Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թէ ո'րպէս կամ զիա'րդ կոչեցեալ եղեւ Արշակ արքայ Հայոց ի Շապհոյ արքայէ Պարսից, կամ զիա'րդ մեծարեցաւ ի նմանէն մեծապէս. կամ զիա'րդ Վասակ մամիկոնեան սպարապետն Հայոց սպանանէր զսորակալ ասպաստանին արքային Պարսից. կամ թէ զի'արդ Արշակ արքայ աւետարանաւն երդուեալ արքային Պարսից, ուխտէր նմա, կամ թէ զիարդ ստեաց յետոյ եւ փախեաւ. կամ թէ զիա'րդ արք եւթանասուն զԱստուծոյ պաշտօնեայսն կոտորէր արքայն Պարսից վասն նորա:

Յայնմ ժամանակի կոչէր առ ինքն Շապուհ արքայն Պարսից զթագաւորին Հայոց զԱրշակ, եւ մեծարեցաւ ի նմանէ բազում պատուով եւ մեծաւ փառօք, բազում գանձու ոսկւով եւ արծաթով, ամենայն մեծութեամբ թագաւորութեանն: Եւ իբրեւ զեղբայր որպէս զորդի գրգեալ եղեւ ի նմանէ, եւ երկրորդական զմեծ տունն նմա յատրպատական աշխարհին. եւ ի միասին ի միում տախտի գահուն ի ժամ ուրախութեանն բազմէին, զմիագոյն զմիանշան զհամահանդերձ զարդու: Եւ զմիօրինակ զթագն օր ըստ օրէ ինքեան եւ նմա թագաւորն Պարսից զարդ պատրաստէր. զոյգ երկոքին ի միասին որպէս զեղբարս հարազատս անբաժինս յղփացեալք էին ի միում ուրախութեան, եւ յանպատում ուրախութեան ուրախ լինէին:

Ապա եղեւ դէպ օր մի յաւուրց, եկն եմուտ թագաւորն Հայոց Արշակ շրջել զասպաստանաւ միով զարքային Պարսից. իսկ ախոռապետն արքային Պարսից նստէր ի ներքս ի տան ասպաստանին: Իբրեւ տեսանէր զթագաւորն, ոչ ինչ առ լաւս կալեալ մեծարեաց զնա, եւ ոչ ինչ շուքս դնէր նմա. այլ եւ անարգանս եւս դնէր թշնամանաց, ասելով ի պարսկերէն լեզու` թէ այծից Հայոց արքայ, եկ նիստ ի խրձան խոտոյ ի վերայ: Զոր բանս իբրեւ լսէր սպարապետն զօրավարն Հայոց մեծաց, որում Վասակն կոչէր, ի մամիկոնեան տոհմէն, մեծաւ բարկութեամբ եւ բազում սրտմտութեամբ բարկանայր. ի վեր առեալ զսուսերն` զոր ընդ մէջն ունէր, հարեալ անդէն ի տեղւոջն զախոռապետն արքային Պարսից գլխատէր ի ներքս յասպանի անդ: Զի ոչ կարաց լսել եւ ժոյժ ունել զիւրոյ թագաւորին զանարգանս. զիւր մահն առաջի եդեալ լաւ հաշուէր բազում անգամ, քան զտեառն իւրոյ լսել զվատթարութեան թշնամանս: Իբրեւ ի Պարսից աշխարհի էին, յայլոց ի տեղի եւ ի նոցուն հրապարակի աներկիւղ եւ անկասկած յանկարծօրէն զայսպիսի զգործ կարաց գործել: Իսկ թագաւորն Պարսից յորժամ զայս լսէր, բազում շնորհ ունէր զօրավարին Վասակայ, ընդ քաջասրտութեանն զարմացեալ եւ ընդ բազում աներկիւղութիւնն: Եւ բազում պարգեւաց եւ պատուոյ արժանի առնէր, զքաջութիւն եւ զտիրասիրութիւնն գովեալ: Վասն այնր իրաց մեծաւ սիրով սիրէր զնա, եւ ըստ արժանի իւրում պատուէր զնա. մեծարէր զամենայն աւուրս հաշտութեան եւ խաղաղութեանն` որ ի մէջ նոցա էր:

Ապա մինչ դեռ անդէն եւս էր արքայն Հայոց առ արքային Պարսից, եւ մեծ սէր էր ի մէջ նոցա եւ մեծ խաղաղութիւն, երկնչելով երկեաւ թագաւորն Պարսից Շապուհ, եթէ գուցէ ստեսցէ սիրոյն նորա Արշակ արքայ Հայոց, եւ լիցի միաբան ընդ կայսերն Յունաց, եւ կամ կողաքակ ինչ լիցի ի նմանէ: Եւ ոչ հաւատայր նմա` թէ պահեսցէ առ նա զմտերմութիւն սիրոյն, եւ կացցէ յուխտին միաբանութեան ընդ նմա: Վասն այսորիկ երդումն պահանջէր ի նմանէն, մինչեւ կարի ստիպեալ բռնադատեաց զնա. Հաւանեաց, ասէ, եւ երդուիր ինձ յօրէնս քո, զի մի' ստեսցես ինձ: Իսկ իբրեւ կարի բռնադատեցաւ եւ ի նեղ անգաւ եւ շտապեալ տագնապեցաւ, ետուն հրաման ածել զերիցունս եկեղեցւոյն Տիսպոնի քաղաքի, որում անուն գլխաւորին Մարի. եւ բերին զաւետարանն սուրբ, եւ տայր երդումն արքայն Պարսից Շապուհ արքային Հայոց Արշակայ` երդնուլ յաստուածեան աւետարանն, զի այլ մի' եւս ստեսցէ նմա. այլ կացցէ յուխտի նորա, եւ պահեսցէ զդաշինս նորա: Եւ վասն զի պատգամաւոր իրացս այսոցիկ էր տանուտէրն նահապետն մամիկոնեան տոհմին երէց եղբայր Վասակայ սպարապետին, որում անուն Վարդան կոչէր, մեծապէս արքայ Շապուհ յակն առեալ սիրէր զնա: Իսկ իւր եղբայրն Վասակ զօրավարն Հայոց նախանձ բերէր ընդ երիցու եղբօրն իւրում ընդ Վարդանայ: Կամեցաւ խանգար առնել ի մէջ Արշակայ թագաւորին Հայոց, եւ փախչել. այր ասէր Շապուհ. Թէ ձեր սրտի մտօք է տուեալ զերդումն, զիա՞րդ կարէր ըստ հաւանութեան ելանել երդմանցն եւ կամ փախչել: Այլ, ասէ, գիտեմ զի կախարդութեամբ խաբեցէք զիս. եւ որ ունի զօրէնսն ձեր, զնա սիրեցէք, եւ նենգութեամբ նմա խորհրդակից եղեալ` յինէն փախուցէք եւ կամիք դուք զտէրութիւն Արշակունեաց ի վերայ ձեր, եւ զնոյն խնդրէք:

Եւ երդնու Շապուհ արքայ յարեգակն եւ ի ջուր եւ ի կրակ, եթէ ոչ միում մարդոյ` որ յայդմ օրէնս քրիստոնէութեան է` ոչ տամ ապրել. եւ հրաման տայր զամենեսեան տանել սպանանել: Եւ տանէին զգլխաւորն նոցա զՄարի երէց, եւ զայլ երիցունսն եւ զսարկաւագունսն, աւելի քան զեւթանասուն այր, ի մի գուբ զամենեսեան զնոսա փողոտէին: Եւ զաւետարանն սուրբ` յոր երդուաւ թագաւորն Արշակ` կապէր պատէր երկաթի սարեօք, եւ իւրով մատանեաւ կնքեալ, ի գանձտան հրամայէր, եւ տայր հրաման պահել զգուշութեամբ: