Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս որդւոց քահանայապետին Վրթանայ, որոց անուանք էին երիցուն Գրիգորիս, եւ երկրորդին Յուսիկ:

Այս Վրթանէս եւ Արիստակէս որդիք էին մեծի քահանայապետին Գրիգորի, եւ էր Արիստակէս կուսան` սուրբ ի մանկութենէ. զի թէպէտ եւ կրսեր որդի էր, կանխաւ եհաս յաթոռ հայրենի եպիսկոպոսութեան: Իսկ Վրթանէս էր ամուսնացեալ եւ անորդի. եւ բազում ժամանակս խնդրէր նա յԱստուծոյ. զի մի' զրկեսցի նա յօրհնութենէն զաւակի, այլ ի պտղոյ նորա կացցէ առաջի նորա ի պաշտօն տեառն: Եւ ի ծերութեան նորա լուաւ տէր աղօթից նորա. յղացաւ ամուսին նորա, եւ ծնաւ երկուս որդիս երկուորեակս, եւ կոչեաց զանուն երիցուն յանուն հօր իւրոյ Գրիգորիս, եւ երկրորդին Յուսիկ, որք սնան զառաջեաւ թագաւորին Հայոց, եւ ուսման գրոց փոյթ ի վերայ կալան ուսուցանել զնոսա: Ապա երէց որդին Գրիգորիս եհաս յեիսկոպոսութիւն կողմանց Աղուանից եւ Վրաց, վասն հոգեկիր առաքինի արգասեացն, բարեհասակ, եւ զգիտութիւն Աստուծոյ յանձին կրելով: Ոչ ամուսնացաւ նա, այլ ի հնգետասանամենից եհաս յաստիճան եպիսկոպոսութեան աշխարհին Վրաց եւ Աղուանից, այս ինքն սահմանացն Մազքթաց: Երթեալ նորոգեաց անդ զեկեղեցիսն լուսաւոր կարգօք, առաջնոյն Գրիգորի` հօրն գործոցն նմանեալ:

Իսկ զՅուսիկ սնուցանէր Տիրան որդի թագաւորին Խոսրովու. եւ ետ արքայորդին Տիրան զդուստր իւր կնութիւն Յուսկանն որդւոյ Վրթանիսի: Եւ մինչ դեռ մանուկն էր, յետ միանգամ յառաջնում գիշերին մտանելոյ` յղացաւ կինն: Եւ իսկ եւ իսկ ետես ի տեսլեանն` զի երկու էին մանկունքն, եւ ոչ հաճոյ ի պաշտօն տեառն Աստուծոյ. եւ զղջացաւ զամուսնանալն: Լայր եւ աղաչէր զԱստուած, եւ ապաշխարէր մեծաւ տառապանօք: Եւ յամուսնանալն բռնադատեցաւ ի թագաւորէն իբրեւ զմանուկ. սակայն եւ այն ըստ Աստուծոյ շնորհացն գործէր, զի որք առ յապայն յառնելոց էին ի նմանէ հովիւքն գլխաւորք, որք յօգուտ աշխարհին եւ ի շահ մշակութեան եկեղեցեաց յաւետարանական հրամանացն սպասաւորել: Այլ սակայն նա ըստ այն մի գիշերն այլ ոչ եմուտ առ կինն իւր. եւ ծնաւ կինն երկաւորիս, որպէս եւ ետես ի տեսլեանն յառաջագոյն. եւ կոչեցին զանուն առաջնոյն Պապ, եւ զերկրորդին Աթանագինէս: Եւ յետ միոյ գիշերոյ ի կինն մերձենալոյ այլ ոչ եւս մերձեցաւ ի նա, վասն առաքինութեան մանկութեան. իբրեւ ոչ եթէ զամուսնութիւնն ինչ աղտեղի համարէր, այլ կասկածէր նա ի տեսլենէն` զոր ետես, եթէ ընդէ'ր բնաւ ի նմանէ այնպիսի զաւակ անպիտան ծնանիցի: Քանզի ոչ երկրաւոր զաւակի ցանկացեալ էր, այլ այնպիսումն` որ ի սպասաւորութիւն սպասու պաշտաման ծառայութեան տեառն Աստուծոյ կացցեն: Եւ զամենայն իսկ զերկրաւորս առ ոչինչ համարեալ, ոչ լաւ համարեցաւ զանցաւորս` այլ զվերինն. երկնակեաց կենացն ցանկացեալ հայէր: Լաւ համարէր զծառայելն միայն Քրիստոսի` անձին փառս համարէր. ոչ ինչ ածէր ընդ միտ զսէր թագաւորին կամ ի նմանէ կուսէ զպատուեալն, կամ զմեծութիւն, կամ զնդանութիւն փեսայութեան թագաւորին, այլ յայնմ ամենայնէ ուրացեալ հրաժարէր, եւ օտարոտիս եւ գարշելիս եւ պատրանս համարէր: Եւ յետ առաջնոյն այլ ոչ եւս խաբեցաւ երբէք ուրեք իբրեւ զմանուկ. այլ հայրական միտս զծերական հանճարոյն ստացեալ, զխրատն իմաստութեան անմահութեան: Լաւ համարեցաւ զնախատինսն Քրիստոսի, քան զմեծութիւն թագաւորացն. զճգունս վարուց ընդրեալ անձին իւրոյ, յերկոտասանամենից եւ ի վեր առաքինանայր: Որ իւրոյ հարցն նմանեալ, եւ զեղբօրն իւրոյ Գրիգորի զօրինակ բերէր անձին իւրոյ. զքրիստոսեան լուծն առանց ամենայն յապաղութեան ձգէր մինչեւ ի վաղջան:

Բայց վասն զի թշնամանացեալ էր տուն թագաւորին ընդ նմա, եւ մինչ դեռ վասն այնորիկ զզուէին զնա աներք նորա, մեռաւ կին նորա. ազատեալ լինէր Յուսիկ ի յաներոյն: Եւ մինչ նա հոգացեալ վասն իւր ծննդոց մնացելոց զաւակին, եւ վասն այսորիկ հոգալով կայր յաղօթս առ տէր, եւ երեւեցաւ նմա հրեշտակ տեառն ի տեսլեանն, եւ ասէ ցնա. Յուսիկ, որդի Գրիգորի, մի' երկնչիր. զի լուաւ տէր աղօթից քոց, եւ ահա ծնցի ի քո զաւակացդ այլ զաւակք: Զի լիցին նոքա ի լուսաւորութիւն գիտութեան, եւ աղբեւրք հոգեւոր իմաստութեան Հայաստան աշխարհիս: Եւ ի նոցանէ բղխեսցեն շնորհք պատուիրանացն Աստուծոյ. եւ խաղաղութիւն բազում եւ շինութիւն եւ հաստատութիւն բազում եկեղեցեաց ի տեառնէ նոցա տացի, բազում յաղթութեամբ եւ մեծաւ զօրութեամբ. եւ բազում մոլորեալք դարձցին ի ճանապարհս ճշմարտութեան. որով եւ Քրիստոս բազում լեզուօք փառաւորեսցի նոքօք: Որք սիւնք եկեղեցեաց լինիցին, եւ մատակարարք բանին կենաց, եւ հիմունք հաւատոց. պաշտօնեայք Քրիստոսի եւ արբանեակք հոգւոյն սրբոյ. զի ուստի հիմն իցէ շինուածոյն, եւ կատարն անտի լինիցի: Եւ բազում տունկք պտղաբերք եւ շայեկանք եւ օգտակարք ի հոգեւոր դրախտին ի նոցա մշակութեանն աջոյն տնկեսցին եւ ընկալցին զօրհնութիւն յԱստուծոյ: Իսկ որք ոչն կամիցին տնկել նոքօք, եւ ի նոյն հոգեւոր ցօղոյն գիտութենէ ըմպել, խոտան գտանիցին` մերձեալք յանէծս, եւ վաղջան նոցա լիցի յայրումն հրոյն: Բազում անգամ վասն տեառն լինիցին նոքա ի հեռ եւ ի նախանձ յանարժանացն. այլ կացցեն ի հաւատս անշարժ իբրեւ զվէմ, եւ յաղթեսցեն նոցա համբերութեամբ բազմաւ: Եւ յետ նոցա թագաւորեսցէ ստութիւն, յապարասան յանձնասէր յարծաթասէր ի մտախաբ յանպատսպարան յանպիտան ի սուտակ եւ ի բանսարկու մարդկանէ. եւ ապա եթէ ոք գտցի` որ եւ արասցէ ունել զուխտ հաստատութեան հաւատոյ հազիւ հազիւ: Եւ զայս ամենայն լուեալ մանուկն Յուսիկ ի հրեշտակէն, մխիթարութեամբ մեծաւ գոհանայր զտեառնէ Աստուծոյ, որ արժանի արար զնա այսպիսի յայտնութեան պատասխանւոյն. եւ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց գոհանայր եւեթ յամենայն ժամ անդադար: