Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս վարուց սրբոյն Գրիգորիսի:

Այլ վասն Գրիգորիսի եպիսկոպոսի որդւոյ Վրթանայ եղբօր Յուսկանն, որ կաթողիկոս էր կողմանցն Վրաց եւ Աղուանից, իբրեւ եկաց սա յիւրում պաշտամանն, մինչ դեռ մանուկ իսկ էր, շինեաց նորոգեաց զամենայն եկեղեցիսն կողմանցն այնոցիկ, եւ ձգեցաւ ի կողմանց Ատրպատականի: Քարոզ ճշմարտութեան հաւատոցն Քրիստոսի լինէր նա, եւ առաջի իսկ ամենեցուն էր սքանչելի եւ զարմանալի. խստագոյն եւ դժուարագոյն անհամարք ծանրաբեռն վարուցն կրթութիւնք խստամբերութեանն, պահօք եւ սրբութեամբ, տքնական հսկութեամբն, անձանձրոյթ աղօթիցն ջերմութիւն առ Աստուած կանխելոյ վասն ամենայն մարդոյ: Զաւետարանական ընթացսն եւ զվերակացութիւն եկեղեցւոյ սրբոյ շնորհօք Աստուծոյ առանց պակասութեան տանէր: Առաւել եւս փութայր, գուն եդեալ յորդորելով զամենեսեան առ ի բարեացն քաջալերութիւն, զցայգ եւ զցերեկ պահօք եւ աղօթիւք եւ ուժգին խնդրուածովք եւ բարձրակալ կատարման հաւատովք` մերձաւորաց եւ հեռաւորաց զհոգեւոր զեռանդն ածէր: Իբրեւ զպատերազմասէր նահատակ` միշտ զանձն ի կրթութեան եւ ի պատրաստութեան ունէր ամենայն փորձութեանց եւ վշտաց, առ ի տալ պատասխանի համարձակութեամբ, մարտնչել վասն ճշմարտութեան հաւատոցն որ վասն Քրիստոսի:

Եւ իբրեւ ուղղեաց եւ նորոգեաց զամենայն եկեղեցիս կողմանցն այնոցիկ, անց նա զԿուր գետով յիշխանութիւն խուժադուժ աշխարհին թագաւորին մեծի, եւ եհաս նա մինչեւ ի ճամբար բանակին Արշակունոց արքային Մազքթաց, որոյ անուն իւր Սանէսան կոչէր: Քանզի նոցա եւ Հայոց թագաւորաց մի ազգաւորութիւն էր տոհմին բնութեան: Եւ երթեալ յանդիման լինէր թագաւորին Մազքթաց, իշխանին բազմութեան զօրացն Հոնաց: Եւ եկաց առաջի նոցա, սկսաւ քարոզել եւ աւետարանել նոցա զՔրիստոս, ասել նոցա զի ծանիցեն զԱստուած: Լուան եւ ընկալան զառաջինն եւ հնազանդեցան: Ապա սկսան քննել զօրէնս Քրիստոսի, եւ ուսան ի նմանէ զի ատելի է Աստուծոյ աւարառութիւն եւ յափշտակութիւն, սպանութիւն, ագահութիւն, զայլազրկութիւն, ցանգութիւն այլոց ստացուածոց: Ապա այսպիսի իմն իրք ընդ ոտս անգանէին խափանել զնոսա ի հաւատոց անտի. քանզի օտար դից ինչ կամ այլ պաշտօն արարածոց ոչ գտանէր առ նոսա, կամ այլ իրք ինչ պոռնկութեան կամ յոռութեան: Իսկ իբրեւ լուան, զայրացան ընդ բանս նորա եւ ասեն. Զի ոչ յափշտակեսցուք, զի ոչ աւարեսցուք, զի ոչ առցուք զայլոց, եւ ի՞ւ կեցցուք այսչափ անչափ զօրաց բազմութիւնք: Եւ թէպէտ բիւրաւոր բանիւք բարեօք կամէր հաճել զմիտս նոցա, ոչ ինչ կամէին ունգնդիր լինել այլ ասէին ցմիմեանս. Եկեալ այսպիսի բանիւք կամի ի քաջութենէ որսոյն կենաց մերոց խափանել զմեզ. իսկ եթէ սմա լուիցուք, եւ դարձցուք յօրէնս քրիստոնէութեան, ի՞ւ կեցցուք, զի ոչ յաւար հեծցուք ըստ բնութեան օրինաց սովորութեան մերոյ: Այլ, ասեն, այս խորհուրդ թագաւորին Հայոց է. զսա յղեալ առ մեզ, զի այսու ուսմամբ խափանեսցէ զմեր արշականս ասպատակութեան հինի յաշխարհէն իւրմէ. այլ եկայք զսա պակասեսցուք ի միջոյ, եւ մեք ի Հայս արշաւեսցուք, եւ աւարաւ զմեր աշխարհս լցցուք:

Ապա շրջեցաւ թագաւորն, եւ լուաւ բանից զօրաց իւրոց. եւ կալան ձի մի ամեհի, կապեցին կախեցին զմանուկն Գրիգորիս զագոյ ձիոյն, եւ արձակեցին ընդ ծովեզրն դաշտին հիւսիսական ծովուն մեծի, արտաքոյ իւրեանց բանակին ի դաշտին Վատնայ. եւ այսպէս սպանին զառաքինի քարոզն Քրիստոսի զմանուկն Գրիգորիս: Եւ ապա բարձին զնա որք ընդ նմայն երթեալ էին ի գաւառէն Հաբանդայ, եւ բերին ի գաւառն իւրեանց ի կողմանց Աղուանից ի սահմանս Հայոց ի Հաբանդ, ի գեղն` որ անուանեալ կոչի Ամարաս: Եւ եղին զնա առ եկեղեցւոյն, զոր շինեալ էր առաջնոյ մեծին Գրիգորի, հաւուն Գրիգորիսի` քահանայապետին մեծի աշխարհին Հայաստան երկրին: Եւ ամ յամէ աշխարհաժողով ժողովուրդք ի մի վայր ժողովեալք կողմանցն այնոցիկ, զսորա զոր տօնեն զյիշատակ քաջութեանն` եւ ցնծան: