Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թուականներին

[1]      Մինչեւ XX դ. կեսերը հեղինակները Արեւմտյան Հայաստանի նահանգներն ու գավառներն անվանելով հայաբնակ նկատի են ունեցել նրանց հայկական լինելը, այլ ոչ թե հայերով բնակեցված տարածքներ - ծնթ. խմբ.:

[2]      Օսմանյան կայսրությունը բաժանված էր վիլայեթների կամ նահանգների, որոնք կառավարում էին վալին կամ նահանգապետը: Վերջինս նշանակվում էր սուլթանի կողմից: Վիլայեթները բաժանվում էին սանջակների (գավառների)՝ մութասարիֆի (գավառապետ) գլխավորությամբ, որը ենթակա էր վալիին: Սանջակներն էլ իրենց հերթին բաժանված էին կազաների (գավառակների)՝ կայմակամի գլխավորությամբ, որն էլ ենթարկվում էր մութասարիֆին: Կազաները բաժանված էին նահիեների (գյուղախումբ), որոնք կառավարվում էին մուդիրի կողմից: Նա ենթարկվում էր կայմակամին - ծնթ. խմբ.:

[3]        Հայկական ռեֆորմներ կամ Արեւմտյան Հայաստանի հայկական նահանգներում բարենորոգումներ կատարելու անհրաժեշտությունն առաջանում է 1878 թ. հրավիրված Բեռլինի կոնգրեսում: Դրան նախորդել էր ռուս-թուրքական պատերազմը, որի ժամանակ Օսմանյան կայսրությունը պարտություն է կրում եւ 1878 թ. փետրվարի 19-ին Կ. Պոլսի արվարձան Սան Ստեֆանո ավանում կնքվում է հաշտության պայմանագիր: Պայմանագրի 16-րդ հոդվածով օսմանյան կառավարությունը պարտավորվում է բարենորոգումներ կատարել Արեւմտյան Հայաստանում: Սակայն միջամտում է Մեծ Բրիտանիան եւ Ավստրո-Հունգարիան, որոնք հարկադրում են վերանայել պայմանագիրը: Նույն թվականի հունիսի 1-ից մինչեւ հուլիսի 1-ը Բեռլինում հրավիրվում է նոր կոնգրես, որին մասնակցում են Ռուսաստանը, Օսմանյան Թուրքիան, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան եւ Իտալիան: Կոնգրեսն ավարտվել է փաստաթղթի ընդունմամբ, որը պատմության մեջ հայտնի Բեռլինի տրակտատ անվամբ: Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ն ունենալով եվրոպական տերությունների, գլխավորապես Մեծ Բրիտանիայի աջակցությունը, հետաձգում է ռեֆորմների իրականացումը - ծնթ. խմբ.:

[4]      Նկատի ունի Կովկասի փոխարքայությունը, որը մի քանի անգամ ենթարկվել է վարչական փոփոխությունների: Փոխարքայությունը ղեկավարում էր ցարի կողմից նշանակված փոխարքան, որն իրականացնում էր երկրամասի քաղաքացիական ղեկավարությունը եւ անմիջականորեն ենթարկվում էր ռուսական միապետին: Փոխարքային էին ենթարկվում վարչական միավորի տարածքում գտնվող զորքերը: Նա համարվում էր Կովկասյան ռազմական օկրուգի գլխավոր հրամանատարը: 1905 թ. դրությամբ Կովկասի փոխարքայությունը կազմված էր վեց նահանգներից՝ Բաքվի, Ելիսավետպոլի, Թիֆլիսի, Սեւծովյան, Երեւանյան, հինգ մարզերից՝ Բաթումի, Դաղստանի, Կարսի, Կուբանի, Թերեքի եւ երկու ինքնուրույն  օկրուգներից՝ Զաքաթալայի եւ Սուխումի: Փոխարքայությունը լուծարվել է 1917 թ. մարտին  - ծնթ. խմբ.:

[5]        Ընդհանուր առմամբ, ընդհուպ մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը տեղի են ունեցել ռուս-թուրքական 12 պատերազմներ- ծնթ. խմբ.:

[6]      Պատերազմի նախօրյակին Վանի նահանգի տարածքը կազմել է 39300 կմ2 - ծնթ. խմբ.:

[7]      Նկատի ունի Վանա լիճը - ծնթ. խմբ.:

[8]      Հաքարիի սանջակի կենտրոնն էր Բաշկալեն, որտեղ ապրում էին զգալի թվով ասորիներ եւ հայտնի էր «Ասորական մարզ» հավաքական անունով: Գյուղերի թիվը կազմում էր 689: Ասորիներ բնակվում էին Վան քաղաքում եւ նահանգի այլ գավառներում: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին օսմանյան իշխանությունների կողմից ասորիները եւս ենթարկվում են ցեղասպանության: Զոհերի թիվը անցնում է 500 հազարի: Օգոստոսի 7-ը նշվում է որպես ասորիների ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր - ծնթ. խմբ.:

[9]        Գավառ- ծնթ. խմբ.:

[10]    Հաքարին (Հեքյարի, Հաքյարի) Վանի վիլայեթին միացվել է 1888 թ. - ծնթ. խմբ.:

[11]      Գավառապետ - ծնթ. խմբ.:

[12]      Սրբազան Ավանդությունը, որ տեղ է գտել սրբոց վարքի ու վկայաբանությունների ժողովածուներում եւ հայ պատմիչների երկերում, բովանդակում է նաեւ I դարում առաքյալների քարոզչությունը Հայաստանում: Տիրոջ առաքյալներից երկուսին՝ Սուրբ Թադեոսին եւ Սուրբ Բարդուղիմեոսին վիճակվեց Հայաստանը: Առաջինը Հայաստան է գալիս Թադեոսը, ով հայտնի է Ղեբեոս (Մտթ. Ժ 3) եւ Հուդա Հակոբյան (Ղուկ. Ձ 13, Գործք Ա 13) անուններով: Թադեոսը նախ քարոզում է ասորական Միջագետքում, այնուհետեւ Եդեսիայում (Ուռհա), որտեղ բազմաթիվ հրաշքներ է գործում եւ բուժում է Աբգար թագավորին, ապա անցնում է Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառի Շավարշավան գյուղաքաղաք, որտեղ գտնվում է հայոց արքա Սանատրուկ թագավորի ամառանոցը: Առաքյալի քարոզչությամբ բազմաթիվ մարդիկ դարձի են գալիս, որոնց թվում էր նաեւ արքայադուստր Սանդուխտը: Սանատրուկը հրամայում է սրի քաշել նորադարձներին, իսկ Սանդուխտին բանտարկել: Արքան տարբեր միջոցներով փորձում է քրիստոնեությունից հրաժարեցնել Սանդուխտին, սակայն ապարդյուն: Ի վերջո Սանատրուկը հրամայում է սպանել դստերը, որը դառնում է հայ առաջին կին մարտիրոսը: Սպանվում է նաեւ Թադեոս առաքյալը: Հետագայում Կիրակոս անունով մի ճգնավոր տեսիլքով գտնում է Թադեոս առաքյալի, Սանդուխտ կույսի ու նրանց հետ նահատակվածների նշխարքները: Ցայսօր պատմական Արտազ գավառում (այժմյան Իրանի Իսլամական Հանրապետության տարածքում) կանգուն է առաքյալի գերեզմանի վրա կառուցված Ս. Թադեի վանքը: Բարդուղիմեոսը, որը հայտնի է նաեւ Նաթանայել անունով (Հովհ. Ա 45, ԻԱ 2), եւ ով առաջինը Հիսուսին Աստծո Որդի դավանելու համար (Հովհ. Ա 49) կոչվել է Նախադավան առաքյալ: Ավանդության համաձայն՝ առաքյալը նախ քարոզում է Պարսկաստանում, ապա հասնում է մինչեւ Հնդկաստան, այնուհետեւ ութ պարսիկ հետեւորդների հետ անցնում է Հայաստան՝ Հեր եւ Զարեւանդ գավառներ, այնտեղից էլ Անձեւացյաց գավառ եւ Աղբակ: Բարդուղիմեոս առաքյալի քարոզչությամբ դարձի են գալիս Սանատրուկ արքայի քույր Ոգուհին եւ ուրիշ շատեր: Սանատրուկը նրանց համոզելու ապարդյուն փորձերից հետո հրամայում է սպանել նրանց: Ավանդության համաձայն՝ առաքյալի գերեզմանը գտնվում է պատմական Աղբակ գավառում (այժմ՝ Թուրքիա, Բաշկալե), որի վրա կառուցվել է Ս. Բարդուղիմեոսի վանքը, որն այժմ գտնվում է ավերված վիճակում: Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին դեկտեմբերի 4-ին նշում է հայ ժողովրդի առաջին լուսավորիչներ եւ հայ եկեղեցու հիմնադիրներ Ս. Թադեոս եւ Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների տոնը -ծնթ. խմբ.: 

[13]      Մար Բենիամին Շիմուն XXI, (1887-1918): Արեւելքի Ասորական եկեղեցու պատրիարք (1903-1918): Սպանվել է 1918 թ. քուրդ ցեղապետ Իսմայիլ աղա Սիմկոյի կողմից՝ բանակցության ժամանակ: Հանդիպումը կայացել է բրիտանական հետախուզության միջնորդությամբ: Մար Շիմուն Բենիամինը թաղվել է Խոսրոբադ հայկական գյուղի Ս. Գեւորգ եկեղեցու բակում - ծնթ. խմբ.:

[14]      Վարագա լեռ, գմբեթաձեւ լեռնազանգված Վասպուրականի բարձրավանդակում, Վանա լճից 10 կմ արեւելք: Բարձրությունը 3250 մ է: Վարագա լեռան վրա կան պատմական հուշարձաններ:

[15]    Սիփան (հնում նաեւ կոչվել է Նեխ Մասիք, Ծիփան, Սուփխան), հանգած հրաբուխ Հայկական լեռնաշխարհում՝ Վանա լճի մոտակայքում: Բարձրությունը 4434 մ է:

[16]      Մասիս կամ Արարատ, հանգած հրաբուխ Հայկական լեռնաշխարհում, Արաքս գետի աջ ափին: Ունի երկու գագաթ՝ Մեծ Մասիս կամ Արարատ (5165 մ) եւ փոքր՝ Սիս կամ Փոքր Արարատ (3925 մ): Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր գագաթն է: Մասիսն այն բիբլիական սուրբ լեռն է, որի վրա իջեւանել է Նոյյան տապանը՝ ջրհեղեղի ժամանակ Նոյն իր ընտանիքով - ծնթ. խմբ.:

[17]      Այդ կղզիներն են՝ Լիմ, Առտեր, Կտուց եւ Աղթամար: Նրանցից առավել նշանավոր է Աղթամար կղզին իր Ս. Խաչ եկեղեցով - ծնթ. խմբ.:

[18]    Նկատի ունի Վանի թագավորության տարբեր արքաների թողած սեպագիր արձանագրությունները, որով հարուստ է ոչ միայն Վան քաղաքը, այլեւ ողջ Հայաստանը: Արքաներն իրենց սեպագիր արձանագրություններում նկարագրել են ինչպես Վան, այնպես էլ Մենուախինիլի, Արգիշտիխինիլի, Էրեբունի եւ այլ քաղաքների կառուցման, կատարած շինարարական աշխատանքների, արշավանքների եւ այլ կարեւոր կամ քիչ թե շատ հիշարժան իրադարձությունների եւ դեպքերի մասին - ծնթ. խմբ.:

[19]      Ըստ հայկական ավանդության, Ասորեստանի թագուհի Շամիրամը սիրահարվել է հայոց արքա Արա Գեղեցիկին: Մերժում ստանալով Շամիրամը զորքով ներխուժում է Հայաստան: Հայոց արքան զոհվում է ճակատամարտի ժամանակ: Նվաճված Հայաստանում Շամիրամը իբր իր անունով հիմնել է ամառանոցային բերդաքաղաք, ջրանցք եւ այլն:

[20]      Իրականում ջրանցքը կառուցել է Վանի թագավորության (Ուրարտու) արքա Մենուան (Ք. ա. 810-786): Ջրանցքի երկարությունը 72 կմ է եւ այն գործում է առ այսօր: Վանեցիները ջրանցքը կոչել են Շամիրամ թագուհու անունով - ծնթ. խմբ.:

[21]      Վարագա վանք, միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական եւ մշակութային կենտրոն, Վան քաղաքից հարավ-արեւելք, Վարագա լեռան արեւմտյան լանջին: Հիմնադրվել է VII դարում: Վանական համալիրը բաղկացած է վեց եկեղեցուց, գավթից, նախասրահից, օժանդակ շինություններից: Պահպանված ամենահին շենքը հուշարձանախմբի հարավային կողմում գտնվող Ս. Սոփիա եկեղեցին է (X), որը կոչվում է նաեւ Բերդավոր (ուշ միջնադարում վերակառուցվել է ամրոցի): Եկեղցին շինված է սրբատաշ ավազաքարից եւ ունի գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք՝ մեկ զույգ որմնամյութերով, արեւելքում կիսաշրջանաձեւ խորանով, որի երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներ են: Բեմը լուսավորվում է արեւելյան ճակատի զույգ լուսամուտներով: Այժմ պահպանվել է շինության միայն արեւելյան հատվածը: Հյուսիսից կից է Ս. Հովհաննես կամ Քառասուն աբեղա եկեղեցին (X դար): 2, 5 մ հյուսիս գտնվում է վանքի գլխավոր եկեղեցին՝ Ս. Աստվածածինը (XI դար): Նրան հյուսիսից կից է գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Նշան եկեղեցին (XI դար): Նրա գավիթն օգտագործվել է որպես եկեղեցի եւ կոչվել է Ս. Գեւորգ: Արեւմտյան եւ արեւելյան (դեպի Ս. Նշան եկեղեցին բացվող) դռներն ունեն զարդաքանդակներով ճոխ շքամուտքեր՝ ներկված վառ գույներով: Գավթին արեւմուտքից կից է եռակամար բաց նախասրահը (XVII դար), հյուսիսից՝ Ս. Խաչ միանավ թաղածածկ եկեղեցին, իսկ հարավից՝ Ս. Սիոնի եկեղեցին (XVII դար), որը 1849 թ. վերաշինվել է ցորենի շտեմարանի: Որպես Ս. Խաչ եւ Ս. Սիոն եկեղեցիների արեւմտյան մուտքերի քարավոր օգտագործվել են Վանի թագավորությանն առնչվող սեպագիր արձանագրություններ: Վարագում գործել է  «Վարագա վանքի ժառանգավորաց դպրոցը», որը հիմնադրվել է 1857 թ., վանահայր Մկրտիչ Խրիմյանի (Խրիմյան Հայրիկ, հետագայում Ամենայն հայոց կաթողիկոս) եւ նրա համախոհների ջանքերով: Եղել է նոր տիպի դպրոց, ուր վերացվել էր մարմնական պատիժները, արմատավորվել էին ժամանակի մանկավարժության առաջավոր ձեւերն ու մեթոդները: Ծրագրային առարկաներն են եղել սրբազան պատմությունը, աստվածաբանությունը, եկեղեցական երաժշտությունը, ճարտասանությունը, քերականությունը, աշխարհագրությունը, ազգային պատմությունը եւ այլն: Վասպուրականում առաջին անգամ այստեղ է դասավանդվել հայրենագիտություն առարկան, որի նպատակն էր հետազոտել հայրենի բնությունը, պատմական հուշարձանները: Այդ հետազոտությունների արդյունքներն ընդհանրացվել են առարկայի ուսուցիչ Մ. Խրիմյանի 1893 թ. հրատարակված «Հայրենագիտություն» 3 մասից բաղկացած գրքում: 1862 թ. դպրոցը տվել է առաջին շրջանավարտները: Ժառանգավորացն ունեցել է գրադարան, թանգարան, տպարան (այստեղ է տպագրվել նաեւ «Արծուի Վասպուրականի» ամսագիրը): 1896 թ. օսմանյան կառավարության կողմից կազմակերպված հայերի զանգվածային կոտորածների ժամանակ վանքը եւ դպրոցը կողոպտվել եւ ավերվել են, ուսուցիչների եւ աշակերտների մի մասը սպանվել: Դպրոցը գոյատեւել է մինչեւ 1915 թ., երբ Օսմանյան կայսրության կառավարության կողմից կազմակերպվել է հայերի ցեղասպանությունը:  - ծնթ. խմբ.:

[22]    Ս. Գրիգոր վանք

[23]    Լիմ անապատ, Վանա լճի հյուսիս-արեւելքում՝ Լիմ կղզում: IV դարի սկզբին հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: XIV դ. սկզբին Լիմ անապատում եղել են Ս. Աստվածածին, Ս. Կարապետ եւ Ս. Գեւորգ եկեղեցիները: Լիմ անապատը ծաղկում է ապրել XVII դ.: XIII-XIV դդ. Լիմ անապատում գործել է գրչության կենտրոն: Գործել է բարձրագույն դպրոց, որտեղ դասավանդվել է փիլիսոփայություն, քերականություն, տոմարագիտություն, գրչության արվեստ եւ այլն: Գրվել են թվաբանության, բժշկության, աստղաբաշխության վերաբերյալ դասագրքեր: 1882 թ. Լիմ անապատին կից կառուցվել է դպրոց: 1896 եւ 1898 թթ. անապատը կողոպտվել է քրդական ավազակախմբերի կողմից: 1915 թ. արեւմտահայության ցեղասպանության ժամանակ Լիմ անապատում ապաստանել են շրջակա գյուղերի հազարավոր բնակիչներ: Շինությունների զգալի մասը կողոպտվել եւ ավերվել են թուրք եւ քուրդ հրոսակախմբերի կողմից - ծնթ. խմբ.:

[24]      Կտուց անապատ, Վանա լճի Կտուց կղզում: Ըստ ավանդության հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը: Նա այստեղ է ամփոփել իր հետ բերած Կենաց փայտի մի մասը եւ յոթ սրբերի մասունքները, կառուցել յոթ եկեղեցի: Կտուց անապատի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է XI դ.: XV դ. Կտուց անապատը դարձել է գրչության նշանավոր կենտրոն: 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ անապատը կողոպտվել եւ ավերվել է - ծնթ. խմբ.:

[25]      Թոնդրակ, լեռնազանգված Հայկական լեռնաշխարհում, Աբաղայի դաշտի եւ Կոգովիտի միջեւ, Ծաղկանց (Ալադաղ) լեռներից հյուսիս-արեւելք: Բարդ կազմության երիտասարդ հանգած հրաբխային գմբեթաձեւ զանգված է: Գագաթնային մասը սարավանդ է (բարձրությունը՝ 2900-3200 մ)՝ Խորի (3548 մ) եւ Թոնդրակ (3313 մ) կոնաձեւ գագաթներով - ծնթ. խմբ.:

[26]      Գետի իրական անվանումն է՝ Բերկրի - ծնթ. խմբ.:

[27]    Արտոս, լեռ Հայկական լեռնաշխարհում, Հայկական Տավրոս լեռնային համակարգում, Վանա լճից հարավ: Բարձրությունը մոտ 3850 մ է:

[28]    Աղթամարը Վանա լճի չորս կղզիներից է: Գտնվում է լճի հարավ արեւելյան մասում: Կղզին բնակելի է եղել հնագույն ժամանակներից: Նրա հյուսիս-արեւմտյան անկյութնում պահպանվել են կիկլոպյան պարսպապատերի հետքեր: IV դ. Աղթամարում եղել է Ռշտունի իշխանների ամրոց: X դ. սկզբին Գագիկ Արծրունի թագավորը կղզում մեծ շինարարություն է սկսել՝ դարձնելով այն անառիկ բերդաքաղաք՝ Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության (908-1021) քաղաքական եւ հոգեւոր կենտրոն - ծնթ. խմբ.:

[29]    Նարեկավանք, X դարի հայկական վանական համալիր Վասպուրական նահանգի Ռշտունյաց գավառում՝ Վանա լճի հարավ-արեւելյան ափին, Նարեկ գյուղում: Վանքը հիմնադրել են բյուզանդական կայսր Ռոմանոսի կրոնական հալածանքների պատճառով փախած հայ վանականները: Վանական համալիրի գլխավոր եկեղեցին Ս. Սանդուխտն է: Եկեղեցու արեւելյան կից Գրիգոր Նարեկացու գմբեթավոր մատուռն է, իսկ հարավում մեկ զույգ որմնամույթերով, պայտաձեւ եւ Ավագ խորանով գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով Ս. Աստվածածին եկեղեցին է: Նարեկավանքը զարթոնք է ապրել Անանիա Նարեկացու, ավելի ուշ Գրիգոր Նարեկացու վանահայրության տարիներին: Անանիա Նարեկացու ջանքերով վանքում հիմնվել է դպրոց, բազմաթիվ ձեռագրեր են ծնունդ առել այնտեղ, որոնցից մեզ են հասել 1069 թ. գրված Ավետարանը: 1707 թ. Մինաս վարդապետ Ղախանեցին հիմնովին նորոգել է վանքը, իսկ 1877 թ. վանահայր Բարսեղ վարդապետը եկեղեցիներին արեւելյան կից կառուցել է ընդարձակ գավիթ, ուր թաղվել է Անանիա Նարեկացին: 1812 թ. գավթի արեւմտյան մուտքի առաջ կառուցվել է եռահարկ զանգակատուն: 1884 թ. Արիստակես վարդապետը վանքում վարժարան է բացել, իսկ 1901 թ. որբանոց-վարժարան: Նարեկավանքից 2 կմ հեռու սրբավայր համարվող այն քարայրն է, ուր ճգնել է Գրիգոր Նարեկացին: Հայոց ցեղասպանության տարիներին վանքն ավերվել է օսմանյան իշխանությունների կողմից - ծնթ. խմբ.:

[30]    Ոստան գավառի գավառի Վանա լճի ափին գտնվող Չահան (Չաբահան, Չարահան) Ս. Նշանի վանքում է ամփոփված պատմիչ Եղիշեի (մոտ 410/415-474/475) աճյունը: Նա հեղինակել է «Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին» երկասիրությունը: Եղիշեի աճյունը հանդիսացել է ուխտատեղի հայ հավատացյալների համար - ծնթ. խմբ.:

[31]      Գրիգոր Նարեկացի (մոտ 951-1003), հայ միջնադարյան հոգեւորական, բանաստեղծ, երաժիշտ եւ փիլիսոփա: Հայ գրականության վերածնության մտքի գագաթը: Ծնվել է Վասպուրական նահանգի Ռշտունյաց գավառի Նարեկ գյուղում: Նա Անձեւացյաց գավառի Խոսրով եպիսկոպոսի որդին էր: Նրա ուսուցիչներից է եղել Նարեկավանքի վանահայր Անանիա Նարեկացին: Յուրացնելով դպրոցի մատենադարանի թարգմանական եւ ինքնուրույն ձեռագիր կրոնափիլիսոփայական գրականությունը՝ Գրիգոր Նարեկացին հետագայում դարձել է այդ կենտրոնի սյուներից մեկը: Ուսումն ավարտելուց հետո ձեռնադրվում է վարդապետ եւ ստանում է Նարեկացի անունը: Իր հարուստ գիտելիքների եւ անբասիր վարքի շնորհիվ մեծ համբավ է վաստակում: Նրա գերեզմանը երկար ժամանակ ուխտատեղի է եղել հայության համար: Նրանից մնացել են բազմաթիվ գործեր՝ «Մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի», չորս ներբող, տաղեր (30-ից ավելի) եւ այլն: Նրա երկերից ամենալավագույնները տաղերն են եւ «Մատեան Ողբերգութեան» (1002 թ. ) քնարական պոեմը: Վերջինս հայ միջնադարյան գրականության ամենամեծ արգասիքն է, պատկանում է մարդկության ստեղծած գեղարվեստական մեծագույն արժեքների թվին: Պոեմը բաղկացած է 95 գլխից: Ժանրային առումով այն քնարական-հոգեւոր է: «Մատեան Ողբերգութեան» պոեմը, ամբողջական կամ մասնակի թարգմանվել է աշխարհի շուրջ 30 լեզուներով - ծնթ. խմբ.:

[32]    Եղիշե (մոտ 410/415-474/475), հայ պատմիչ: 434 թ. ապագա Հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացու եւ այլոց հետ մեկնել է Ալեքսանդրիա՝ ուսանելու: 441-442 թթ. վերդարձել է Հայաստան եւ դարձել է Հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի դպրապետը: 450-451 թթ. մասնակցել է հակապարսկական ապստամբությանը, որը հայտնի է Վարդանանց պատերազմ անունով: 451 թ. մայիսի 26-ին Վասպուրական նահանգի Արտազ գավառի Ավարայրի դաշտում, Տղմուտ գետի ափին տեղի ունեցած հայ-պարսկական ճակատամարտից հետո անցել է ճգնակեցության նախ Մոկքում, ապա Ռշտունիքում, Վանա լճի մերձակա մի քարանձավում, որը կոչվել է Ս. Եղիշեի այր: Այդտեղ էլ վախճանվել է եւ ամփոփվել է անձավի մոտ: Հետագայում վերաթաղվել է Վանա լճի ափին գտնվող առափնյա վանքում, որը նրա անունով կոչվել է նաեւ Ս. Եղիշե վանք: Եղիշեի «Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին» երկասիրությունը նվիրված է 450-451 թթ. հայերի հակապարսկական ապստամբության լուսաբանմանը, որի ականատես եւ մասնակից է եղել: Երկը հրատարակվել է ավելի քան 40 անգամ ինչպես հայերեն այնպես էլ անգլերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, իտալերեն եւ այլ լեզուներով - ծնթ. խմբ.: