Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս Խադայ եպիսկոպոսի բագրաւանդացւոց, զոր էր ձեռնադրեալ եւ թողեալ էր Ներսեսի ետեղապահ յիւր տեղի. եւ թէ որպիսի' այր էր, եւ կամ որչափ նշանք կամ զօրութիւնք որ ի նմանէն լինէին, կամ թէ ո'րպէս կայր ի ճշմարտութեանն, եւ ոչ առնոյր ակն թագաւորին մեծի Արշակայ, եւ ընդդիմանայր եւս ընդդէմ նորա վասն անօրէնութեան գործոց ինչ. կամ ո'րպէս խնամ տանէր աղքատաց իբրեւ զեպիսկոպոսապետն Ներսէս:

Այրս այս Խադ բուն էր սա ի Կարին գաւառէ, ի գեղջէ Մարագայ. ձեռնասուն էր սա եպիսկոպոսապետին Ներսէսի, զառաջեաւ իւրով զսա էր սնուցեալ: Այլ իբրեւ ի միտս աջողակս եբեր, եւ յառաջադէմ եղեւ ի հաւատս, եւ հաւատարիմ յամենայն գործս գտաւ, իսկ իբրեւ յայնմ եւս առաւել ի պաշտօնն` զոր ունէր զսէրն ընդ եկեղեցին Աստուծոյ, ապա աղքատաց եւս տեսչութիւն ի սրբոյն Ներսէսէ սմա հաւատացաւ. իսկ յայնմ եւս առաւել զբարեխնամութիւն ցուցանէր:

Ապա եպիսկոպոսապետն Ներսէս յորժամ երթայր յուղեգնացութիւնն յերկիրն Յունաց, ձեռնադրեաց զայս Խադ յեպիսկոպոսութիւն Բագրաւանդայ եւ Արշարունեաց, եթող զսա իւր փոխանակ ետեղապահ, եւ գնաց: Իսկ աշխարհ ամենայն Հայոց լեզուին, ի գաւառաց գաւառաց, կողմանց կողմանց, տեղեաց տեղեաց մեծամեծք աշխարհակալք գաւառատեարք նահապետք մեծազգեացք եւ ամենայն ուխտ քահանայութեան, ժողովք միաբանական ժողովրդոցն, ի սուգ տխրութեան ընկղմեալ էին վասն իւրեանց հօտապետ գլխաւորին, զի հեռացաւ ի նոցանէ: Իսկ սուրբն Խադ եպիսկոպոսն առ հասարակ աշխարհի տայր հրաման ի պահս եւ յաղօթս մտանել եւ ի խնդրուածս, զի դարձ լիցի սրբոյն Ներսէսի: Եւ զամենայն ժամանակս, որչափ եւ արգելաւ նա անդ, համակ խնդրէին պահօք ժողովուրդքն. եւ ամենայնի իսկ Խադն առաջնորդէր նոցա, ոչ ինչ պակաս քան զիւրեանց բուն զհովուապետն Ներսէս, մինչեւ ի գալուստն նորա. մինչեւ կատարեաց տէր զաշխարհի խնդրուածս, եւ դարձաւ սուրբն Ներսէս ի տեղի իւր:

Զայնու ժամանակաւ Արշակ արքայ Հայոց ոչ ինչ կարի ի ճանապարհ Աստուծոյ գնացեալ լինէր. զի որչափ ի մատաղութեանն հասակին ըստ աստուածային իմաստութեանն գնացեալ լինէր, նոյնչափ յաւագութեանն ի լկնութեան ի շաղաշատութեան հատաւ. զոր զուրբ հովիւն Խադ բազում անգամ յանդիմանեալ կշտամբէր, որում ոչ ինչ անսացեալ լինէր: Զայնու ժամանակաւ շինեաց իւր արքայն դաստակերտ մի ի հովիտն անուանեալ ի Կոգ գաւառի: Եւ ետ հրաման ընդ ամենայն գաւառս իշխանութեան իւրոյ, եւ հրամայեաց կարգել քարոզ ընդ ամենայն տեղիս աշխարհացն հրապարակին իւրոյ. եւ ամենայն կողմանս գաւառաց իւրոց լի առնէր հրամանաւն արքունի, զի եթէ ոք ումեք ինչ պարտիցի, եթէ ոք ուրուք ուստեք ինչ վնասեալ իցէ, կամ ոք ումեք ինչ դատ պարտիցի, ամենեքեան եկեսցեն ի դաստակերտն շինեսցեն: Եթէ արիւնահան ոք իցէ, կամ վնաս ուրուք արարեալ իցէ, կամ զկին ուրուք տարեալ իցէ, կամ պարտապան իցէ, կամ ոք զուրուք կարասի ունիցի, կամ ոք յումեքէ երկիւղած ինչ իցէ, եւ եկեսցէ յայն տեղի, դատ եւ իրաւունք մի' լիցին: Իսկ եթէ ոք ումեք ինչ պարտիցի, եւ որում պարտիցին` եկեալ յայն տեղին, առանց դատի եւ իրաւանց կալցին եւ ի դուրս տարցեն:

Իբրեւ ել հրաման յարքայէն, ժողովեցան այնուհետեւ յայն տեղի ամենայն գողք եւ աւազակք, արիւնահանք, սպանողք, սուտք եւ մարդելոյզք վնասակարք, գանձահատք, զրկողք, ստադատք, զրախօսք, զերփողք, յափշտակողք, ժլատք: Բազում վնասս վնասս առնէին, եւ անդր անկանէին. բազում կանայք զարս թողուին, եւ անդր անկանէին. բազում արք զիւրեանց կանայս թողուին, եւ զայլոյ կանայս առեալ` անդր անկանէին. բազում ծառայք զիւրեանց տերանց զգանձս ըմբռնեալ, փախուցեալք անդր անկանէին. բազում աւանդառուք զաւանդս լի զպահեստս բարձեալ, անդ անկանէին. գերփէին աւերէին զերկիրն ամենայն: Զի թէպէտ եւ կարի յոյժ բազմացաւ աղաղակն, դատ չկայր, եւ իրաւունք ումեք յարքունուստ ոչ ելանէին: Վասն այսորիկ ամենայն մարդ հառաչելով վայէին, եւ ասէին ի հաւանել բանիցն իւրեանց. այս բանք ըստ այսմ օրինակի պաշտէին, առ հասարակ ամենեցուն ասելով` թէ իրաւունք մեռան, եւ վասն այսորիկ ոչ գտանէին. այլ թէ էր, եւ կորուսեալ էին, ուր եւ էր ջանայաք խնդրէաք գտանէաք:

Իսկ տեղին աւանանայր, քաղաքանայր. մեծացաւ բազմացաւ եւ ելից զհովիտն ամենայն: Ապա տայր հրաման արքայն Արշակ դնել անուն դաստակերտին յիւրակից անունն Արշակաւան. եւ շինեցին եւս անդ ապարանս արքունի: Եւ յայնմ հետէ ոչ ինչ երկնչէին ի տեառնէ ամենեւին. եւ ամենայն մարդ զրկեալ էր իրօքն այնոքիւք, եւ բազմաց կառաչ աղաղակի տրտնջելոյն յաճախեալ բազմանայր: Վասն որոյ բազում անգամ ընդդիմանայր նմա եւ յանդիմանէր սուրբն Խադ եպիսկոպոսն. մանաւանդ յորժամ ստիպէին զնա, թէ ե'կ ուղղեա սեղան յեկեղեցւոջն յաւանն յԱրշակաւանն: Իսկ նա բազում անգամ կշտամբէր եւ յանդիմանէր զթագաւորն Արշակ եւ զամենայն մեծամեծս եւ ցիշխանս: Բայց ես, ասէ, ետեղապահ եմ. եւ ոչ ինչ առանց այնորիկ, որ թողն զիս հայրն, ունիմ իշխանութիւն գործել ինչ: Ապա կամեցեալ Արշակ թագաւորն պատուաւ եւ ագահութեամբ կարասոյն մեքենայիւ խաբել զսուրբ եպիսկոպոսն Խադ, բազում ոսկի եւ բազում գանձս արծաթոյ, եւ բազում նժոյգս զարքունական ձիոյ` արքունի օճառովք, ոսկիվարաւանդ ապրդմովն, տայր նմա. պատրել հաճել զմիտս նորա, յինքն յանգուցանել: Իսկ նա զկարասին, զոր առնոյր յարքայէն, յանդիման նորա աղքատաց բաշխէր. եւ զյանդիմանութիւնն ոչ ինչ թուլացուցանէր, մինչեւ հրամանն տայր հալածել զեպիսկոպոսն Խադ ի բանակէ անտի:

Իսկ նա ա'ռ շրջել ընդ աշխարհն, կարգել եւ խրատել, ուսուցանել եւ դարմանել զաղքատսն, որպէս էր նմա յանձն արարեալ սրբոյն Ներսիսի, եւ իւր գնացեալ: Բազում նշանք եւ արուեստք եւ զօրութիւնք բժշկութիւնք հիւանդաց լինէին ի ձեռս նորա. բազում յոյժ առնէր սքանչելիս մեծամեծս: Բայց իբրեւ պաշտէր զաղքատսն, եւ սպառէր թափէր զամենայն յուրանս եւ զնորամանս եւ զմառանս գինւոյն, եւ զկարասս ամենայն մառանացն տայր բաշխել աղքատացն, երթայր յայլում աւուր տեսանէր լցեալ ինքնին իբրեւ ի հրամանէ Աստուծոյ. եւ դարձեալ օր ըստ օրէ մատակարարէր աղքատացն, եւ այնմ ստէպ ստէպ լցեալ լինէր:

Այսպիսի սքանչելիք մեծամեծք լինէին ի ձեռն առնս այսորիկ. էր սա զամանալի անուանի եւ հոյակապ ի մէջ ամենայն Հայոց. շրջէր խրատէր եւ ուուցանէր զեկեղեցիս Հայոց ընդ ամենայն տեղիս իբրեւ զիւր վարդապետն զՆերսէս: Բայց ի ժամանակեան միոջ եկին գողք, եւ գողացան զեզինս եկեղեցւոյն սրբոյ զԽադայ եպիսկոպոսին, առին եւ գնացին: Իսկ ի միում աւուր աչք կուրացեալ եղեն գողոցն, եւ ինքեանք յանիմաստս առ խարխափս եկին ածին ի դուրս սրբոյն Խադայ զամենայն եզինսն: Իսկ ինքն սուրբն Խադ ելեալ տեսանէր զնոսա, եւ գոհանայր զտեառնէ` որ այնչափ վերակացու եւ այցելու եղեւ հաւատացելոց իւրոց: Կայր յաղօթս եպիսկոպոսն Խադ, եւ բժշկէր զաչս գողոցն. եւ հրաման տայր լուանալ զանձն նոցա, եւ դնէր ճաշ առաջի նոցա, եւ քաջ ուրախ առնէր զնոսա մեծապէս: Ապա օրհնէր զնոսա, եւ տայր նոցա զեզինսն` զոր իւրեանցն էր գողացեալ, եւ արձակէր զնոսա զիւրեանց ճանապարհն, եւ գնացին: Այսպէս բազում համբերութիւնս յամենայն գործս իւր ցուցանէր, եւ բազում առնէր նշանս եւ զսքանչելիս: Եւ էին նորա երկու դստերք. եւ ետ զմինն Ասրկոյ ումեմն կին. զկնի աներոյն իւր` նա կալաւ զաթոռն Խադայ: