Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս գարութեանն եւ հարուածոյն աշխարհին Հայոց եւ աւերածոյն, եւ գերութեան տանելոյն ի Պարս, եւ չարամահ լինելոյ տիկնոջն Փառանձեմայ, եւ քաղաքացն Հայոց աւերելոյ, եւ հիմանց աշխարհին տապալելոյ:

Ապա արձակեաց արքայն Պարսից Շապուհ ի վերայ աշխարհին Հայոց երկուս ոմանս յիշխանաց անտի իւրոց, միումն Զիկ անուն եւ միումն Կարէն, հինգ հարիւր բիւրով, զի եկեսցեն բրեսցեն քանդեսցեն զաշխարհն Հայոց: Եւ եկին հասին ի վերայ երկրին Հայոց: Ապա իբրեւ ետես տիկին աշխարհին Հայոց կինն Արշակայ թագաւորին Հայոց Փառանձեմ զզօրս թագաւորին Պարսից, եթէ եկին լցին զաշխարհս Հայոց, առեալ ընդ իւր մարդիկ իբրեւ մետասան հազար ազատս ընտիրս սպառազէնս պատերազմողս, եւ հանդերձ նոքօք դիմեաց եմուտ ի բերդն Արտագերից` որ ի յերկրին Արշարունեաց` յերեսաց զօրացն Պարսից: Ապա եկին հասին ամենայն զօրքն Պարսից, շուրջ զբերդաւն նստէին, պահ արկանէին. պատեցին պաշարեցին: Իսկ նոքա ի ներքս ամրացեալք, յուսային ի տեղւոյն ամրութիւնն. եւ նոքա լակիշ ածեալ, նստէին արտաքուստ շուրջ զձորօքն: Եւ նստան շուրջ զբերդաւն ամիսք երեքտասան, եւ առնուլ զբերդն ոչ կարացին, զի կարի ամուր էր տեղին: Աւերեցին քանդեցին զերկիրն ամենայն. ելանէին առնուին աւար զերկիրն ամենայն, շուրջ ի գաւառաց եւ յաշխարհացն ածէին զգերի մարդկանն եւ զանասնոյ ի լակիշն իւրեանց. այլուստ բերէին համբարս եւ ուտէին, եւ զբերդն պաշարեալ պահէին:

Իսկ Պապ որդին Արշակայ ոչ դիպեցաւ անդ ի Հայոց աշխարհին, զի առ թագաւորն Յունաց դիպեցաւ: Զի թէպէտ եւ զայս ամենայն լուան ազատագունդ բանակն Հայոց, չոգան իւրեանց խնդրել թիկունս օգնականութեան. եւ էր նոցա զօրագլուխ Մուշեղ որդին Վասակայ սպարապետին: Եւ չոգան նոքա առ իւրեանց արքայորդին. մինչ դեռ նոքա ընդ թագաւորին Յունաց խօսէին, հաւանեցուցանէին զնոսա թիկունք լինել իւրեանց: Իսկ յերկիրն Հայոց ստէպ առաքէին դեսպանս առ տիկին աշխարհին առ Փառանձեմ, զի ժուժկալ լինիցի բերդին, եւ մի' ձեռս տացէ ի Պարսիկս: Եւ դեսպանս ստէպ ստէպ յորդւոյ նորա ի Պապայ զմիմեանց զկնի ի շաբաթու շաբաթու եկեալ հասանէին. եւ գաղտ ընդ գաղտնի դուռն ուրեմն մեքենաւորութեամբ ի բերդն մտանէին, տային քաջալերս տիկնոջն. եւ յերկարեաց ի բերդին ամիսս երեքտասան պաշարումն: Այլ որք գային եւ երթային, ստէպ ստէպ գային` թէ պինդ կաց, զի հասեալ է Պապ որդի քո եւ գունդ կայսերական ի թիկունս օգնականութեան: Եւ յերկարեաց խրախոյսն որ հասանէր, զի ասէին. Վայրիկ մի եւս, սակաւիկ մի եւս կալցիս ժոյժ, եւ ահա հասեալ է օգնականութիւն:

Եւ եղեւ յետ չորեքտասաներորդ ամսեանն հարուածոց` որ յԱստուծոյ հասին ի վերայ գաղթականին բերդնորդեացն, զի մահ անկաւ ի վերայ նոցա` որք ի բերդին էին, զի ի տեառն է հասին պատուհասք: Առաջի տիկնոջն Փառանձեմայ ուտէին եւ ըմպէին եւ ուրախ լինէին որք էին ի տաճարին. յանկարծակի ի միում ժամու հարիւր այր, եւ ի միւսում երկերիւր, եւ էր` զի հինգ հարիւր այր մեռան ի բազմականին` յորժամ բազմեալ կային. եւ օր ըստ օրէ սատակէին: Յորժամ սկսան, զամիս մի ոչ յերկարեաց` զի սատակեցան առ հասարակ. զի էին արք իբրեւ մետասան հազար, եւ կանայք իբրեւ վեց հազար. զի ամիս մի ոչ կացին. զի ամենեքեան` որ էին ի բերդին` առ հասարակ սատակեցան:

Բայց մնաց ի բերդին Փառանձեմ տիկին` երկու նաժշտօք: Ապա եկն եմուտ գաղտ ի ներս ի բերդն Հայր մարդպետ ներքինին, եւ թշնամանեաց զտիկինն մեծապէս իբրեւ զբոզ մի: Սկսաւ դնել թշնամանս ազգին Արշակունեաց, զի վատախորհուրդք են վատանշանք, կորուսին զաշխարհս եւս. իրաւի անց ընդ ձեզ այդ, եւ այլ զի անցցէ: Եւ գաղտուկ եւ փախեաւ: Իսկ տիկինն Փառանձեմ իբրեւ ետես` եթէ միայն մնացի, եբաց զդուռն բերդին, եւ թողացոյց զօրսն Պարսից մտանել ի բերդն: Եւ եկին կալան զտիկինն, եւ իջուցին ի բերդէն: Ելանէին ի բերդն ի վեր զօրավարն Պարսից, գերէին զգանձս թագաւորին Հայոց, որ կային ի բերդին. եւ սկսան կրել իջուցանել զամենայն գանձսն, որ կայր ի բերդին: Զինն տիւ եւ զինն գիշեր համակ իջուցին զոր գտին յԱրտարագէրսն բերդին, հանդերձ տիկնաւն խաղացուցին:

Եւ յետ այսորիկ եկին ի քաղաքն մեծ յԱրտաշատ, եւ առին զնա, եւ կործանեցին զպարիսպ նորա. առին անտի զգանձս մթերեալս` որ կային, եւ գերեցին զամենայն քաղաքն: Եւ խաղացուցին ի յԱրտաշատ ի քաղաքէ ինն հազար տուն երդ Հրեայս, զոր ածեալն էր գերի Տիգրանայ արքայի արշակունւոյ յերկրէն պաղեստինացոց. եւ քառասուն հազար երդ Հայ, զոր յԱրտաշատ քաղաքէ խաղացուցին: Եւ զամենայն շինուած քաղաքին հրձիգ արարին զփայտակերտն, եւ զքարակերտն քանդեցին. զպարիսպն ըստ նմին օրինակի եւ զամենայն շինուած քաղաքին մինչեւ ի հիմունսն ապականեցին, եւ ոչ թողին մի, եւ ոչ թողին բնաւ քար ի քարի վերայ. անմարդի եւ թափուր յամենայն բնակչաց իւրոց կացուցանէին:

Եւ եղեւ յորժամ ածին ժողովեցին զամենայն զգերին զքաղաքին ի մի վայր, եւ անցուցին ըստ Տափերն կամուրջ, եւ առնէին համար գերւոյն, ի մէջ շերտափակ զօրացն պատէին, ասեն զօրագլուխքն Պարսից ցԶուիթ երէց քաղաքին Արտաշատու. Եկեալ ի միջոյ գերւոյդ, երթ գնա դու յո պէտք է քեզ: Եւ ոչ առնոյր զայս յանձն երէցն Զուիթն, այլ ասէր. Յո զխաշնդ տանիք, եւ զհովիւս տարայք. զի ոչ է մարթ հովուի թողուլ զխաշն իւր, այլ պարտ է հովուի դնել զանձն ի վերայ ոչխարին իւրոյ: Եւ զայս ասացեալ եմուտ ի գերութիւնն, եւ խաղաց ի գերութիւն ընդ իւրում ժողովրդեանն յերկիրն Պարսից:

Առնուին եւ զՎաղարշապատ քաղաք. քանդէին բրէին զքաղաքն ի հիմանց տապալէին, եւ խաղացուցանէին յայնմ եւս քաղաքէ իննեւտասն երդս հազար: Ընդ ամենայն քաղաքս ոչ թողին ամենեւին շինած. զի զամենայն տապալէին, քակեալ քանդէին. եւ ընդ ամենայն երկիրն ասպատակ սփռեալ` զամենայն այր ի չափ հասեալ կոտորէին, զկանայս եւ զորդիս ի գերութիւն վարէին. եւ զբերդս ամենայն թագաւորին Հայոց կալան, եւ լցեալ բազում ամբարօք` բերդակալս թողուին: Առնուին եւ զմեծ քաղաքն զԵրուանդաշատ, եւ խաղացուցանէին անտի երդս քսան հազար Հայ, եւ երդս երեսուն հազար Հրեայ. եւ զքաղաքն ի հիմանց տապալեալ բրեալ յատակէին: Ապա առնուին եւ զքաղաքն Բագրեւանդայ Զարեհաւան, եւ խաղացուցանէին անտի հինգ հազար երդ Հայ, եւ ութ հազար երդ Հրեայ. եւ զքաղաքն ի հիմանց տապալէին յատակէին: Առնուին եւ զքաղաքն մեծ Զարիշատ` որ էր ի գաւառին յԱղոյհովտի, չորեքտասան հազար երդ Հրեայ, եւ տասն հազար երդ Հայս. եւ զնա ի հիմանց քանդեալ ապականէին: Առին եւ զամուր քաղաքն Վան, որ է ի գաւառին Տոզբայ. եւ հրձիգ արարեալ, քակէին զհիմունս նորա. եւ խաղացուցանէին անտի երդս հինգ հազար Հայ, եւ ութ եւ տասն հազար երդս Հրեայս:

Զայս ամենայն բազմութիւն Հրէից, զոր գերեցին տարան յերկրէն Հայոց, ածեալ էր յերկրէն պաղեստինացւոց մեծի թագաւորին Հայոց Տիգրանայ ի ժամանակին` յորժամ գերեաց նա եւ ած ի Հայս զքահանայապետն Հրէից զՀիւրկանդոս զառաջին ժամանակաւ: Եւ էած մեծ արքայն Տիգրան զամենայն զհրէութիւնն զայն` բնակեցոյց ի քաղաքսն Հայոց յիւրում դարուն ի ժամանակին: Իսկ յայսմ ժամանակի աւերեցին զքաղաքսն, եւ գերեցին զբնակեալսն անդ. եւ զամենայն երկիրն Հայոց եւ զամենայն գաւառն ընդ նմին գերեալ, խաղացուցեալ եւ զայլ գերութիւնս գաւառաց գաւառաց, կողմանց կողմանց, փորի փորի, զաշխարհի աշխարհի, ածին ժողովեցին ի քաղաքն Նախճաւան. զի անդ էր զօրաժողով իւրեանց զօրացն: Ապա առին եւ զնա քանդեցին. անտի երդս Հայս երկուս հազարս, եւ Հրեայ երդս վեշտասան հազարս անտի խաղացուցին գնացուցին ամենայն գերութեամբն հանդերձ: Եւ անդէն յերկիրն Հայոց ոստիկանս թողին եւ վերակացուս, ի ծառայութիւն մատնել զմնացորդս երկրին. եւ ինքեանք զտիկինն Փառանձեմ առեալ, հանդերձ գանձիւք եւ բազմութեամբ գարեօքն յերկիրն Պարսից խաղացուցանէին. եւ գնացեալք երթային տանէին հասուցանէին յերկիրն Պարսից առ Շապուհ արքայն Պարսից:

Եւ եղեւ իբրեւ չոգան տարան զտիկինն Փառանձեմ յերկիրն Պարսից, եւ զայլ ամենայն գերութիւնն Հայոց եւ զգանձսն կալան առաջի թագաւորին եւ զտիկինն Փառանձեմ, շնորհ մեծ ունէր թագաւորն Պարսից իւրոց զօրավարացն: Եւ իբրեւ կամեցաւ թագաւորն Պարսից Շապուհ թշնամանս առնել ազգին աշխարհին Հայոց եւ թագաւորութեանն, ետ հրաման ժողովել զամենայն զզօրս իւր եւ զմեծամեծս իւր եւ զփոքունս եւ զամենայն մարդիկ աշխարհին իւրոյ` որ ինքն իշխէր, եւ ի մէջ ամբոխին ածել զտիկինն Հայոց զՓառանձեմն: Եւ հրամայեաց ի հրապարակին իմն առնել հրապոյրս մեքենայից, որով հրամայեաց զկինն արկանել, եւ արձակել տիկնոջն Փառանձեմայ ի խառնակութիւն պոռնկութեանն անասնական պղծութեանն: Այսպէս սատակեցին զտիկինն զՓառանձեմ: Իսկ զայլ գերին զամենայն տարան բնակեցուցին, որ յԱսորեստան, որ յերկրին Խուժաստանի: