Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս որ ինչ իբրեւ դարձաւ սուրբ կաթուղիկոսն Ներսէս յերկրէն Յունաց, թէ ո'րպէս կշտամբէր զարքայն. կամ ո'րպէս լինէին նշանք ահագինք ի վերայ աւանին Արշակաւանի, եւ սատակեցան առ հասարակ յանկարծօրէն ամենայն բազմութիւն մարդկան` որք յայնմ տեղւոջ էին:

Այլ իբրեւ սատակեցաւ կայսրն, դարձան ամենայն հովիւքն եպիսկոպոսքն` որք աքսորեալք էին, եւ կեցեալք էին յիւրաքանչիւր քաղաքս: Յայնժամ դարձաւ եւ սուրբ կաթողիկոսն Ներսէս յանապատ ի կղզւոյ անդի, ուր էր զնոսա արգելեալ. եւ համաշխարհի էին խնդրուածք. միւսանգամ աշխարհի շնորհեցաւ: Իբրեւ եկն յաշխարհն Հայոց, ընդ առաջ երթային նմա ի գաւառաց գաւառաց եպիսկոպոսք հանդերձ իւրաքանչիւր ժողովրդովք, եւ նախարարք ամենայն եւ ամենայն գաւառակալք: Եւ բերէին առաջի նորա զիւրաքանչիւր հիւանդս, եւ բժշկէր զնոսա. ուր եւ բազում իսկ եւ կարի յաճախէր գոհութիւն ի փառս Աստուծոյ. եւ ամենայն մարդիկն առ բազում գութ հովուապետին` համարէին զանձինս իւրեանց թէ ինքեանք իբրեւ զնոսա ի գերութենէ դարձեալ իցեն:

Եւ առնէին ուրախութիւն բազում հոգեւորս մեծաւ ցնծութեամբ: Համաշխարհ ամենայն ոք իւրաքանչիւր տեառն Աստուծոյ զեդեալ ուխտս կատարէին, որ ի վերայ հոգեւոր գանձին հայրապետին` որ առաւ նոցա. եւ կատարեաց նոցա զխնդրուածս նոցա, եւ զորբութիւն սրտառութեան անձանցն սրտկեղ ցաւոցն սրտաբեկութեանն, միւսանգամ սիրով գթով վարդապետութեամբ հոգեւոր հարբն մխիթարեաց զամենեսեան: Ամենեքեան ի դժնէ տրտմութենէն զուարթացեալք, յուրախութիւն դառնային: Ինքն իսկ թագաւորն Արշակ երթայր ընդ առաջ նորա, մինչեւ ի կողմանս Բաքասերոյն, եւ անդի մեծաւ զուարթութեամբ դարձան: Եւ սկսան նորոգել եւ պայծառանալ վարք աշխարհի եւ կարգացն եւ օրինացն եկեղեցեացն:

Այլ իբրեւ եկն հայրապետն Ներսէս ի Հայս, ի վերայ հասանէր իւրում ետեղապահին սրբոյն Խադայ, զի էր կացեալ ի ճշմարտութեան եւ յուղղութեան, եւ գնացեալ էր զճանապարհս տեառն Աստուծոյ, եւ ոչ էր թիւրեալ յաջ կամ յահեակ, բազում գոհութիւնս մատուցանէր Աստուծոյ, զի զԽադ զհոգեւոր որդեակն իւր եգիտ ըստ կամացն` որպէս ինքն կամէր. զնա անձկով տեսանէր: Այլ յորժամ լսէր ի Խադայ զամենայն զանօրէնութիւնսն չարութեանն ծուռ գնացիցն թագաւորին, տրտմէր լայր ողբայր եւ կոծէր մեծամեծ հեծեծանօք. մանաւանդ վասն քաղաքին Արշակաւանին, զի անօրէնութեամբ եւ չարութեամբ եւ յափշտակութեամբ շինեցաւ բազում մեղօք:

Ապա սուրբ հայրապետն Ներսէս մտանէր առ թագաւորն, խօսէր ընչ նմա եւ ասէր` եթէ Ընդէ՞ր մոռացար զտէր, եւ թողեր զպատուիրանս նորա. զարարիչն` որ զամենայն յոչնչէ արար, որ հայրն է որբոց եւ դատաւոր այրեաց, որ վասն մեր էջ յաղքատութիւնս, որ ոչ թողու զաղքատս ի ձեռանէ, այլ իւրով մարդասիրութեամբն բուծանէ զնոսա. այլ Աստուած դատաւոր արդար եւ հզօր եւ երկայնամիտ` որ ամենայն տառապելոց ունկնդիր է, եւ զարհամարհանս ուրուք ի յանձն ոչ առնու: Եւ զիա՞րդ կամ ի՞ւ դու ըմբռնեցար արհամարհել զնորա զպատուիրանսն. ո՞չ հայրն քո վասն այսր ամբարշտութեան ի կորուստ մատնեցաւ: Արդ դու տակաւին չյիշեցեր զնա, որ ոչն յիշեաց զմեղս հօրն քո, եւ ետ քեզ զտեղի ունել, այս ինքն զաթոռ եւ զթագ հօրն քո. եւ սկսար անօրինել առաջի տեառնն Աստուծոյ քո, եւ զամբարշտութիւնս եւ զանօրէնութիւնս եւ զնաիրաւութիւնս կարի ի նմանութիւն սոդոմացւոցն` պարծանօք յայտնապէս պատմել: Եւ երկիր առ հասարակ լան եւ վայեն զրկութեանցն զյափշտակութեանցն, որովք դու կամեցար մեծանալ. եւ ոչ յագեցոյց զքեզ մեծ եւ բազում թագաւորութեանցն յղփութիւնքն, զոր ետն քեզ տէր ամենայնի Քրիստոս:

Արդ լուր ինձ զոր ասեմս քեզ, եւ արա զնա` զի մարթասցես շահել զանձն քո, եւ ապրեցուցանել զքեզ ի բարկութենէ անտի Աստուծոյ. եւ մի' թշուառական աշխարհս Հայոց յաղագս քո կորիցէ: Այլ ես տեսի տեսիլ, զի կորուստ եւ քանդումն յուզեալ խաղացեալ գայ ի վերայ կորստական աշխարհիս Հայոց այսորիկ: Արդ հրաման տուր` ի բաց քակել զտեղին զայն, եւ ցրուեա զմարդիկն` զոր ժողովեցեր, զի երթիցեն ցրուեսցին սփռեսցին յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ երթիցեն տացեն իրաւունս ում զինչ եւ պարտիցին. զի մի' դու ի խորս չարեաց բարկութեանն անգանիցիս կորիցես: Եւ վասն մեղացն` զոր գործեցեր, հրաման տացուք ամենայն աշխարհի` ընդ քո ի պահս եւ ի խնդրուածս լինել, եւ մեք հանդերձ քեւ յապաշխարութիւն մտցուք. ո' գիտէ, թողու տէր զքո զայդ զանհնարին զմեղսդ գործեալ: Եթէ տեղւոյն ինչ կարի այդչափ ցանկացեալ ես, ես ինքն ինձէն զնա արդարութամբ շինեցից, եւ շէն կալայց առաջի քո:

Իսկ թագաւորն ծաղր առնէր զբանսն կաթողիկոսին, եւ մկթայր զնորա զասացելովքն: Իսկ նա միւսանգամ բարկացեալ, կրկնեալ ասէ. Գիտես, ո'վ թագաւոր. վասն այսր ամենայնի ասացեալ է կանխասացութեանն ամենայն բերանովք մարգարէիցն, եթէ «Վա~յ որ շինէ զտուն իւր` եւ ոչ արդարութեամբ, եւ զվերնայարկս իւր` եւ ոչ իրաւամբքե. եթէ «Յառակ առցին ողբքն, եւ ասասցեն` եթէ վա~յ որ ագահեսցէ զագահութիւն անձին իւրում, որ ոչ է իւր. զի եթէ տունք գեղեցիկք իցեն եւ մեծամեծք իցեն, սակայն յաւեր դարձցին. զի մ'ի ոք բնակիցէ ի նոսա մարդ, այլ ճարակ հօտից լիցի, եւ դադարք գազանաց եւ որջք գազանաց եւ որջք բորենից եւ ճագարաց եւ աղուեսուց, բոյն խորդոց եւ ագռաւուց, եւ անդք սահմանակցաց. վասն այդորիկ աւերեսցին գործք ձեռաց քոց եւ մի' շինեսցին, եւ միանգամայն սատակեսցին ամենայն անօրէնքն բնակեալքն ի նմա. եւ եղիցին դադարք եզանց եւ ճարակք ցռոց, եւ աղուէսք մուտ եւ ելս խաղասցեն յարկս նոցին. եւ մի' շինեսցին, եւ մի' եւս բնակեսցեն, մինչեւ ցյաւիտեանե:

Եւ զայս ամենայն խօսեցաւ հայրապետն Ներսէս, եւ գնացեալ ի թագաւորէն` ելեալ շրջէր ընդ գաւառս գաւառս աշակերտութեան` ուղղել կարգել եւ հաստատել զեկեղեցիսն յամենայն գաւառս Հայոց: Եւ յետ երից աւուրց անցանելոյ բանիցն ասացելոց ի վերայ, որ խօսեցեալ եղեն ի բերանոյն երանելոյն Ներսէսի, մատնեաց տէր զգեւղաքաղաքն զԱրշակաւանն ի ձեռս հարուածոցն: Եւ սկսաւ հարկանել զոր չարակեղն իմն կոչեն, իսկ կէսքն ժանդ անուանեն. ելանէր ի վերայ մարդկանն եւ անասնոցն: Ոչ աւելի եղեւ հարուածոցն ի վերայ նոցա քան զերիս աւուրս յերկարեցաւ, զի անմարդեցաւ. քան զքսան հազարք սատակեցան երդք մարդկան, ոչ մնաց ի նոցանէ եւ ոչ մի. զի առ հասարակ սատակեցան կոտորեցան յանկարծօրէն քանդեցան. զի միահաղոյն եկն սատակումն ի վերայ նոցա:

Եւ յետ այսորիկ ինքնին թագաւորն ելանէր ի խնդիր հայրապետին Ներսէսի. եւ գտեալ` խնդրէր ի նմանէ, զի մատուսցէ աղօթս վասն նորա, զի մի' գուցէ եւ նա սատակեսցի, քանզի կարի զարհուրեալ էր: Ապա խօսել սկսանէր եպիսկոպոսապետն Ներսէս ընդ թագաւորին, եւ ասէր. Զի այժմ յաշխարհիս յայսմիկ, վասն զի արդարք եւ մեղաւորք զոյգ հասարակ խառն են, վասն արդարոցն խնային մեղաւորք առ ժամանակ մի եւ ապրին, եւ յերկարին յաշխարհիս վասն նոցա կենացն եւ նոքա ի պատճառս նոցա: Զի որոմն սերմանեալ թշնամւոյն ի վերայ սուրբ բուսոյն սերմանն ցորենոյն, ընդ նմին զոյգ հասարակ բուսեալ են. խնային վասն ցորենոյն սրբութեան եւ բոյս աղտեղութեանն որոմնն. զի մի' գուցէ մինչ զորումնն քաղահան արարեալ խլիցեն, խլիցի ընդ նմա եւ ցորեանն: Վասն այնորիկ առ ժամանակս վայելեն ի դարմանոյ ցորենոյն եւ որոմն ընդ նմին ի ցօղս եւ յանձրեւս եւ յոռոգմունս, եւ ի ջերմութիւնս խարակեալ եւ ի հեշտ արեւս արեգականն: Այսպէս այս լինի մինչեւ ի ժամանակս հնձոց, մինչեւ եկեսցէ ժամանակն յորժամ հնձեսցի ցորեան արմտեացն. զայն ի շտեմարանս արքայութեանն ժողովեսցեն, եւ զորոմն յայրումն յաւիտենական հրոյն. որ է ինքն հունձք կատարած ժամանակաց, յորժամ Որդին Աստուծոյ եկեալ հասանիցէ, եւ տացէ հրաման երկնաւոր մշակացն ընդ նմա իջելոց ի վերուստ` ի գերեզմանացն հնձել զամենայն ննջեցեալսն յարուցեալս:

Արդ այնուհետեւ ընդրութիւն առնիցէ. զարդարսն նման ցորենոյ ընդ ինքեան յարքայութիւնն իւր ընդունիցի, եւ զմեղաւորսն որոման նմանեալս` յանշէջ ի յաւիտենական ի հուրն հրամայիցէ արկանել: Արդ այժմ ժամանակն հնձոց չեւ եւս էր, դու կանուխ քաղահան որոմանն ի ցորենոյն արարեր, եւ կանուխ զորոմնն ի մի վայր առանց ցորենոյն ժողովեցեր. վասն այդորիկ յայնժամ կանխեաց հուրն, անխնայ յարձակեցաւ այրել, զամենայն որոմնն ի մի վայր ժողովեալս ի միում վայրի գտեալս միահաղոյն վաղճանեաց: Այլ այր դու, տես զանձն քո, զի մի' եւ դու կորիցես, եւ աշխարհս վասն քո: Իսկ թագաւորն ի գուճս հարեալ, մեծաւ աղաչանօք եւ բազում աղօթկերօք աղաչէր թագաւորն` հաշտել ընդ նմա. եւ եդ ուխտ, զի այլ ոչ եւս երբէք անցցէ զբանիւք նորա: