Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս Ներսիսի Հայոց կաթողիկոսին, թէ զիարդ յԱրշակայ արքայէ առաքեցաւ առ Վաղէս կայսրն հանդերձ նախարարօքն. թէ վասն որդոյն կայսերն զի'նչ խօսեցաւ շատ բանս հաւատոյ, եւ կամ զիա'րդ կապեցաւ եւ աքսորեցաւ, եւ զայլ նախարարսն արձակեաց հանդերձ պատարագօք:

Ապա վասն խաղաղութեան ուխտին միաբանութեան դաշինն, որ էր աշխարհին Հայոց ընդ կայսերն Յունաց, դէպ եղեւ առաքեր անդր կազմութեամբ մեծաւ արքային Հայոց. զի ինքնին մեծ կաթողիկոսն Հայոց Ներսէս, եւ ի մեծամեծացն Հայոց սատրապս տասն ընդ նմա առնել, զի երթիցէ, ի մէջ կայսերն եւ ի մէջ իւրեանց զուխտն հաւանութեան եւ խաղաղութեան նորոգեսցեն: Ապա չոգան գնացին հասին ի կայսերական պաղատն թագաւորացն Յունաց:

Զայնու ժամանակաւ թագաւորն մեծ Յունաց Վաղէս ի խոտորութեան հերետիկոսութեան աղանդութեանն արիանոսաց էր ի հաւատս: Արդ իբրեւ ետես զնոսա թագաւորն, զառաջինն մեծապայծառ փառօք մեծաւ շքով մեծարեաց զնոսա: Ապա դէպ եղեւ` զի որդի միամօր կայսերն, այն իսկ գտանէր նորա զաւակ, անգեալ դնէր յախտս սաստիկ հիւանդութեան. ապա թագաւորն վասն աղօթս առնելոյ ի վերայ մանկանն ստիպէր զսուրբ կաթողիկոսն Հայոց զՆերսէս: Իսկ նա ի մէջ մատուցեալ, խօսել սկսաւ եւ ասէ. Եթէ հաւատասցես` եթէ տէր Յիսուս Քրիստոս որդի եւ ծնունդ Աստուծոյ միածին, ինքն յինքնութենէ եւ իսկ յիսկութենէ, յորովայնէ Հօր ծնունդ եւ ոչ արարած, ծագումն Հօր, լոյս փառաց էականին, եւ նկարագիր էութեան նորա. զի այն ծնունդ է եւ որդի ի բնութենէ նորա. զի որպէս Հայրն` նոյնպէս եւ Որդի ի բնութենէ յառաջ քան զամենայն յաւիտեանս ի Հօրէ ծնեալ, յառաջ քան զլինելն արարածոց` ծնունդ, գործակից արարչակից յամենայնի առ Հօր ի սկզբանէ. զի ամենայն ի Հօրէ նովաւ եղեւ յերկինս եւ յերկրի. զի միշտ ընդ Հօր ի սկզբանէ յառնելն զամենայն արարածս, եւ ի բնէ եւ ի սկզբանէ ընդ նմա ունէր զհամեմատ կերպարանս զիւրոյ ծնողական տպոցն նմանութեանն` հանգոյն զուգակցութեանն. որ ի սկզբանէ աշխարհի կրէ զամենայն բանիւ զօրութեան, եւ իւրով բնական իշխանութեամբն վարէ ուղղէ եւ առաջնորդէ ամենայն արարածոց. որ ի սկզբանէն արար եւ հաստատեաց զհիմունս երկրի, եւ ձգեաց զերկինս որպէս զխորան. որոյ ձեռքն արարին եւ հաստատեցին զամենայն երեսս երկնից. որ արար զմարդն իսկ ի հողոյ, եւ կարգեաց զբանաւորս զխօսունս իմաստունս անձնակամս: Եւ իբրեւ անձնիշխան կամօք ապականեցան մարդիկ, ոչ ծանեան զարարիչն եւ ոչ զպատուիրանս նորա, Որդի ի բնէ ի սկզբանէ նստէր ընդ աջմէ Հօր, եւ աթոռակից ծնողին իւրոյ էր. իսկ իբրեւ ետես եթէ արհամարհեալ կայր հայր ի մարդկանէ, խաղաց եկն էջ յաջմէ աթոռոյ անտի. ամփոփեցաւ փոքրացաւ, եւ ի կուսէն մարմնացաւ մարդացաւ, եւ զանձն ունայնացոյց. եւ մարդ եղեալ, կամօք կրեալ զվիշտսն, մեռաւ եւ յարեաւ եւ կեցոյց զամենեսեան առ հասարակ. եւ վերացաւ եւ նստաւ յաթոռ իւրոյ բնութեանն, ընդ աջմէ Հօր` իւրոյ ծնողին:

Արդ եթէ զայս այսպէս հաւատացես` եթէ Քրիստոս որդի եւ ծնունդ է Աստուծոյ, գրովք եւ բազմօք եւ անթիւ վկայութեամբ կարեմք հաճել զքեզ, եւ լուանալ զքեզ ի սուտ եւ ի պիղծ մկրտութենէ հերետիկոսութեանն հաւատոց: Եւ ընկաւ դու զմկրտութիւն սրբութեանն հաւատոցն ի շնորհս յանուն Հօրն արարչին, եւ ի խոստովանութիւն ծննդեան Որդւոյն ի Հօրէ, որ է յառաջ քան զյաւիտեանս եւ զժամանակս, որ է ըստ բնութեանն գոյացութեան իւրոյ. եւ ի մարմնանան էջ ի կոյսն սուրբ, որ եղեւ ի վաղջան ժամանակաց, որ եղեւ վասն մերոյ փրկութեան եւ կենդանութեան. ի մահն եւ թաղումն նորուն Որդւոյն Յիսուսի Քրիստոսի, եւ ի խաղաղութիւն եւ ի միաբանութիւն եւ ի պարգեւս նորուն Հոգւոյն սրբոյ: Մկրտեաց դու ի սոյն յայս խորհուրդս սքանչելի կենաց թողութեան եւ նորոգութեան. եւ զմանուկն քո այսմ սրբութեանն երանութեան լուսոյ թողութեան մկրտութեանն արժանի արասցուք. եւ խնդրեսցուք ի Քրիստոսէ տեառնէ մերմէ, զի թողցէ զմեղս անհաւատութեան հերձուածողութեանն եւ ողորմի. վասն որոյ ցաւք եւ տանջանք եղեն ի սկզբանէ եւ լինին: Այդմ ես լինիմ երաշխաւոր վասն տեառն ողորմածի` զի զմանուկն ողջ անարատ առաջի քո կալայց, եթէ դու յուղղափառ հաւատս եկեսցես, եւ իբրեւ զայլ որթոդոքս խոտսովանեսցիս ընդ մեզ:

Ապա թէ ոչ խոստովանեսցիս ի Քրիստոս միածին Որդին Աստուծոյ, զոր նախ յառաջ քան զամենայն` Հայր ի բնութենէ իւրմէ բաւական իւրոյ բնութեան հայրութեանն ծնաւ ծնունդ կատարեալ միածին, նոյն նման զուգակից, եւ աթոռակից եւ արարչակից. որ վասն սիրոյն նորա սիրեաց զմեզ, առ սէր մեր առաքեցաւ ի Հօրէ կոյսն սուրբ Մարիամ, եւ երեւեցաւ մարդ ի կնոջէ այն` որ նման էր բնութեան իւրոյ ծնողին, եւ ի բնութենէ ունէր զբնութիւն Հօրն կերպարանաց հօրն իւրոյ, մարմնովն վասն մեր եղեւ իւրովք կամօք ի կերպարանս ծառայի: Եւ քանզի անկան մարդիկ ինքնակամ կամօք ի ծառայութիւն, արդ ինքն տէր եղեւ ի կերպարանս ծառայութեանն, զի ի ծառայութենէ ազատեսցէ զմեզ: Զի ի սկզբանէն յորժամ առնէր Աստուած զարարածս, յետուստ արար զմարդն` յերեւոյթ եւ յաներեւոյթ իւրոյ զօրութեանցն ի մի եւ նոյն ժողովեալ. եւ այսպէս եւ զամենայն ի նոյն պնդեալ ձուլեաց զարարածս, զոր եւ ըստ նմանութեան պատկերի կերպարանաց իւրոց արար. եւ եդ զնա իշխան անձնիշխան իւրոց կամաց: Վասն որոյ նախանձու սատանայի ապականեալք հնացան ի բանսարկութիւն խարդախութեան պատրանացն: Իսկ տէր եկն յայց ելեալ կորստականին, ծնաւ ի կուսէն ի մարդկան կերպարանս, զի արասցէ խաղաղութիւն յրեկինս եւ յերկրի, եւ ածցէ զիւր Հայրն ծնօղ ի հաշտութիւն ընդ արարածս իւր` մարդակերպ պատկերաւն, զի յանդիման լիցին ամենայն մերժեալ արարածքն աներեւոյթն Աստուծոյ:

Ապա յիրաւի ուրեմն ի նորոգման արարածոց, զամենայն վերստին նորոգէ. զի եթէ իցէ ոք ի Քրիստոս նոր` արարած: Զի այն որ հինն էր` էանց, արդ աւասիկ եղեւ նոր ամենայն. զի եկն էառ զմարդկան կերպարանս, եւ ինքեամբ դարձեալ զամենայն նորոգեալ հաստատեաց: Ինքն եղեւ օրինակ մերոյ կենդանութեանս, անդրանիկ ամենայնի մեռելոցն` մեռանելովն. եւ նախ ի մեռելոցն յարութեամբն, զի յայտնի արասցէ ինքեամբ զամենայն. զի զմեզ առանց փոխման արասցէ հոգւով, եւ անմահ մարմնով. զի մի' միայն մարդիկ յանփոփոխումն հոգւոյն հայեսցուք, այլ յանմահութիւն մարմնոյն. զի եւ աներեւոյթքն դարձեալ եւ բանաւոր զօրութիւնքն ամենայն անփոփոխմանս այսմիկ ընդ մեզ ակն կալցին: «Քանզի ամենայն արարածք ազատեսցին ի ծառայութենէ անտի ապականութեան` յազատութիւն փառաց Որդւոյն Աստուծոյե: Զի առ այն, ասեն, որ ի մէնջ ի կուսէ անտի մարդ ծնաւ Աստուածն, որ մեք աստի առժամայն ի հաստատութենէն թօթափեալք, եւ հանդերձեալ ժամանակին ի լաւագոյնսն հասեալք ամենեքին, հայեցեալք սպասեալք ակն ունիմք ի սկզբանէն յարարիչն եւ յառաջնորդն նորոց արարածոց: Քանզի ծնունդ եւ կերպարանք է նա աներեւութին Աստուծոյ, միածին ծնունդ Հօր, արարիչ ամենայն արարածոց. ուստի եւ զհանգամանսն թարգմանեալ, ածէ թափէ Առաքեալն միանգամայն եւ ասէ` թէ «Նովաւ հաստատեցան ամենայն որ ինչ յերկինս եւ որ ինչ յերկրի, եթէ երեւելիք եւ եթէ աներեւոյթք, եթէ աթոռք, եթէ տէրութիւնք, եթէ իշխանութիւնք, եթէ պետութիւնք, եթէ զօրութիւնքե: Եւ խոնարհագոյն յայտնագոյն առնէր զասացեալսն. «Զի ինքն է անդրանիկ ի մեռելոց, զի եղիցի յամենայնի ինքն յառաջացեալ. զ՚ի նմա հաճեցաւ ամենայն լրութիւն աստուածութեանն բնակել, եւ կամ նովաւ կատարել զամենայն, զի արասցէ խաղաղութիւն արեամբ խաչիւն իւրով, նովաւ այն որ ինչ յերկինս, եւ որ ինչ յերկրիե: Զի չարչարանօք տեառն Քրիստոսի միածին Որդւոյն Աստուծոյ` ամենայն ի նոյն ժողովեցաւ որ յերկինս եւ որ յերկրի:

Քանզի մեծութիւն Աստուծոյ արար զամենայն, եւ կացոյց զմարդն տէր ամենայնի. հրամայեաց եւ բազմացան: Ապա կացոյց իշխանս եւ կարգեաց առաջնորդս: Իսկ յորժամ զպատուիրանազանցութիւնն գործեցին առ գամ մի, անկան յիշխանութենէ` զոր առեալ յառաջն ունէին: Իսկ յերկրորդին` լոկ միայն վասն կարօտութեանն պիտոյից ետ իմիք իշխել, եւ իմիք չիշխել. զի գոնեայ ապա յետոյ յետուստ իշխելովն ծանիցուք զշնորհն, եւ չիշխելովն զամենատեառնն տէրութիւնն գիտասցուք: Իսկ ո՞վ իցէ, որ ոչ ցանգանայ մեծութեանն եւ կամ մարմնոյ առողջութեանն եւ կամ կամարարութեանն կարօտիցի, որ միայն միում միածնի Որդւոյն Աստուծոյ վայել է: Իսկ մարդկանն, ոչ առ ամենեսին մեծութիւնն, եւ ոչ առ բնաւ աղքատութիւնն. եւ ոչ միշտ մեծք, եւ ոչ ի սպառ աղքատք, կամաւ մեծացեալք եւ կամաւ աղքատացեալք: Ոմանց ծնեալ, եւ ոչ սնուցեալ. ի չափ հասուցեալ, եւ անարգեալ թշնամանօք: Ո՞վ իցէ` որ սիրեաց զհիւանդութիւնն եւ ատեաց զառողջութիւնս. յամենայնի պակասեալք եւ ոչ կարօտեալք: Կէսք ի կռապաշտութեան եւ ի սպանութիւնս, ի պառնկութեան եւ ի բազմազգի չարիս կաշկանդեալք զմածեալ կան. կէսք մոլորեալք եւ դանդաչունս մտօք, ընդ պատահարօք կապեն զամենայն, եթէ զբարի եւ եթէ զչար:

Իսկ յորս արեգակն արդարութեան զլուսաւորութիւն հաւատոցն ծագէ, եւ զմէգ տգիտութեանն խաւարին սեւութեամբն հալածէ, նոքա հանապազ յանդիմանեն զստութիւնս եւ զմոլորութիւնս: Եւ նախ իբրեւ գործովք եւ օրինակ բարեաց յանձինս ցուցանելով, եւ ապա զայլս ուսուցանելով զնոյն. նախ ոչ երկմտելով ի հաւատոցն յԵրրորդութենէն զօրութեան արարչութեանն, եւ ապա զանձինս սրբութեամբ եւ զգաստութեամբ եւ պարկեշտութեամբ պահել յաշխարհէ: Եւ կեալ ամենայն հանդարտութեամբ ըստ կամացն Քրիստոսի, մերոյ արարչին, Որդւոյն Աստուծոյ. եւ արհամարհել կոխել զամենայն անցաւորս, եւ վերամբարձ ի թեւս սուրբ Հոգւոյն թռչել անցանել ի վերայ ազբախումբ զօրութեանցս` որ աստէն առ մեւք պատաղիչքն. եւ այնչափ խորշել եւ մերժել եւ յանպիտոյիցս, մինչեւ զկերակուրս աւուրն ռոճկին արհամարհել, թող թէ զմիս կամ զգինի ճաշակել, որ զնախճամէջ պարսն յուղացուցեալ մեղկացուցանէ եւ զճարպն զերիկամամքն պատեալ. ուստի բիւր եւ ազգի ազգի ելանեն անթիւ անօրէնութիւնքն: Որ տայ այնպիսեացն, որ զայն սիրեն, ապագնալն ըստ կամս անձանց իւրեանց:

Այլ մեզ ընդ այսր լիցի վայելել ի շնորհս մարդասիրութեանն բարերարութեանն, յոր ամենայն ազգ եւ ազինք խոստովանին զտէր Յիսուս Քրիստոս ծնեալ ի Հօրէ, ծնեալ եւ ոչ արարեալ, իսկակից Հօր եւ բնակից ծնօղին իւրում. ծագումն, լոյս փառաց Հօր, կերպարանակից իւրոյ ծնօղին: Եւ որոց իցեն աչք մտաց, եւ չեն կուրացեալ ի հաւատոցն ճշմարտութենէն, նոցա նայելիս ցուցանէ, որոց ամենայն կողմանքն հայելիք են: Լի լուսով նորա է ամենայն երկինք եւ երկիր եւ ամենայն աշխարհք, եւ ամենեցուն լսելիս որոշի` որ ամենայնիւն լսելիք են. եւ ամենայն ծածկեալք սրտից եւ խորհրդոց մտանեն ի լսելիս նորա, եւ զննէ զամենայն շունչս մարմնոյ: Եւ իւրովք կամօք երեւեցաւ մարմնով հասակաւ անձամբ կերպարանօք եւ պատկերաւ. գթութիւնքն իւր արարին. եւ ոյք սիրեն զնա, սէրն իւրեանց կերպարանէ զնա ի սիրտս իւրեանց, եւ երկիր պագանեն նմա հոգւովն ճշմարտութեամբ. սրբեալ զսիրտս իւրեանց եւ զմարմինս իւրեանց, առնեն տաճար սուրբ Հոգւոյն. եւ հաղորդք եւ հաւասարորդք եւ բաժանորդք առնին մեր երանութեանս, զոր ետն տէր եւ ասէ` եթէ «Երանի~ որ հաւատայցեն ճշմարտութեաննե. եթէ «Որ ետեսն զիս, ետես զՀայրն իմե. եւ եթէ «Երանի~ որ ոչն տեսին զիս, եւ հաւատասցեն յիս. զի նոքա զՀայր տեսցենե: Եւ միտք` որ յաստուածտեսութենէն հաւատոցն անմասն եղեալ են, ի կերպարանացն թափուր եւ ունայն իբրեւ ախերակք:

Իսկ որք լուսաւորեալք են տեսանելեաց են աներեւոյթ սրտին աչօք, որպէս ասէ մարգարէն. «Ի քեզ ասաց սիրտ իմ, եւ խնդրեցին երեսք իմ զերեսս քոե. դարձեալ ասէ. «Եդի զտէր առաջի իմ յամենայն ժամ, զի էր ընդ աջմէ իմմէ, զի մի' սասանեցայցե. եւ դարձեալ ասէ. «Ուրախ եղէց յուրախութիւն երեսաց քոցե: Ոյք այժմ ի ծածուկ լուսաւորութենէն խորհրդովքն տեսանէին զնա ըստ նորա կամացն, ապա ի վաղճանի դէմ յանդիման երեւեսցի. որպէս երանելի առաքեալն Պօղոս ասէ` եթէ այժմ ընդ հայելի օրինակաւ տեսանեմք, իսկ յապա առ յապա յորժամ գայցէ` բերիցէ ինքն տալ մեզ զիւրոց փառացն զանմահութիւնն եւ զանեղծութիւն. եւ յորժամ առանց նմանութեանցն եւ առակացն գայցէ երեւեալ Որդի Հօր եւ սուրբ Հոգւովն, յորժամ հրամայեսցէն ամենեցուն` եկեալ անմահութեամբքն` որք զԱստուածն տեսանիցեն առաւել առ բազմացն արժանեացն ակնկալութեամբ, կամի երեւեցուցանել զփառաւոր զգալուստն իւր, որպէս վասն երկայնմտութեանն համբերողացն եւ յուսալից սպասելոցն գայցէ երեւեալ Քրիստոս ծնունդ Աստուծոյ Հօր: Որ ամենայն արդարոցն գայ պարգեւատուն վասն վկայելոյն ի հաւատոց անտի: «Որոց չեւ ընկալեալ զաւետիսն, Աստուծոյ վասն մեր լաւագոյն խորհեալ` զի մի' առանց մեր կատարեսցինե: Զի եթէ քննեսցէ ոք զգիրս սուրբս, յամենայն աստուածաշունչ մատեանսն զսոյն եւ զաստուածեղէն յաճախութիւն հոգեւոր պատգամացն գտանէ ոք. վասն զի կան պահին արդարոցն եւ հաւատացելոցն լուսաւորք եւ թագքն արքայութեանն յաւիտենից ժամանակին, եւ թերահաւատիցն ժխտողացն եւ անհնազանդիցն ժպրհութեան պատիժք, ճարակ լինել նոցա անշէջ հրոյն յաւիտենից դատաստանին յանուն տեառն, յանսպառ յանսահման առանց թուոյ եւ առանց չափոյ ժամանակն տանջանաց գեհենին, խաւարին դատաստանին` որ գալոցն է:

Այլ վասն որդւոյն քո, եթէ դու ի ճշմարիտ հաւատս ուղղութեան եկեսցես, խնդրեսցուք ի տեառնէ եւ դիցուք զձեռս մեր ի վերայ նորա, եւ ասասցուք` թէ ըստ հաւատոցն ձերոց բժշկէ զնա Քրիստոս ծնունդ Աստուծոյ, եւ բարեմիտ ողջանդամ յարիցէ նա առաջի քո. հանդերձ արքայութեանն նորոգութեանն` անմահութեանն յաւէրժ բարեաց եւս արժանի արասցէ զձեզ: Ապա եթէ ոչ հաւատասցես, զիա՞րդ արդեւք լինիցի թողութիւն եւ բժշկութիւն. եւ կամ մեք զիա՞րդ արդեւք իշխիցեմք յանդիմանել կամ համարձակել եւ խնդրել, եւ կամ առնել աղօթս վասն այնոցիկ` որք բնաւ իսկ ոչ ճանաչէին զտէր. զի բարկութիւնք տեառն վախճանէ զայնոսիկ` որք ոչ ուղղութեամբ զտէր խոստովանին. եւ կամ որպէս մարթիցէք խնդրել զնա, որք ոչ հաւատայք գիտութեան պատուիրանացն նորա, եւ ոչ ի միտ առնուլ զօրէնս նորա: «Զի օրէնք տեառն ամբիծ են, դարձուցանեն զոգիս. վկայութիւն տեառն հաւատարիմ է, իմաստուն առնէ զտղայս: Արդարութիւն տեառն ուրախ առնէ զսիրտս. պատուիրանք տեառն լոյս են, եւ լոյս տան աչաց. երկիւղ տեառն սուրբ է, եւ մնայ յաւիտեանս: Դատաստանք տեառն ճշմարիտ են, եւ արդար է ի նոյն. ցանկալի է նա քան զոսկի, եւ քան զականս պատուականս բազումս. եւ քաղցր է նա քան զմեղու խորիսխե: Իսկ որոց զանձինս իւրեանց յապականութիւն տուեալ, եւ նիւթ հրոյ պահէ զնոսա: «Որ են բանք եւ ոչ են խօսք, որոց ոչ լսին ձայնք նոցա. այլ նոցա ընդ ամենայն երկրի ել բարբառն, եւ մինչեւ ի ծագս տիեզերաց են խօսք նոցաե: Իսկ որք ոչն լսենն` եւ որք լսենն, պահէ նոցա տէր զհատուցումն նորա:

Զայս ամենայն բանս, եւ որ ինչ այսմ եւ սմին ինչ նման էին բանք, խօսեցաւ սուրբն Ներսէս ընդ կայսերն, եւ զայն յաւել` եթէ յօրէ յայսմանէ մինչ յաւուրս հնգետասան վասն ողորմածութեան բարերարութեանն վասն ներելոյն անսացեալ քեզ, կէտ ժամանակաց այնչափ աւուրց անսացեալ քեզ, եթէ ոչ ուղիղ եկեսցես ի հաւատսն, նշան քեզ այս լիցի. որ մինչեւ յայն օր ի հաւատսն ոչ հաստատեսցիս, յետ լնլոյ եդեալ կիտին` մեռցի մանուկն. զի գիտասցես եթէ հաւատարիմ է այս ամենայն, զոր խօսեցայ առաջի քո:

Եւ իբրեւ լուաւ թագաւորն զայս ամենայն, զի մինչ դեռ խօսէրն առաջի նորա` նա լուռ եւեթ կայր, ոտն զոտամբ արկեալ, արմունկն ի ծունգ եւ ձեռն ի ծնօտի` նստաւ այնպէս, մինչեւ կատարեաց խօսեցաւ զամենայն զբանս իւր: Եւ գրէին զայս սեմիարք նոտարացի արքային, որք կայինն առաջի թագաւորին: Ապա մեծապէս ի ցասումն բրդեալ լինէր թագաւորն, եւ տայր հրաման` երկաթի կապանօք մեծապէս կապել զսուրբ եպիսկոպոսապետն Հայոց զՆերսէս, եւ արկանել ի փիւղակէ. զի մինչեւ տեսեալ ուշ ունիցի մանգանն, եթէ կեցցէ՞ եթէ ոչ. ապա յետ այնորիկ տեսցէ զինչ արժան իցէ առնել: Ապա յետ լնուլ աւուրցն հնգետասանիցն անցելոցն, սատակեցաւ մանուկն որդի կայսերն, եւ ընդ ամենայն` այն ժառանգ գտանէր նորա: Իբրեւ ելաց եւ կոծեցաւ որչափ կոծեալն էր, ապա ետ հրաման եւ ածին առաջի իւր զսուրբն Ներսէս: Մօտ առ ինքն կոչեալ հարցանէր, եթէ ի ձէ՞նջ քրիստոնէից եղեւ մանկանն մեռանել: Իսկ նա ետ պատասխանի եւ ասէ. Հնգետասան օր յետ բանիցն եղելոյ երկարեաց Քրիստոս, թերեւս դարձջիք. իսկ իբրեւ ոչ դարձայք, սատակեցայք: Իսկ դու այժմ եթէ հաւատասցես, կարող է Որդին Աստուծոյ Յիսուս Քրիստոս յարուցանել զնա, եւ հանդերձ որդւովն քո եւ ամենայն ընդանեօքն:

Ապա զայրացեալ ընդ բանսն թագաւորն, կամեցաւ զնա չարամահ առնել. ապա մատուցեալք առ թագաւորն աւագք իւրոյ դրանն եւ խորհրդականք, եւ ասեն ցկայսրն` եթէ յօտար եւ ի հեռաստան երկրէ վասն որոյ յղեալ զդոսա հզօր թագաւորի, եւ մեծի տեառն հրեշտակք են, մի' ինչ լիցի դոցա վնաս ի մէնջ. եթէ ոչ, մեծ պատերազմ յառնելոց է ընդ մեզ եւ ընդ մեծ թագաւորն Հայոց, եւ մեծ թշնամութիւն ի մէջ անգանելոց է. զի ոչ եթէ նորա բանիւ մանուկն կեայր կամ մեռանէր: Եւ թէպէտ այսպիսի բազում ինչ ասէին, ոչ կարէին զսրտմտութիւն բարկութեանն շիջուցանել զթագաւորին:

Ապա իբրեւ յանհնարին մտանէին իրքն, եւ պնդեալ յամառէին ամենայն բազմութիւնքն` զի մի' զայրն սպանցէ, ապա ուրեմն հազիւ հազիւ կարացին իւր զօրքն ի հաւան ածել զթագաւորն` այնչափ առնել, գոնեայ մի' սպանցէ: Բայց սակայն արձակել տալ ոչ կարացին. այլ արկին յայն չափս, զի աքսորեսցի միայն: Զի այսպէս մեծապէս ճգնեալ խորհեցան իմաստունքն, զի առ գամ միայն աքսորելովն ապրեսցի գոնեայ, ապա առ յապա դարձ լիցի առնն, զի մի' ի խռովութիւն եւ ի պատերազմ ի մէջ թագաւորութեանցն երկոցունց լինիցի: Զի ասէին. Ոչ երբէք ուրեք եղեալ է, ոչ ի մէջ թշնամեաց ուրեք, եւ ոչ ի մէջ պատերազմի թարմատար հրեշտակաց ինչ կալեւկապ եւ ոչ բանք, թող թէ մահ. զի ոչ երբէք ուրեք ի հնոց ժամանակաց հետէ, թող թէ այր մեծ եւ աւագ եւ աշխարհի միոյ գլուխ: Զի թագաւորն դոցա աշխարհին եւ դա, որպէս ասեն, ընդ մի համար են. եւ ասեն` թէ աշխարհն այն, ուստի դոցա եկեալ են, սիրեն զայրդ զայդ. եւ երեւելի է դա անդ: Եւ որպէս ետուն զրոյց որք ընդ նմա եկեալ էին, թէ ազգակից համարին զսա եւ մերձաւոր թագաւորին. եւ իւրեանց աշխարհն սիրեն զայրդ զայդ:

Իսկ թագաւորն տայր նոցա պատասխանի. Բարիոք ասացէք` եթէ այդ այդպէս իցէ, ով արք իմաստունք. զի եթէ տէր նորա տուեալ էր ինձ ի ձեռն նորա զանարգութեան թշնամանս, ոչ գոյր նորա մեղ դնել բանբերին, եւ ոչ պատիժ եւ ոչ բանք: Իսկ նա իւրովք կամօք թշնամանեաց զիս, եւ իւրովք կամօք եղեւ երաշխաւոր մահու որդւոյն իմոյ. եւ ասաց` բայ ես իսկ սպանի զնա: Իսկ եթէ նորա թագաւորն զնա առ սէր յղեաց, նա եկն կոտորել զմեզ, վասն այսորիկ առ իւր թագաւորն իսկ է վնասակար: Բայց փոխանակ զի ինքն անձամբ զանձն իւր կալաւվ, պարտ ինչ է այնմ իմիք. ես ինձէն գիտեմ թէ չեղեւ ի նմանէ, մահապարտ է:

Ապա ոչ ինչ անսաց նոցա թագաւորն, այլ հրաման ետ աքսորել զերանելին Ներսէս, եւ տանել ընկենուլ զնա ի կղզի մի ի ծովուն մեծի, յայնպիսի յանապատ տեղի` ուր ոչ մարդ կայցէ, եւ ոչ ջուր ըմպելոյ, եւ ոչ կերակուր. բայց սոսկ միայն անապատ իցէ, զի սովամահ սատակեսցէ զնա: Եւ ժողովեալ զամենայն իւրոյ իշխանութեանն քաղաքաց զամենայն որթոդոքս զեպիսկոպոսս զերիցունս զսարկաւագունս, որ միանգամ յուղղութեանն էին եւ ի հաւատս. եւ մեծ ժողով առ հասարակ իշխանութեանն ժողովեցան: Եւ խօսէր ընդ նոսա, զի ամենեքեան յանձն առցեն դառնալ ի խոտորութեան հաւատն աղանդութեանն արիանոսաց, եւ դարձցին անդրէն երթալով յիւրաքանչիւր վիճակս, եւ շրջեսցեն զիւրաքանչիւր ժողովուրդս յարիանոսաց հաւատն: Իսկ իբրեւ ոչ ոք ի նոցանէն այսմիկ յանձն առնուլ հաւանեցան, ապա աքսորեաց զնոսա, եւ ընգէց յաշխարհս օտարս, զի մի' ոք ի նոցանէն դարձցի յիւր տեղիս: Եւ փոխանակ նոցա` զանօրէնութեան հովիւսն կացուցանէր, յամենայն քաղաքս արիանոսս չեպիսկոպոսս յղէր. եւ եղեւ մեծ շարժումն եւ խռովութիւն եւ հերձուածք յամենայն եկեղեցիս տիեզերաց:

Եւ մեծ եղեւ ընդ ամենայն տիեզերք փորձութիւնք նեղութեանց վտանգի քան զառաջին թագաւորացն. եւս չար որ ի հեթանոսացն պատերազմն եւ խռովութիւնքն յառաջագոյն յառնէր առ այլովք դիցապաշտ մեհենասէր թագաւորօք: Ամենայն ճշմարիտ ուղղափառհաւատք վարդապետք մերժեցան յիւրաքանչիւր ժողովրդոց, եւ զնոցա տեղիսն կալան մշակք սատանայի. եւ ամենայն հաւատացելոց ի Քրիստոս հասանէին բազում նեղութիւնք, եւ առ հասարակ ամենայն ժողովրդոցն լինէր սուգ եւ տրտմութիւնք: Զի կալան զեկեղեցիսն ամենայն պաշտօնեայքն սատանայի, եւ հեռացան հովիւքն յիւրաքանչիւր հօտից, եւ եղեն խաշինք ցրուեալք. զի ոչ գոյր նոցա առաջնորդ, եւ ոչ մնաց տեղի աղօթից հաւատացելոց: Այլ զի մի' հրեշտակացն սատանայի հաւանեսցին, նոքա ի բացատ յանյարկ տեղիս` արտաքս եւ քաղաքաց եւ շինաց ասէին կալ յաղօթս. եւ ի կատարել զաղօթսն իւրեանց` խնդրէին ուխտիւք յԱստուծոյ, զի փոխեսցէ զանցուսցէ զչար ժամանակն, եւ դարձուսցէ զճշմարիտ իւրաքանչիւր վերակացուս յիւրաքանչիւր ժողովուրդսն. եւ յիւրեանց վաստակս ի շինեալ եկեղեցիսն` ուստի մերժեցանն, թերեւս դարձ լիցի նոցա այսրէն:

Իսկ յայն յիշխանաց` որ ընդ սրբոյն Ներսէսի երթեալ էին յերկրէն Հայոց, զնոսա բազում գանձիւք լցեալ արձակէր, կաշառակուրծս կաշառաւեկս առնէր առ հասարակ` որ միայն անդ էին. եւ բազում գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ ականց պատուականաց ի ձեռն նոցա` արքային առաքէր, իբրեւ այնու կամէր հաճել զմիտս թագաւորին: Զի ոչ գոյր չափ եւ ոչ թիւ, զի անհամար գանձս առաքէր արքային Հայոց. գրէր առ նա գիր ամբաստանութեան զսրբոյն Ներսիսէ, իբրեւ թէ սպան զորդի նորա: Եւ արձակեաց եւս զպանդանդսն զԱրշակունիսն թագաւորին Հայոց, որ կային եւս ի կայսերական պաղատանն. զի են նոքա եղբօրորդիք արքային Արշակայ, զի միումն անունն ճանաչէր Գնել, եւ միւսումն անունն Տիրիթ, ետ ի ձեռս սատրապացն Հայոց, եւ զնոսա զայս օրինակ անդուստ յուղարկէր: