեր ստեղծել։

Սակայն այլ էր մտածու Վանի երիտասարդութիւնը. այն երիտասարդութիւնը. որը իր խոշոր մեծամասնութեամբ կազմում էր Դաշնակցութեան ուժը։

— Կառավարութիւնը դաւեր է լարում. նա անվերջ դէպքեր է ստեղծում եւ ջարդերի պատրաստութիւնններ է տեսնում. մենք չպիտի խաբւենք. կառավարութեանը վստահիլ այլեւս յանցանք է. ինչ լինելու է. թող լինի։

Այսպէս դատու էր երիտասարդութիւնը՝ դժգոհ ղեկավարների լաւատես գործնէութիւնից։

Եւ մինչդէռ Շատախի խնդիրը յուզում էր մտքերը. թեր ու դէմ կարծիքները բախւում էին իրար եւ երիտասարդական արիւնը փոթորկւում էր. Ջէւդէտը խիստ հրաման արձակեց բոլոր զինւորացու հայ մարդկանց ներկայանալ. տալով երեք օր ժամանակ։ Դեռ մէկ խնդիրը չը լուծւած. նոր խնդիրներ հրապարակ եկան։

— Ջղագրգիռ վիճակ մը ունինք։ Երէկ Ջէւդէտը ոստիկանապետ Վաֆիկ բէյի միջոցով թաղերու թաղապետները կանչելով. խիստ կերպով հրամայեց՝ յանձնել 20-40 տարեկան զինւորացուները ու 18-20 տերեկան նորակոչները. ինչպէս նաեւ շատ մը յոխորտանքներ ու սպառնելիքներ տեղալով ֆրանսիացիներու եւ ռուսներու հասցէին։ Միաժամանակ առանձին ազդարարութիւններով ալ յայտնեց ժողովրդեան նոր տրւած երեք օրւան ժամանակամիջոցը. յայտնելով. որ ժամանակը լրանալէն ետք անսաստողները բռնւելով. մահւան պատիժի կենթերկւին. իսկ անոնց ընտանիքները դէպի Պաղտատ եւ Սիւրիա կաքսորւին։ Յայտարարութենէն ետքը անմիջապէս գործի ձեռնարկւեցաւ։ Կը պտտէյի գլխաւոր պողոտայի երկայնքին. երբ տեսայ 120-150 հոգիի չափ թուրք կանոնաւոր զինւորներ. Ջէւդէտ բէյի դէպի Ատրպատական կատրաած արշաւանքի ատեն զինակիր չէթաներ Համուդ աղայի զօրանոցը լեցւան։

— Ժողովուրդը չափէն աւելի լքւած է կատարւած իրողութիւնները տեսնելով։ Ախոռիկի. Աւզարիկի. Հասան-Թամրանի. Հազարայի. ինչպէս եւ թուրք բանակին մէջ գտնւող հայ զինւորներու ջարդէն ետք այլեւս ամէն ինչ պարզ է. կուզւի նոյն վիճակը ստեղծել նաեւ հայութեան կենդրոնի եւ Վանի մէջ, եւ Վանի հայութեան երիտասարդ շրջաններու մէջ յուզումը եւ ջղագրգռութիւնը վերին աստիճանի է։ Որոշած ենք ընդառաջ չերթալ կառավարութեան եւ նոյնիսկ առաջնորդարանի կողմէ եղած յորդորներու եւ յայտարարութեանց. քանի որ պաշտօնապէս ստոյգ մահւան գիրկն է. որ պիտի տանին մեզ։

Այդ կերպ նկարագրում է դրութիւնը Վանի երիտասարդներից մէկը — Պ, Բագրունին իր յուշատետրում։

 

Եւ դրութիւնը լուրջ է։

Քաղաքական ժողովի խորհրդակցութիւնները վերջ չունին. նրանք շարունակւում են ժամերով. օրերով։

— Պէտք է Շատախը խաղաղեցնել. պէտք է 400 զինւորացուներ տալ. թէկուզ նրանք դահճի ձեռքը մատնւին. — որոշում է ժողովը։

Տեսակցութիւնները Վռամեանի ու Ջէւդէտի մէջ շարունակւում են. պահանջներ մէկ կողմից. խոստում՝ միւս։

— Շատախ պէտք է մարդ ուղակել. պէտք է շտապել. — պնդում է Ջէւդէտը. եւ կարող են բարդութիւններ ծագել. — պատճառաբանում է նա։

Մարդ ուղարկելու հարցով զբաղւած է նաեւ ղեկավար շրջանը. մանաւանդ որ Շատախից տեղեկութիւն են տւել. որ եթէ Յովսէփը չարձակւի. քաղաքը փոխադրելու միջոցին կը յարձակւեն պահակի վրա եւ կը խլեն Յովսէփին։

Յուզւած դրութեան մէջ գլորւում է ապրիլի 1-ը. 2-ը եւ գալիս է ապրիլի 3-ը. այդ օրը որոշւում է մարդ ուղարկել Շատախ, յարմար անձնաւորութիւն համարւում է Իշխանը. այդ է ցանկացել նաեւ Ջէւդէտը. որի նպատակը ոչ ոքի յայտնի չէ։

Ապրիլի 3-ի երեկոյեան դէմ Իշխանը ճանապարհ է ընկնում  դէպի Շատախ, Իշխանը— շրջաններում անուն հանած զինւորական ուժ է։ Նա մինակ չէ. իր հետ վերցրել է Վանի երիտասարդութեան երեք ընտիր տղաներ. դրանք են՝ Պօղոս Թիւթիւնջեանը — Քօթօթը. Վահան Խռանեանը եւ հին օրերի յեղափոխականը եւ Միհրան Տէր Մարգարեանը — թաղեցի։

Իշխանի հետ է նաեւ Վանի ոստիկանապետը եւ Վաֆիկ բէյը իբրեւ վստահելի տաճիկ եւ երեք ոստիկաններ։ Ութ հոգի. չորս-չորս երկու կողմերից եւ բոլորն էլ սպառազինւած։

Եւ շարժւում է խաղաղարար մարմինը մտախոհ։ Ոչ ոք չի հաւատում այդ առաքելութեանը, չեն հաւատում մանաւանդ Իշխանին ուղեկցող երեք երիտասարդները — Քօթօթը. Վահանը. Միհրանը, նրանք նոյնիսկ հակառակ են այդ առաքերութեանը. բայց գնում են կատարելու պարտքը. որ դրել է նրանց վրա կուսակցութիւնը։

— Մնաք բարեաւ. ընկերներ. այս անգամ էլ խաբեցին մեզ. — այս խօսքերն են արտասանում նրանք մի ծանր նախազգացում սրտներին. բաժանւելով իրենց ընկերներից։

Շատախը հեռու է. խաղաղարար առաքելութիւնը կանգ է առնում Հայոց-ձորի Հիրճ գիւղում. ուր ապրում են 30 տուն հայեր եւ 70 տուն քիւրդեր։ Հայոց-ձորում զուտ հայաբնակ գիւղերն են Կեմը. Անգղը. Կզլատաշը եւայլն։ Բայց Իշխանը գերադասում է իջնել Հիրճ, նախ՝ որ այդ գիւղի տասանորդի տուրքը վերցրած ունի կապալով եւ յաճախ է այդ տեղը լինում. երկրորդ, իր բարեկամն է տեղացի Քեարիմ օղլի Ռաշիդը. որի երկու յարկանի տանն էլ իջնում է Իշխանը իր ընկերներով. ոստիկանապետով ու ոստիկաններով։

Եւ մինչեւ Իշխանը իր ընկերներով զէնքերը վար դրած վայելում էին բարեկամ Ռաշիդ աղայի հիւրասիրութիւնը. զարկում է դաւադրութեան ժամը, ներս են ընկնում դեռ եւս Վանից նրանց հետեւող չէրքէզները եւ գնդակահար ու սրախողխող ընկնում են Իշխանը իր ընկերներով ու խաղաղարար առաքինութիւնը կատարում է իր աիսիսան. զոհ է գնում արեւելեան մի անօրինակ դաւադրութեան։

Ընկնում են չորս երիտասարդներ. հայ ժողովրդի դատին նւիրւած չորս կեանքեր, դրանով սկիզբն է դրւում Ջէւդէտին արիւնոտ ծրագրին. դրանով սկսւում է անօրինակ ոճիրների շարքը. որոնք գալիս են կազմելու հայ ժողովրդի տարեգրութեան սոսկալի էջը։

 

Բացւում է սոսկալի գիշերին յաջորդող առաւօտը, գիշեր. երբ կատարւեց նենգ դաւադրութիւնը։ Վանը տեղեկութիւն չունի կատարւած ոճիրի մասին, նա անտեղեակ է, անտեղեակ են նաեւ Վռամեանն ու Արամը։ Բայց անտաղեակ է, անտեղեակ են նաեւ Վռամեանն ու Արամը։ Բայց անտեղեակ չէ դաւագիր Ջէւդէտը, ոճրագործութեան լուրը ամենից առաջ հասել է նրան։ Ծրագրի մի մասը արդէն իրագործւած է եւ դաւադիր Ջէւդէետը անցնում է իր ծրագրի յաջորդ կէտերի գործադրութեանը։ Ուստի դեռ լոյսը նոր բացւած. նա իր մօտ է կանչում Վռամեանին ու Արամին։ Եւ որպէսզի նրանք. ապրելով ջոկ թաղերում. միմիանցից անտեղեակ գան ու ընկնեն իր ծուղակը. միաժամանակ Վռամեանին կանչում է Խաչ-փողոցի պօստատան հեռախօսի միջոցով. իսկ Արամին՝ Արարքի ոստիկանատան հեռախօսի միջոցով։

Վռամեանը ժամանակ չի կորցնում. հեռախօսի մըտից վերադառնալով տուն. հանում է ծոցի եղած բոլոր թղթերը. սեղանի վրա թողնում. գրում է հետեւեալ երկտողը։

Արամ. կուսակալը ինձ կանչեց. ես գնում եմ. եթէ քեզ էլ կանչի մի գար։

Եւ կառք նստելով իջնում է քաղաք. ու այլեւս չի վերադառնում։

Արամը ստանում է Վռամեանի երկտողը այն միջոցին. երբ Նորաշէնի ոստիկանատան մի ոստիկան նրան յայտնում էր Ջէւդէտի հրաւէրը։ Արամը չը գնաց. Վռամեանի երկտողը փրկեց նրա կեանքը։

 

— Իշխանը իր երեք ընկերներով Հիրճի մէջ դաւադրութեամբ սպանւած է։

— Վռամեանը խաբեբայութեամբ Ջէւդէտի կողմից կանչւած եւ վար է դրւած։

Ահա այս երկու սոսկալի լուրերը կայծակի արագութեամբ միաժամանակ տարածւեցին Վանի մի ծայրից միւսը։ Առաջի վայրկեանը մի շանթ էր. որ հարւածեց ու անցաւ։ Երկրորդ վայրկեանը մի ճիչ էր. որ արձակեց Վանի հայութիւնը. ճիչ շանթահարւած կրծքի։

— Դաւադրութւինը. — աղաղակեց վանեցին ու վաղ տւեց փարելու զէնքին։ Նա անպատրաստ չէր, ամիսների աշխատանք էր գործ դրել դիմաւորելու անակընկալներին. եւ դիմաւորեց։

Երթեւեկութիւնը քաղաքի ու Այգեստանի մէջ ընդհատւեց. շուկաները փակւեցին. յարաբերութիւնը կառավարութեան ու հայերի մէջ խզւեց, ծայրաթաղերի հայ ընտանիքները սկսեցին տեղափոխւել կենտրոնական մասերը. իսկ երիտասարդութիւնը անցաւ դիմադրութիւն ցոյց տալու աշխատանքներին։

— Շուտով եռ ու զեռն ընկաւ կուսակցութեան խումբերուն մէջ. ամեն անոնք. որք բաշխւած էին տասնեակներու վրա. շուտով զինւած իրենց դիրքերը գնացին։ Իշխանի սպանութեամբ եւ Վռամեանի ձերբակալութեամբ ահազանգը տրւեցաւ։ Խմբապետ Միսակի խումբը. որ մեր ընկեր ոզմեցի Շահէնենց տուն կը կենար Մեծ-Քէնտրիչիի վրա. շուտով կազմ ու պատրաստ անցաւ այգիներուն միջով. կարեւոր դիրք մը բռնելու համար։ Դաշնակցութիւնը շուտով լուր ղրկեց միւս կուսակցութիւնններուն. որպէսզի անոնք ալ պատրաստ ըլլան պատահականութիւններու համար, եւ մինչեւ իրիկնապահին արդէն բոլոր կարեւոր դիրքերը գրաււեցան հայ խումբերուն կողմէ։ Սղգայի մեծ պողոտային երկայնքին մենք ունեցանք 5-6 տասնեակներ. որք կարեւոր դիրքերու մէջ կը կենան։ Նոյնը նաեւ Արարուց շրջաններու մէջ։ Վերջին պահուն իմացանք. որ կուսակալութիւնը ցանկացած է Արամն ու պօլգարանցի Գրիգորն ալ ձեռք ձգել. սակայն անոնք մերժած են կառավարութեան նենգամիտ հրաւէրը։ Եղած կանխապատրաստութիւններէն եւ տեղի ունեցած իրողութիւննենրէն սարսափած. ծայրաթաղերու հայ ընտանիքները շուտով կենդրոնները կը փոխադրւին։

Նկարագրում է դրութիւնը նոյն Բագրունին։

Եւ մինչդեռ Վանը այս եռուզեռի մէնջ էր. կային մարդիկ. որոնք դեռ հաւատում էին բանակցութեան ելքին. Ջէւդէտի մեծահոգութեանը։ Վռամեանի ձերբակալման լուրը առնելով. Ջէւդէտի մօտ գնացին առաջնորդ Եզնիկ վարդապետը [1]. ինչպէս եւ  վաճառականներ Գէորգ Ճիտէչեանը եւ Աւետիք Թէրզիպաշեանը [2]. բայց այս անգամ արդէն Ջէւդէտը բոլորուին այլ լեզու բանեցրեց. նրե մէջ խօսում էր սպառնական տօնը. հայ երեւելիները  լսեցին այդ սպառնելիքը եւ վերադարձան ամէն բան վերջացած համարելով։

Ապրիլի 5-ի առաւօտ Աւանց գիւղից եւ նաւահանգստից — լուր հասաւ. որ երէկ երեկոյան աւելի քան 50 ժանդարմների հսկողութեամբ Վռամեանին Աւանց բերելով նաւ նստեցրին ու տարան. ու՞ր. յայտնի չէ։

Իշխանը [3] ընկաւ. Վռամեանը քաշւց. Արամը մինակ նմաց, բայց նա մինակ չէ. նրա հեհ է Վանի երիտասարդութիւնը. Ռամկաւար [4] -Հնչակեան [5] կուսակցութիւնները. նրա հէտ է Վանի ամբողջ ժողովուրդը. ժողովուրդ. որը որքան էլ կուակցամոլ. խաղաղ ժամանակ անհաշտ մսերի բաժանւած. բայց նեղ րոպէին համախմբւող. մի կուռ դիմացկուն շղթա կազմող։

Հասաւ նեղ րոպէն ու Վանի ժողովուրդը հրապարակ եկաւ իբրեւ մի կուռ բանակ։ Պատիւ նրան։

անվերջ ժողովներից. որ տեղի են ունենում. ընտրում ենն ինքնապաշտպանութեան. զինւորական. հայթայթիչ եւ այլ մարմիններ. նշանակւում են շրջանապետներ ու խմբապետներ. կարգի են բերում դիրքերը. կեդրոնացնում են պաշար. սովորական կեանքը դադարել է. ճակատամարտի է պատրաստւում Վանը։

Քնած չէ նաեւ Ջէւդէտը. այդ դաւադիրը, նա փորձեր է անում հայկականկենդրոններում զինւորական ուժեր զետեղել. յարձակման կէտեր ունենալ եւ ապա սկսել։

 

— Քիչ առաջ «Աշխատանք»ի խմբագրատանն էի. այն տեղ եկաւ ամերիկեան միսիօնար տօքտօր Ըշըր [6]. որ պ, Արամին կանչելով. յայտնեց Ջէւդէտի կամքը. եւ վերջինս առաջարկ դրած է 50 թուրքական զինւորի պաշտպանութիւն միսիօնարական հաստատութեանց։ Խորհրդակցութեան ներկայ էին Վանի հարուստներէն յանդուգն Սիմէօն աղա Թիւթիւնջեան. Երամեանի ուսուցիչնիրէն Մամբրէ Մկրեան — դաշնակցական հին զինւոր Կայծակ Առաքել [7] ։ Ասոնք բոլոր միահամուռ պնդեցին. որ տօքտօր Ըշըր երբեւիցէ չը համաձայնի զինւոր վերցնելու. որովհետեւ այդ պարագային կարեւորը եւ իշխող դիրք մը կը գրաւի եւ ահագին կորով պէտք կըլլայ վատնելու՝զանոնք դուրս հանելու համար։ Մասնաւերապէս Մկրեան — Թիւթիւնջեան շատ ծանր խօսեցան. անկանելով 1896-ի [8] սեւ օրերը. երբ ամերիկեան հին եւ փորձառու միսիօնար մը — տօքթօր Ռէյնօլդս իրեն քով ապաստանող հայերը կուսակալութեան ձեռքը կը յանձնէր։ Ի վերջոյ Կայծակ Առաքել եւ Արամ եզրափակելով յայտարարեցին. որ հայեր չեն թոյլատրեր թուրք զինւորներու մուտքը հայկական շրջաններու մէջ. մասնաւորապէս ամերիկեան — գերմանական շրջաններուն [9]. ուր մեծ քանակութեամբ մթերքներ ամբարւեցան այս երկու օրը։ Տօքթօր Ըշըր մեկնեցաւ. նա կուսակալին երթալով պիտի յայտնէ. որ հայեր թոյլ չպիտի տան իրենց հաստատութեանց մէջ զինւոր լեցնեն։

Յիշատակագրում է նոյն Բագրունին։

Եւ մինչդեռ այս բանակցութիւնները տեղի կունենային. Այգեստանից դէպի Վարագ բաց դաշտի մէջ տաճիկ զինւորներն ու միլիսները խրամատներ էին պատրաստում։ Այս տեսնում էին դէպի դաշտն ընկած դիրքերի տղաները եւ նրանք էլ իրենց կողմից պատրաստութիւններ էին տեսնում։ Մի խօսքով երկու կողմերն էլ պատրաստւում էին մի ահաւոր կռւի. որը սակայն ուշանում էր։ Ի՞նչու. ոչ ոք չը գիտէր։

Բացւեց ապրիլի 6-ի առաւօտը. երկուշաբթի. նշանակալից մի օր. գործի ու աշխատանքի օր է. բայց ոչ ոք գործի չը գնաց եւ շուկա չիջաւ, սակայն անօրինակ շարժում կայ. շարժում. որը այս կերպ է նկարագրում նոյն Բագրունին։

 

— Առաւօտ է. փողոցներու մէջ եռ ու զեռը կը շարունակւի, ճաշէն ետք մեր տան կարգ մը կարեւոր իրեղէններ ու անկողիններ մօրեւեղբօրանցս թագստոցը զետեղելէ ետք՝ հանգիստ ըրի։ Այս իսկ միջոցին դաշնակցական խումբերու հրամանատար պուլղարացի Գրիգորէն [10] հրաման ստացանք Մեծ-Քէնտրչէիէն վեր. Պէլէքեան Աւանէսենց տան դիրքը պահելու. Համուդ-աղայի երկու տուներուն եւ զօրանոցին կողմէն ըլլալիք որեւէ յարձակում  արգիլելու նպատակով։ Շուտով մեր դիրքը ղրկւեցան իբրեւ օժանդակներ աւանցի Աբէլը իր 5-6 ընկերներով. որք այս գիշեր Աւանցէն գալու միջոցին ընդհարում մը ունեցեր էին Գեազկէ փոսին քով թուրք պահակներու հետ. եւ փախցուցեր էին զանոնք։ Քիչ ետք խմբապետ Օհանէսն ալ եկաւ, անոր ցուցմունքով Պէլէքեան դիրքի տանիքի եւ երկու սենեակներու հիւսիսային պատերուն մէջ. ճիշդ Համուդ-աղայի տուներուն եւ զօրանոցին դէմ մարդոց միջոցով թէլիսներով լեցուն հողեր զետեղեցինք պատուհաններուն մէջ. դիրքերը ապահովելու համար։

— Քիչ ետք մեզի այցելութեան եկան նորակազմ «Կարմիր Խաչի» ուսանող ընկերներ՝ Գրիգոր Շիրօեան. Արտաշէս Սաֆրաստեան. Վահրամ Թէրիզիպաշեան [11]. Ասքանազ Արարքցեան՝ բոլորն ալ դպրոցական պատանիներ. որք ուսերին կախած էին մէկ մէկ պայուսակ դեղորայքով լեցուն եւ նախապէս կարմիր խաչի դասընթացքներուն հետեւած էին։ Անոնց մեկնումէն ետքը եկաւ վանեցի հայդուկ Թէոսը իր թռուցիկ խմբով՝ հետազօտելու համար մեր դիրքերը. սա իրեն յատուկ անուշ լեզւով մեզ խրախուսելէ ետք մեկնեց։ Այլեւս փողոցներուն մէջ ոգեւորութիւնը ընդհանուր է. մեր խումբեր եւ անհատ ընկերներ զինւած վիճակի մէջ հոս ու հոն կը փոխադրւին։ Վերջին երեք օրւայ ընթացքին թուրքի երես տեսած չենք։

Ահա այսպիսի փոթորկոտ. միեւնոյն ժամանակ հոգեպնդիչ աշխատանքների մէջ Վանի հայ ժողովուրդը գլորում էր ապրիլի 6-ի օրը. նա գնում էր վերջին հանգիստն առնելու խորհրդաւոր գիշերին. նա գնում էր դիմաւորելու ահաւոր առաւօտին. նաեւ փառաւոր առաւօտին. որը գալիս էր կազմելու հայ ժողովրդի տարեգրութեան հոյակապ էջերից մէկը։

Այստեղ մենք մի փոքր կընդհատենք մեր պատմութիւնը քաղաքում պայթած կռիւների նկատմամբ եւ կանցնենք գաւառները. տեսնելու թէ ինչեր տեղի ունեցան այն տեղերում։